Katarzyna Wyszpolska - Leksem 'ie' (dom) w językowo-kulturowej tradycji Japonii.pdf

(706 KB) Pobierz
I. R
ozprawy i analizy
Etnolingwistyka 22
Lublin 2010
Katarzyna W y s z p o l s k a
(Warszawa)
L e k s e m
ie
‘d o m ’
w ję z y k o w o - k u l tu r o w e j t r a d y c j i J a p o n ii
Autorka podejmuje próbę zarysowania definicji kognitywnej leksemu
ie
‘dom’
w języku japońskim, koncentrując się na zagadnieniu uniwersalności domu. Poprzez
porównanie obrazu domu w języku japońskim z jego obrazem w języku i kulturze
polskiej, stara się ustalić, które z cech domu można uznać za uniwersalne, a które za
właściwe dla danej kultury.
Analizę autorka rozpoczyna od wyróżnienia czterech dominujących znaczeń lek­
semu
ie
‘dom’ w języku japońskim: ‘mieszkanie’, ‘ród’, ‘szkoła rzemiosła’ oraz ‘ro­
dzina, domownicy'. Szczegółowa analiza poszczególnych znaczeń pozwala na wnio­
sek, że o ile znaczenia ‘mieszkanie’, ’ród’ i ‘rodzina’ funkcjonują w kulturach europej­
skich w podobny sposób, jak w języku japońskim, o tyle znaczenie ‘szkoła rzemiosła’
znacznie odbiega od europejskich doświadczeń. W Japonii pod pojęciem domu można
rozumieć nie tylko wspólnotę osób spokrewnionych ze sobą, ale też grupę ludzi wy­
konujących to samo rzemiosło. Ujawniają się tu również specyficzne cechy właściwe
domowi japońskiemu, takie jak wielopokoleniowość i złożona struktura domu. Ob­
raz ten jest jednak stopniowo modyfikowany poprzez zmiany zachodzące w języku
i kulturze japońskiej pod wpływem procesu globalizacji, przez co stereotypowy dom
wydaje się obecnie coraz mniej związany z tradycją, a coraz silniej ze współczesną
kulturą międzynarodową.
Niniejszy szkic jest zarysem definicji kognitywnej
ie Ш
‘dom’1 w języku
japońskim, a jednocześnie próbą umiejscowienia domu w debacie nad uniwer-
saliami językowymi, w tym semantycznymi. Dom wydaje się pojęciem o dużym
stopniu uniwersalności. Nie należy na pewno do pojęć unikatowych, charakte­
1
W tym artykule kursywą zapisuję leksemy w ich oryginalnym brzmieniu, następnie podaję
oryginalny zapis znakowy oraz tłumaczenia na język polski w nawiasie ‘'. Do transliteracji wyra­
zów japońskich wykorzystuję transkrypcję Hepburna. Nazwiska japońskie zapisuję w kolejności
japońskiej, czyli najpierw nazwisko, potem imię.
174
Katarzyna Wyszpolska
rystycznych tylko dla jednej kultury i społeczeństwa jak „kołchoz, gułag, kibuc
czy kamikadze” (Wierzbicka 1999: 488), nie jest pojęciem tak złożonym seman­
tycznie jak ojczyzna czy społeczeństwo, nie jest też pojęciem abstrakcyjnym jak
nazwy uczuć czy wrażeń, które w oczywisty sposób są różnie kategoryzowane
w różnych językach (por. m.in.
Anatomia gniewu: Emocje negatywne w językach
i kulturach świata
2003). Jesteśmy więc raczej skłonni uznać, że dom należy
do pojęć podstawowych, „wyznacza krąg elementarnych doświadczeń każdego
człowieka i tkwi w samym centrum powszechnie uznawanego systemu wartości”
(Bartmiński 2006: 167). Można przypuszczać, że w wymiarze fizycznym dom
będzie aspirować do uniwersalności z pewnymi modyfikacjami w zależności od
typu schronienia w danym obszarze geograficzno-językowym. Ponieważ jednak
schronienie to jest zamieszkiwane przez osoby pozostające ze sobą w określonych
relacjach, dom może mieć również swój wymiar społeczny. Dwuwymiarowość
wyrazu ‘dom’ znamy z języka polskiego. W języku polskim ‘dom’ „jest definio­
wany w słownikach po pierwsze jako budynek mieszkalny, po drugie jako ‘ród,
rodzina, domownicy’ - oba te znaczenia są poświadczone są w
Słowniku języka
polskiego
pod red. Doroszewskiego i we wszystkich innych słownikach polsz­
czyzny, od staropolskiego poczynając” (Bartmiński 2006: 170). Podobnie jest
w wielu innych językach, również w języku japońskim. W centrum moich roz­
ważań znajdzie się kolejno najpierw fizyczny, następnie społeczny wymiar domu.
Nawiązując do badań nad domem w języku polskim (Bartmiński) oraz korzysta­
jąc z opracowań na temat kultury Japonii (Cho, Sen), postaram się przybliżyć do
odpowiedzi na pytanie, czy konceptualizacja domu w języku japońskim bliska
jest rozumieniu pojęcia domu przez użytkownika języka polskiego, czy raczej
wzorce kulturowe, które japoński dom niesie ze sobą, są specyficzne i właściwe
kulturze Japonii.
Żeby odtworzyć obraz domu w języku i kulturze japońskiej wykorzystuję
definicje oraz przykłady zawarte w słownikach języka japońskiego, głównie
w słowniku
Kojien
(
Słownik encyklopedyczny języka japońskiego
,
1998, dalej
jako SEJJ), w którym znajdziemy zarówno współczesne definicje wyrazów, jak
i przykłady ich występowania w literaturze klasycznej. Ponadto korzystam ze
słowników znakowych
The new Nelson Japanese-English character dictionary
(1997, dalej jako NNCD) oraz
Kanji gen
(
Słownik znaków
,
2003, dalej jako SZ).
Słowniki zostały wydane lub poprawione i wydane ponownie w ciągu ostat­
nich 12 lat, co między innymi zadecydowało o ich wyborze. SEJJ oraz SZ są
w formie elektronicznej. Wykorzystuję również zbiór kilkuset przykładów zasto­
sowania w zdaniach leksemu
ie
ze słownika internetowego
Dual Wisdom waei
jiten
(
Słownik japońsko-angielski Dual Wisdom
),
cytaty z literatury klasycznej,
przysłowia oraz opinie respondentów. Stosuję więc metodologię zbliżoną do
metodologii S-A-T (system językowy, badania ankietowe, teksty) opartej na za­
Leksem
IE
‘dom’ w językowo-kulturowej tradycji Japonii
175
łożeniach przedstawionych w pracach J. Bartmińskiego (zob. Bartmiński 2006:
11-21), przy części ankietowej ograniczonej do opinii kilku respondentów ze
względu na niemożność techniczną przeprowadzenia pełnej ankiety. Znaczną
część analizy systemu języka stanowi analiza wyrazów złożonych, których jest
w języku japońskim ogromna ilość - od typowych kompozitów, aż po wyrazy,
które są bardziej zbliżone do derywacji niż kompozycji.
Niniejszy artykuł dotyczy przede wszystkim leksemu
ie
‘dom’ o postaci gra-
femicznej
Ш
który najlepiej odpowiada pojęciu domu w języku japońskim.
Ie
,
jest leksemem rodzimym japońskim, znaleźć go można w przysłowiach, a także
w najstarszych znanych zabytkach literatury japońskiej, w mitologii i w po­
ezji, których fragmenty datuje się na V wiek. Ponadto
ie
jako morfem jest do­
brze rozpoznawany fonetycznie2 przez użytkowników języka. Jednak tym samym
ideogramem
Ш
zapisuje się również inne leksemy:
ya
‘dom, budynek’, leksem
samodzielny głównie w literaturze klasycznej japońskiej w znaczeniu ‘dom’,
a współcześnie występujący jako morfem oraz sinojapońskie
ke
i
ka
występujące
w połączeniach przynajmniej dwumorfemowych. Morfemy
ke
i
ka
nie występują
samodzielnie w zdaniach jako ‘dom’, ale mają identyczny zapis jak
ie
i pochodne
znaczenie w wyrazach złożonych.3 Zważywszy, że pismo pełni w komunikacji
Japończyków znaczniejszą rolę, niż ma to miejsce w przypadku języków uży­
wających alfabetów fonetycznych4, przy konstruowaniu definicji domu podaję
również zarys znaczenia powyższych morfemów, traktując je jako uzupełnienie
definicji.
Ka
i
ke
należą do grupy morfemów zapożyczonych z języka chińskiego,
są więc późniejsze niż rodzime japońskie
ie
i
ya.
Wyrazy złożone z
ka
i
ke
nie
występują więc w najstarszej literaturze japońskiej, często pojawiają się jednak
w tekstach współczesnych. Ideogramem
Ш
zapisuje się też czasem samodzielny
leksem
uchi
‘dom’, ‘mieszkanie’ występujący tylko w kolokwialnej odmianie
języka.5
2
Przykładowo jak
powieść
w polskim wyrazie złożonym
powieściopisarz.
3
W niniejszym artykule nie stosuję rozróżnienia na kompozita i derywaty w przypadku wyra­
zów złożonych z morfemów sinojapońskich, bowiem trudno oddzielić derywację od kompozycji.
Jeśli traktować je jak derywaty, oznaczałoby to, że wyrazy sinojapońskie składają się z samych
afiksów. Z drugiej strony trudno uznać za kompozita wyrazy, których elementy, jak na przykład
ka
i
ke,
nie mają samodzielności leksykalno-składniowej (zob. Huszcza 2003: 47).
4
Pismo ma silny wpływ również na komunikację bezpośrednią. Użytkownikom języka japoń­
skiego zdarza się w czasie rozmowy rysować znaki na dłoni lub w powietrzu.
5
Status
uchi
jako niezależnego leksemu oznaczającego dom nie jest identyczny w słownikach
języka japońskiego i stanowi pewien problem w klasyfikacji. Niejasności wynikają z jego pokre­
wieństwa semantycznego z
uchifà
lub "35, który podstawowo znaczy ‘wewnątrz’, ‘w’, ‘w środku’,
‘w trakcie’, a także odnosi się do przedmiotów, miejsc, przeżyć psychicznych, które są ‘moje’,
‘u mnie’, ‘związane ze mną’, ‘pochodzące z mojej sfery życia’. Ponadto wedle profesora Sada-
nobu Toshiyukiego od niedawna niektórzy mężczyźni z regionu Kansai używają leksemu
uchi
ö S w znaczeniu ‘ (konsultacje w dniu 5.04.2010). W blogach internetowych można spotkać
ja’
176
Katarzyna Wyszpolska
Wynikiem analizy są cztery główne znaczenia
ie
:
mieszkanie, ród, szkoła
rzemiosła, rodzina-domownicy, które jednak nie są tak samo ważne dla stereo­
typowego obrazu domu w języku i kulturze japońskiej.
Mieszkanie
SEJJ jako pierwsze znaczenie
ie
podaje „budynek przeznaczony do mieszka­
nia. Budynek, w którym mieszkają ludzie (zwykle jedna rodzina). Szczególnie
własny dom. Przykł.
Ie ni k a e r ^ ^ ^ W Ъ
‘wracać do domu/do swojego domu’ ”.
Znaczenie
ie
jako budynku mieszkalnego potwierdzają wyrazy złożone z
ie
.
W większości tych wyrazów
ie
odnosi się mniej lub bardziej przenośnie do
budynków, np.
ienami
Ш &
‘rząd domów’,
ie k a z u
W
‘liczba domów’,
iega-
Ш
M
mae
W �½.
‘struktura, wygląd domu’,
ienushi
Ш
‘właściciel domu’,
iezakura
M
Ї.
ШШ
‘drzewo wiśni przy domu’,
ie a r i
WM
‘mrówka domowa’. Wszystkie wymie­
nione tu wyrazy oraz bardzo wiele innych zawierających leksem
ie
i funkcjonują­
cych we współczesnym języku to kompozita. Stosunkowo duża ilość kompozitów
świadczy o tym, że omawiane znaczenie
ie
‘budynek mieszkalny’ jest mocno
ugruntowane i zakorzenione w języku.
Najstarsze użycia
ie
znane z literatury potwierdzałyby, że
ie
jako mieszkanie
jest jednym z najstarszych użyć leksemu.
Ihe
(starsza forma
ie
)
pojawia się
w
M an’yöshü
(„Dziesięć tysięcy liści”), najstarszej zachowanej antologii poezji
japońskiej, zredagowanej w VIII wieku.6
Ie
jest semantycznie pokrewne z
iho
oznaczającego chatę (Cho 1988: 22), które występuje w słynnym wierszu
Hinkyu,
mondo no uta
(
D ialog o nędzy
)
Yamanoue no Okura (660?-773):
[...]
A w chacie
(iho
- przyp.) mojej, zapadłej, zrujnowanej,
Na gołej ziemi, pokrytej źdźbłami słomy,
Rodzice spoczną tuż obok mojej głowy,
A żona z dziećmi zasypia u stóp m oich...
Tak leżą wokół i nieraz płaczą, jęczą. . .
[... ]
(Dziesięć tysięcy liści
1961: 98. Por.
The Manyośu.,
1938: 161).
nawet liczbę mnogą tego wyrazu
uchira
Ö 'S 5 ‘my’ (Satchin 2010.04.05). Zastosowanie lek­
semu
uchi
zmienia się więc gwałtownie i nie jest do końca oczywiste, czy w przypadku
uchi Ш
mamy do czynienia z oddzielnym leksemem, czy jedynie z rozszerzeniem metonimicznym ‘mojej
sfery’ i ‘wnętrza’ na ‘własne mieszkanie’, choć odrębna postać grafemiczna wskazywałaby na
słowotwórstwo.
6
Wykorzystany system pisma w
Dzięsięciu tysiącach liści
to
m an’yogana,
w którym znaki
chińskie używane były dla ich wartości fonetycznej, z pominięciem znaczenia znaku.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin