Ustrój polityczny Chin - Andrzej Bolesta 2004.pdf

(71 KB) Pobierz
Andrzej Bolesta
Ustrój polityczny Chin
Tekst ukazał się w miesięczniku "Dziś", nr 11, 2004 r
Gospodarcze sukcesy ChRL
♦
System autorytarny a wolność gospodarcza
♦
Partia
komunistyczna jedynie z nazwy
♦
Nowa rola państwa
DuŜo pisze się o obecnym systemie politycznym Chin, przede wszystkim w kontekście
braku zdecydowanych reform, idących w kierunku wprowadzenia systemu demokratycznego.
W przeciwieństwie do krajów Europy
Środkowo-Wschodniej
i części byłych republik
radzieckich, w tym Federacji Rosyjskiej, Chiny nie zdecydowały się na zaprowadzenie
demokracji. Podjęte w 1978 roku reformy systemowe nie przewidywały ustanowienia takiego
ustroju, a ich celem w
Ŝadnym
razie nie miało być zbudowanie państwa o zachodnim modelu
demokracji. W konsekwencji, reformy polityczne w Chinach nigdy nie dorównały swoją
dynamiką przemianom gospodarczym. Na tym polega główna róŜnica między azjatycką
a eurazjatycką drogą transformacji. Według Deng Xiaopinga - głównego ideologa reform -
filozofia "polityki otwartych drzwi" i liberalizacji gospodarki nie kłóciła się z utrzymaniem
ideologicznej platformy związanej z czterema pryncypiami: przywódczą rolą partii;
dyktaturą proletariatu; socjalistyczną drogą; myślą marksistowską, leninowską, maoistowską
1
.
Wei-Wei Zhang uwaŜa,
Ŝe
ograniczony poziom reform politycznych wynika z pięciu
wzajemnie powiązanych ze sobą powodów: po pierwsze, nie ma zgody co do redefinicji roli
partii w chińskich strukturach politycznych; po drugie, reforma musi się wiązać ze zmianami
w systemie kadrowym partii i nomenklaturze, a zatem z naruszeniem ich interesów;
po trzecie, reforma będzie miała doraźny wpływ na poziom
Ŝycia
milionów ludzi
zatrudnionych w aparacie władzy; po czwarte, reforma wiązałaby się z likwidacją
uprzywilejowanej pozycji w gospodarce wielu działaczy partyjnych; po piąte, nie ma
w historii przypadku, na którym moŜna się wzorować, gdzie z powodzeniem przeprowadzono
reformy polityczne w tak duŜym kraju
2
.
W gąszczu krytyki, warto zatem zastanowić się, jaki wpływ ma brak zdecydowanych
reform politycznych na gospodarcze reformy systemowe i politykę rozwojową.
Chiński autorytaryzm a demokracja kolektywna
Systemy autorytarne towarzyszyły ludzkości od zawsze. Dopiero koniec 20. wieku,
wraz z upadkiem tzw. bloku wschodniego i demokratyzacją państw Ameryki Łacińskiej,
Afryki i Azji Południowo-Wschodniej, przyniósł większości z nich kres Zgodnie z teorią
Samuela Huntingtona, zmierzch był nieunikniony, gdyŜ systemy autorytarne są jedynie
krótko trwającymi fenomenami w okresie transformacji państw.
Istnieją głębokie zaleŜności między systemem politycznym a gospodarczym
i poziomem rozwoju. W krajach wysokorozwiniętych ustrój autorytarny nie gwarantowałby
dobrego zarządzania państwem. Wynika to - jak udowadnia Chenggen Zhao - z faktu,
Ŝe
instytucje polityczne w nowoczesnym pluralistycznym społeczeństwie muszą zaspokajać
sprzeczne potrzeby
3
. Zatem musi zostać sformowany system równowagi, składający się
z instytucjonalnych układów do wykonywania róŜnych funkcji, często pozostających ze sobą
w sprzeczności. Demokracja jest takŜe istotnym narzędziem w korygowaniu ekscesów
1
2
I.G. Cook, G. Murray,
"China's Third Revolution: Tensions in the Transition towards a Post-communist China".
Curzon 2001, s. 19.
Wei-Wei Zhang,
"Transforming China: economic reform and its political implications".
Macmillan 2000, s. 154.
3
Ch. Zhao, 2003, s. 175.
wolnego rynku, w szczególności polityki rozwojowej. Dlatego wszystkie państwa o wysokim
dochodzie narodowym - poza posiadającymi relatywnie niską liczbę ludności w proporcji do
posiadanych złóŜ
światowych
surowców strategicznych - to daleko zaawansowane
instytucjonalnie demokracje. O ile praktyka pokazuje,
Ŝe
wysoki poziom rozwoju i ustrój
demokratyczny są komplementarne, o tyle nie wyjaśnia zaleŜności między systemem
politycznym a dochodzeniem do wysokiego poziomu rozwoju.
W obliczu gospodarczych dokonań Chińskiej Republiki Ludowej teza o nieuchronnym
końcu systemów autorytarnych wszędzie tam, gdzie na celowniku władz jest systematyczne
podnoszenie poziomu
Ŝycia
mieszkańców kraju, musi być zweryfikowana. Ponadto brak
demokracji - przy zbiorowości innych czynników - wydaje się dobrym
środowiskiem
dla
przeprowadzania reform systemowych.
Podczas gdy państwa Europy
Środkowo-Wschodniej
porzuciły stary system na rzecz
zachodniego modelu demokracji, chińskie władze rozprawiły się ze zwolennikami
demokratyzacji kraju. Autorytarne państwo kontynuowało głębokie reformy gospodarcze
i realizowano politykę rozwojową. Jednopartyjny autorytaryzm chiński przetrwał dwadzieścia
sześć lat przemian systemowych, choć wielu prognozowało,
Ŝe
w kraju pod przywództwem
partii komunistycznej, dynamiczny rozwój gospodarczy nie moŜe mieć charakteru
długookresowego.
System polityczny Chin ewoluował na przestrzeni lat - co często umyka analitykom -
z totalitarnego, gdy represje za czasów Mao Zedonga przybrały monstrualne rozmiary,
poprzez autorytaryzm, do (co stwierdza wielu ekspertów) autorytaryzmu oświeconego.
Ustrojowo Chiny są daleko od totalitarnych reŜimów przeszłości -totalitaryzm przestał tam
istnieć wraz z końcem lat 70. - ale i od autokratycznych krajów rozwijających się.
Nowy chiński autorytaryzm róŜni się od totalitaryzmu stosunkiem wobec relacji państwo -
gospodarka. Na płaszczyźnie teoretycznej, władze chińskie nie kwestionują ich
rozdzielczości. Chiński autorytaryzm wydaje się właściwy tylko dla tego państwa i moŜe
stanowić oddzielny model. Określany teŜ mianem racjonalnego autorytaryzmu bądź
neoautorytaryzmu chwalony jest przez jednych, krytykowany przez innych.
Według zwolenników, nowy system pozwolił na wprowadzanie instytucjonalnych
regulacji zaczerpniętych z róŜnych ustrojów politycznych i społeczno-gospodarczych.
Rząd natomiast zawsze poszukiwał równowagi między kontrolą władzy a wolnością,
rządzeniem a polityczną aktywnością, państwem a społeczeństwem, kontrolą partii
a aktywnością rządu, jak i między instytucjonalnymi
Ŝądaniami
i oczekiwaniami
a utrzymaniem jednopartyjnego systemu autorytarnego. Panuje takŜe opinia,
Ŝe
to
specyficzny model autorytaryzmu odpowiedzialny jest w duŜej mierze za rozwój gospodarczy
Chin. Innymi słowy, nie byłoby moŜliwości skutecznego powiązania reform systemowych
z polityką rozwojową (niezbędnego warunku dla szybkiego rozwoju państw transformacji)
gdyby nie chiński oświecony autorytaryzm.
Ustrój ten charakteryzuje się dozowanym udziałem obywateli w procesach
politycznych. Lokalne organizacje partyjne opiniują krajowe akty prawne. Zwiększa się
zaangaŜowanie polityczne innych organizacji partyjnych, poza Komunistyczną Partią Chin.
Zwiększono przejrzystość funkcjonowania struktur rządowych. Wprowadzono demokrację na
poziomie lokalnym terenów niezurbanizowanych.
Chińczycy określają swój ustrój mianem demokracji kolektywnej bądź chińskiej.
Koncepcję demokracji kolektywnej stworzono na bazie negacji demokracji zachodniej.
Neomarksiści - silna grupa wśród ludzi nauki ChRL - uwaŜają,
Ŝe
zachodnia demokracja to
"mechanizm konkurencji pozwalający burŜuazji wykorzystywać klasę robotniczą"
4
.
4
Ch. Shi, "Collective
democracy: Political and Legat Reform in China".
Chinese University Press 1999, s. 24.
Zatem zachodnia demokracja to nic innego, jak dyktatura burŜuazji. Podkreślenie praw
jednostek - widoczne przede wszystkim w systemie amerykańskim - wynika z faktu,
Ŝe
podczas tworzenia na Zachodzie kapitalistycznego systemu społeczno-gospodarczego,
kluczową rolę odegrała klasa
średnia,
z istoty nastawiona na ochronę własnych,
jednostkowych interesów. W przypadku Chin, motorem rozwoju i przemian systemowych
było państwo, i to ono budowało system oparty na własności kolektywnej. W konsekwencji,
kolektywna demokracja odpowiada systemowi gospodarczemu. Ponadto, struktury społeczne
wytworzone w ChRL mają charakter kolektywny, co powoduje powstawanie „kultury
kolektywnej", podczas gdy na Zachodzie - indywidualistycznej. Chińskie władze głoszą
opinię,
Ŝe
system niedemokratyczny (w zachodnim znaczeniu tego słowa) nie musi być
gorszy niŜ zachodnia demokracja, a w przypadku reform systemowych i wdraŜania polityki
rozwojowej, której celem jest wysoki wzrost gospodarczy, jest lepszy. Ponadto, zachodnia
demokracja moŜe stanowić zagroŜenie dla wzrostu gospodarcze go w okresie transformacji,
czego dowodzą przykłady państw Europy
Środkowo-Wschodniej
i byłych republik
radzieckich.
Kolejnym argumentem jest stwierdzenie,
Ŝe
nawet jeśli uznamy, iŜ efektem końcowym
przemian politycznych ma być zachodnia demokracja, to nie zostało udowodnione,
Ŝe
w przypadku reform systemowych transformacja polityczna musi być procesem liniowym.
Zgodnie z analitykami związanymi z KPCh, nie ma sprzeczności pomiędzy pluralizmem
i kolektywizmem, natomiast „zachłyśnięcie się" krajów Europy
Środkowo-Wschodniej
demokracją i korzystanie z jej praw, tak naprawdę było aktem kolektywnym, gdyŜ nawet
w warunkach zachodniej demokracji decyzja poparta musi być przez grupę. W konsekwencji,
nie ma funkcjonalnej róŜnicy między obydwoma wariantami ustroju. Ponadto, demokracja
zachodnia nie funkcjonuje poprawnie w krajach rozwijających się - do których Chiny się
zaliczają- i nie przynosi oczekiwanych efektów. Wynika to z faktu niskiej
świadomości
społecznej narodów, spowodowanej zacofaniem, brakiem demokratycznej tradycji oraz
instrumentów budowy państwa obywatelskiego. W rezultacie, demo-kratycznie wybrane
władze mają trudności ze sprawowaniem swoich funkcji.
O ile moŜna się zgodzić,
Ŝe
gwałtowne wprowadzanie ustroju demokratycznego
w państwach transformacji systemowej zaszkodzić mogło szczególnie realizacji polityki
rozwojowej, o tyle argumentacja o bliskości demokracji kolektywnej i zachodniej jest
bardziej niŜ nieprzekonująca. Po pierwsze, w ustroju demokratycznym decyzje niewątpliwie
podejmuje większość, jednakŜe wynikają one z sumy decyzji jednostkowych, a niejednej,
wspólnej. Po drugie, pluralizm jest w tym odniesieniu zdecydowanym przeciwieństwem
kolektywizmu, gdyŜ dopuszcza róŜne poglądy, podczas gdy kolektywizm je relatywizuje.
Po trzecie, w przypadku krajów rozwijających się, naleŜy skupić się na budowie
społeczeństwa obywatelskiego, a nie tworzyć alternatywny ustrój polityczny,
gdyŜ społeczeństwo obywatelskie jest realizacją praw i wolności jednostki. Po czwarte,
w przypadku Chin obywatele nie mają wpływu na wybór najwyŜszych decyzyjnych organów
państwa, zatem w praktyce demokracja nie istnieje. W takim rozumieniu -jak stwierdza
Nathan - Chiny pozostają państwem niedemokratycznym, w którym nigdy nie próbowano
demokracji wprowadzić
5
.
Ustroje niedemokratyczne jednakŜe róŜnią się od siebie. ChRL przechodziła wiele ich
form, od totalitarnego państwa Mao Zedonga, poprzez system autorytarny w latach 70. i 80.,
do oświeconego czy teŜ racjonalnego autorytaryzmu lat 90. i początku 21. wieku, określanego
przez Saicha i Zhao jako neoautorytaryzm
6
. Chiny - choć mianują się dyktaturą proletariatu -
niewiele wspólnego mają z dyktaturami, charakterystycznymi niegdyś dla
5
6
A.J. Nathan, "Chinas
Transition",
1997.
T. Saich, "Governance
and Politics of China".
2001, s. 82.
latynoamerykańskich junt wojskowych czy reŜimów afrykańskich. Autorytaryzm oświecony
jest najbardziej rozwiniętą formą tego systemu, w którym władzę sprawuje wykształcona
i kompetentna elita, mająca na celu rozwój gospodarczy kraju. Elita wybrana, aczkolwiek
w sposób niedemokratyczny. W autorytaryzmie oświeconym istnieją instytucje tworzące
system polityczny i gospodarczy, toŜsame z instytucjami w systemie demokratycznym,
jednakŜe nie funkcjonują mechanizmy demokratyczne, rozumiane jako kontrola narodu nad
władzą. Ta kontrola - czyjej brak - wydają się w tej kwestii kluczowe.
Czy zatem Chiny będą kiedyś państwem o modelu demokracji zachodniej'? Chih-Yu
Shih - najpowaŜniejszy i najbardziej znany obrońca kolektywnego modelu demokracji
chińskiej na gruncie filozoficznym i moralnym
7
- stwierdza,
Ŝe
"ChRL będzie ideologicznie
gotowa na zachodnią demokrację tylko wtedy, gdy indywidualistyczna perspektywa zostanie
włączona w istniejącą kolektywną kulturę polityczną"
8
.
Silne przywództwo i kierownicza rola partii
Reformy systemowe i polityka rozwojowa w Chinach nie byłyby moŜliwe bez silnego
przywództwa. Pozycja lidera, w szczególności charyzmatycznego przywódcy i dobrego
zarządcy, jest mocno zakorzeniona w chińskiej kulturze. Chińczycy przywiązują wielką wagę
do nakazów i poczynań osoby rządzącej, jeśli cieszy się ona powszechnym szacunkiem.
Pojawiają się głosy,
Ŝe
lepsze wyniki reform gospodarczych w Chinach, niŜ w latach 80.
w Związku Radzieckim, wynikają z silniejszej pozycji Deng Xiaopinga niŜ Michaiła
Gorbaczowa. Rzeczywiście, hołubiony na arenie międzynarodowej Gorbaczow nie miał tak
wielkiego autorytetu w Rosji jakim cieszył się Deng w Chinach, nawet na długo po tym, jak
przestał sprawować funkcje państwowe. Deng Xiaoping - twórca idei przemian - dzięki
swojej charyzmie umiał narzucić reformy, które uwaŜał za słuszne. Oczywiście, mądrość
poczynań musiała takŜe polegać na zatrudnieniu najwybitniejszych ekspertów gospodarczych,
jak i na ocenie nastrojów i napięć społecznych, które ewentualnie mogłyby takim reformom
zaszkodzić. Posocjalistyczna transformacja w Chinach oznacza głębokie reformy
gospodarcze, a w konsekwencji zmianę
środowiska
społecznego, w jakim funkcjonuje kaŜdy
człowiek. Do zainicjowania takiego procesu, w szczególności uwzględniając element
kulturowy, niezbędne jest silne przywództwo. Reformy oznaczają takŜe redystrybucję władzy
i wpływów; niektóre grupy interesów zyskają, inne stracą. Ci, którzy najprawdopodobniej
stracą, będą próbować przeciwdziałać bądź powstrzymać zmiany. Ci, którzy czerpią zyski
z obecnego systemu, takŜe będą walczyć o jego utrzymanie. Efekt reform będzie wynikiem
walki politycznej między zwolennikami i przeciwnikami reform. Silne przywództwo wśród
grupy reformatorskiej jest zatem niezbędne do przeprowadzenia zmian tym bardziej,
jeśli państwo podczas procesu reform znajdzie się w kryzysie, co jest często nie do
uniknięcia, przynajmniej w niektórych sektorach
Ŝycia
społecznego.
Podejmując trudną decyzję reform Deng Xiaoping zdawał sobie sprawę,
Ŝe
jest ona
umotywowana olbrzymim oczekiwaniem ze strony narodu na poprawę warunków
Ŝycia,
ale takŜe, iŜ naruszy interesy wpływowych członków partii. Gwarancją było silne
przywództwo. NaleŜy bowiem pamiętać,
Ŝe
transformacja to zmiana społeczno-
gospodarczego, ale i politycznego porządku w państwie. Proces ten musi zachodzić
w stabilnym
środowisku,
gdyŜ prawdopodobieństwo chaosu jest nadzwyczaj wysokie.
Racjonalny autorytaryzm chiński jest w stanie taką stabilność zapewnić, zgodnie z mottem
wending yadao yiqie
(stabilność ma najwaŜniejsze znaczenie). Brak stabilności moŜe
doprowadzić nawet do regresu, ustroju totalitarnego i dalszego rozkładu gospodarki.
Za przyczynę niepowodzeń rosyjskich uwaŜa się m.in. brak silnego przywództwa.
7
8
Więcej: Ch. Shi, op. cit.
TamŜe, s. 44
Lider jest członkiem elity - grupy posiadającej władzę. Rolę elity w Chinach wciąŜ
spełnia Komunistyczna Partia Chin. Jej pozycja nie wynika jedynie z faktu,
Ŝe
rządzi
państwem przez ostatnie 55 lat, ale takŜe dlatego,
Ŝe
szczególnie w okresie reform, w miarę
hierarchicznych i ideologicznych ograniczeń, starała się odpowiadać na oczekiwania
społeczeństwa. Reformy systemowe wdraŜane wraz z polityką rozwojową miały m.in. na celu
zmianę negatywnego postrzegania KPCh w społeczeństwie. Chińska gospodarka wychodziła
z okresów rządów Mao Zedonga w fatalnym stanie. Wszechogarniająca bieda, trwająca ponad
trzydzieści lat stagnacja rozwojowa, brak wyraźnych oznak poprawy warunków
Ŝycia
oraz
rozbite po „rewolucji kulturalnej" społeczeństwo powodowało,
Ŝe
miało ono prawo wątpić
w oficjalną ideologię partii komunistycznej.
Obecnie polityczny system Chin jest w teorii systemem pluralistycznym. Na arenie
politycznej istnieje kilkanaście partii politycznych. Komunistyczna Partia Chin jest jednakŜe
głównym na szczeblu narodowym ośrodkiem decyzyjnym, choć dalekim od zgodności
i jednomyślności. Antagonizmy dały o sobie znać szczególnie po zajściach na placu Bramy
Niebiańskiego Spokoju w 1989 roku, kiedy decydował się los reform systemowych.
Wówczas tzw. neomarksiści, przeciwni reformom rynkowym, zaatakowali liberalny kurs
Zhao Ziyanga. Powrót na drogę reform dała dopiero propagandowa podróŜ Deng Xiaopinga
po południowych Chinach.
Na szczeblu lokalnym, KPCh nie ma rozległej władzy z uwagi na funkcjonowanie
realnej demokracji i moŜliwość wyboru przez ludność swoich reprezentantów. Jej pozycja na
terenach wiejskich nigdy nie była silna, ze względu na stosowane represje i celowe pomijanie
w polityce rozwojowej. Szanghaj tradycyjnie pozostaje ośrodkiem antypartyjnym. JednakŜe
tam, gdzie podejmuje się decyzje kluczowe - na szczeblu państwowym - partia jest jedyną siłą
rządzącą. Wszystkie najwaŜniejsze stanowiska w państwie: prezydent, Rada Państwa (czyli
rząd) oraz Centralna Komisja Wojskowa obsadzane są przez oficjeli KPCh. Dlatego juŜ przed
wiosennym zjazdem Kongresu Deputowanych Ludowych w 2003 roku znane były nazwiska
nowego prezydenta i premiera, ustalone wcześniej na 16. Zjeździe KP Chin.
Przed rokiem 1982 nie było podziału na administrację partyjną i państwową.
Szczególnie podczas "rewolucji kulturalnej" partia była "państwem" w dosłownym tego słowa
znaczeniu. Proces separacji zaczął następować w latach 80., na wyraźne wezwania Deng
Xiaopinga. Zhao uwaŜa,
Ŝe
proces ten nastąpił w pięciu etapach. Po pierwsze, organizacja
partyjna zlikwidowała komórki kopiujące funkcje instytucji państwowych, zapewniając im
w ten sposób względną niezaleŜność. Po drugie, ustanowiono system, w którym lokalne
organizacje partyjne podlegały de facto liderom samorządów. Po trzecie, poczyniono
rozróŜnienie między decyzjami i działaniami administracyjnymi pozostającymi w gestii
organów państwa, a decyzjami politycznymi, zastrzeŜonymi dla partii. Po czwarte,
wzrosła rola Kongresu Deputowanych Ludowych. Po piąte, władza sądownicza zyskała
względną niezaleŜność, a jej znaczenie w zapewnianiu egzekwowania prawa wzrosło
9
.
Komunistyczna Partia Chin jest obecnie komunistyczna jedynie z nazwy. Jej władza nie
bazuje juŜ na ideologii, ale na wynikach pracy rządu, szczególnie w zakresie wprowadzania
gospodarczych reform systemowych. KPCh stała się elitą sprawującą władzą- partią władzy,
określaną przez niektórych mianem racjonalnej partii władzy. JednakŜe zakres tej kontroli jest
duŜo mniejszy, niŜ w okresie totalitarnym i wciąŜ ulega zmianie. Na nowo definiowane są
stosunki partii ze społeczeństwem i z rządem. Jej rola, choć nieoficjalnie, nadal jest
decydująca w prawodawstwie i sądownictwie. KPCh stanowi zdyscyplinowaną, choć nie
zawsze spójną, dalece scentralizowaną strukturę realizującą funkcje przywódcze. Z tej
perspektywy, jest najbliŜsze zaplecze lidera, którego nie stanowią juŜ ideolodzy. Ich miejsce
9
Ch. Zhao, 2003.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin