Paweł Majchrzak

Konferencja Naukowa

Współczesne zagrożenia rozwojowe dzieci i młodzieży

Wodzisław Śląski 2006

Wybrane aspekty patologicznego użytkowania Internetu.

W roku 2000 ogólna liczba internautów na świecie wynosiła 360 983 512, co wydawało się imponującą wielkością. Tworzone prognozy zapowiadały, iż liczebność tej grupy będzie się gwałtownie zwiększać, jednak niewielu specjalistów spodziewało się, że w roku 2006 osiągnie ona niebotyczną wartość 1,022,863,307 co oznacza procentowy wzrost o 283,35%. (Internet World Stats, 2006). Największy wzrost populacji użytkowników Globalnej Sieci w latach 2000 - 2005 obserwowano na Środkowym Wschodzie (454,2%), i w Afryce (423,9 %). Koncentrując uwagę na Starym Kontynencie i przemianach geopolitycznych, jakie na nim zaszły można stwierdzić, że ze względu na dynamikę rozwoju Internetu, Polska spośród wszystkich krajów Unii Europejskiej zajmuje piąte miejsce. Z danych uzyskanych pod koniec marca 2006 liczba użytkowników Internetu w naszym kraju wynosiła 10 600 000, co jednocześnie wskazuje na 286,5 % wzrost w odniesieniu do roku 2000. Opisywany wskaźnik wzrostu przekracza prawie dwukrotnie ten uzyskany w całej U.E. – 147,3%.

Statystyki wskazując na ogromną dynamikę rozwoju zjawiska, jakim jest Internet dostarczają także motywacji badaczom i zachęcają do eksploracji zarówno samego fenomenu Globalnej Sieci jak i poznawania jednej z najszybciej rozrastających się populacji na świecie. Fala przemian niesiona ze sobą przez cyberprzestrzeń niewątpliwie utwierdza świat w dążeniu do modelu globalnej wioski. Z jednej strony dostarcza niezliczoną liczbę możliwych zastosowań i nieograniczoną pule informacji potencjalnemu użytkownikowi, z drugiej zaś od blisko 12 lat jest przyczyną niepokojących doniesień o negatywnych skutkach korzystania z wirtualnego środowiska. Jednym z pierwszych badaczy traktujących Sieć jako potencjalne źródło zależności był M. Griffths, twórca koncepcji technologicznego uzależnienia człowieka od maszyny (Griffiths, 1996, 2000). Jego próba zdefiniowania zespołu objawów, jakie towarzyszą osobom nadmiernie korzystającym z Sieci jest bardzo bliska stanowisku K. Young, która określa uzależnienie od Internetu jako zaburzenie kontroli impulsów nie powodujące intoksykacji i mające znaczący udział w obniżeniu poziomu funkcjonowania w sferach społecznej, zawodowej i psychologicznej (Young, 1998). Do podobnego wniosku, mając do dyspozycji obserwacje kliniczne indywidualnych przypadków, doszła grupa amerykańskich psychiatrów stawiając hipotezę, iż nadmierne użytkowanie internetu zawiera w sobie dwa zasadnicze symptomy: niezdolność do kontrolowania własnego użytkowania sieci, co prowadzi do dystresu i osłabienie codziennej aktywności, tym samym przypomina obrazem klinicznym uzależnienie zbliżone do zależności od hazardu lub zaburzeń odżywiania kategoryzowanych w ramach DSM IV TR jako zaburzenia nawyków i popędów (F 63 – Impulse Control Disorder) (Shapira i in., 2003).

Dwie pierwsze spośród przytaczanych koncepcji definiują opisywane zjawisko jako uzależnienie od internetu, trzecia nie pozbawiona wątpliwości, związanych z niewiadomą, czy ten typ zachowania stanowi odrębne zaburzenie, czy też jest wynikiem innych, potęgowanych przez internet, chorób psychicznch, określa zespół obserwowanych symptomów jako problematyczne użytkowanie internetu.

Zbliżoną nazwą posługuje się Davis, autor poznawczo-behawioralnego modelu patologicznego użytkowania Internetu, który stoi on na stanowisku, że bardziej adekwatnym od uzależnienia jest używanie terminu patologiczne korzystanie, ponieważ jest ono bliższe znaczeniowo pojęciu nadmiernego używania. Wyróżnia dwa typy patologicznego użytkowania Internetu: specyficzne – odnoszące się do charakterystycznych form aktywności internetowej, jak np. korzystania z pornografii i niespecyficzne – wiążące się z korzystaniem z sieci bez wyznaczonego celu i dominującej formy aktywności. Autor zwraca uwagę na szczególną rolę sfery poznawczej w kształtowaniu niekorzystnego wzorca korzystania z Internetu. Wśród czynników mających szczególne znaczenie wyróżnia przekonanie jednostki, iż jedynym przyjaznym środowiskiem dla niej jest Internet, obniżony poziom samooceny i poczucia własnej wartości, a także skuteczności. Wskazuje również na wagę podłoże psychopatologicznego, jako katalizatora rozwoju nadmiernego użytkowania sieci. (Davis, 2001).

Pomimo odmienności prób definiowania zjawiska, także poprzez adaptację kryteriów zaczerpniętych z podręcznika diagnozy ICD – 10 (Woronowicz, 2001), czy wykorzystując mechanizmy skinerowskiego warunkowania instrumentalnego (Wallace,, 2001) najczęściej programy badawcze oparte są na przytaczanym już wcześniej stanowisku K. Young. Traktuje ona zjawisko patologicznego hazardu i patologicznego użytkowania Internetu jako analogiczne, klasyfikując je wspólnie, jako uzależnienia behawioralne. Do weryfikacji wzorca korzystania z internetu autorka stworzyła 20 itemowy test IAT – Internet Addiction Test, który został zaadaptowany do warunków polskich i oznaczony skrótem TUI – Test Użytkowani Internetu (Majchrzak, Ogińska – Bulik, 2006).

Analizując epidemiologię zjawiska i przyjmując kryteria diagnostyczne K. Young, zaczerpnięte z obszaru zaburzeń nawyków i popędów można stwierdzić, że problem może dotyczyć od 3.5 do 14% osób w badanej populacji (L.S.M.Whang, S. Lee, G. Chang 2003; Scherer, K. (1997) za K. Nalwa, A.P. Anand, 2003). Odsetek ten, na pierwszy rzut oka, wydaje się niewielki, jednak biorąc pod uwagę globalną populację użytkowników, przyjęcie za prawdopodobny, dolnego progu przedziału a więc 3,5% powoduje, że liczba osób określanych, jako mających problem wynosi na świecie około 35 800 215 i 371 000 w Polsce i liczba ta prawdopodobnie cały czas rośnie.

W niektórych doniesieniach wskazuje się na dużą grupę osób kwalifikowanych jako zagrożeni problematycznym czy też patologicznym używaniem Internetu. Grupa ta jest procentowo znacznie liczniejsza niż populacja zdiagnozowana, jako cierpiący na problematyczne używanie Internetu. Podziału takiego w swoich badaniach, które objęły ponad 13500 osób, dokonała grupa koreańskich naukowców, co pozwoliło stwierdzić, iż populacja zagrożonych problemem w stosunku do mających problem jest ponad 5 krotnie wyższa – pierwsza grupa stanowiła 18,5% całej populacji, druga zaś 3,5% badanej populacji. (L.S.M.Whang, S. Lee, G. Chang 2003).

W świetle dotychczas prowadzonych badań wydaje się, że kluczowymi dla rodzaju aktywności w Internecie oraz poziomu nasilenia jego użytkowania są zarówno czynniki psychologiczne jak i demograficzne, czy makrospołeczne. W wielu krajach prowadzone są w tym zakresie intensywne badania, także tam, a może szczególnie tam gdzie dostęp i intensywność użytkowania gwałtownie wzrasta. Uzyskane informacje wskazują min.:, iż najbardziej narażonymi grupami są kobiety w średnim wieku (najczęściej nieaktywne w sferze zawodowej) oraz bezrobotni (obu płci), gdzie w obu przypadkach predyktorem problematycznego używania Internetu jest prawdopodobnie deprywacja rzeczywistych kontaktów interpersonalnych. Wśród grupy rozpoznawanej jako używająca Internetu w sposób patologiczny znalazły się również osoby, u których stwierdzono różnego typu zaburzenia seksualne, skłonność do natręctw, zaburzenia lękowe, zaburzenia nastroju parafinie. (K. Young, 1996, Shapira i inni 2003). Trudno przewidywać na ile wyniki tych badań można ekstrapolować na warunki polskie, głównie ze względu na różnice w sytuacji ekonomicznej, w poziomie powszechności i długości istnienia Internetu w Polsce, a także ze względu na poziom edukacji informatycznej. Wykryto także związki pomiędzy destruktywnym używaniem sieci a depresją, poczuciem samotności, czy kompulsywnością (L.S.M. Whang, S. Lee, G. Chang 2003) oraz inteligencją emocjonalną i osobowością w ujęciu teorii Wielkiej Piątki (E. Engelberg, L. Sjoberg, 2004). Istotnym, choć do tej pory słabo zbadanym obszarem jest wpływ Internetu na zdrowie fizyczne i psychiczne użytkowników, wyrażający się min.: pogarszaniem się wzroku, skrzywieniami kręgosłupa, urazami nadgarstka, epilepsją ekranową czy zaburzeniami psychicznymi. W Polsce prowadzone prace badawcze nie należą do częstych - jedną z prób, ostatnio podejmowanych, eksploracji środowiska Internautów był program badawczy realizowany w Wydziale Nauk Społecznych Stosowanych Akademii Górniczo Hutniczej pod kierunkiem prof. dr hab. L. Habera, gdzie jednym z badanych elementów były psychologiczne aspekty użytkowania Internetu (A. Augustynek, 2003).

Pomimo wszystkich wątpliwości związanych z uzależniającym charakterem internetu faktem są coraz liczniejsze doniesienia tworzące obraz dezadaptacyjnego funkcjonowania niektórych internautów. Wydłużający się czas przebywania w sieci sięgający kilkunastu godzin na dobę, faworyzowanie wirtualnych kontaktów interpersonalnych i ograniczanie tych rzeczywistych, absencje w szkole, w pracy i obniżanie własnej produktywności oraz osiąganych wyników, traktowanie inernetu jako antidotum w sytuacjach napięciotwórczych, deprywacja snu, a w ekstremalnych sytuacjach odwodnienie, nieprzyjmowanie pokarmu, skrajne wycieńczenie organizmu, całkowita identyfikacja z cyberpostacią i przyjęcie jej tożsamości – to najbardziej typowe objawy patologicznego korzystania z Sieci. W świetle tych faktów wydaje się szczególnie ważne prowadzenie dalszych badań dotyczących z jednej strony wpływu korzystania z sieci na zdrowie użytkownika rozumiane jako dobrostan fizyczny i psychiczny z drugiej zaś poszukiwania czynników zagrażających i chroniących potencjalnego Internautę w zderzeniu z cyberprzestrzenią. Dałoby to możliwość stworzenia odpowiednich działań profilaktycznych, które mogłyby odegrać znaczącą rolę, zwłaszcza w sytuacji, kiedy Internet w Polsce w dalszym ciągu stanowi pewne novum i nie osiągnął swoich maksymalnych rozmiarów. Nie oznacza to próby wstrzymania jego rozwoju, lecz edukację w zakresie bezpiecznego i sensownego korzystania z jego zasobów z uwzględnieniem własnego psychologicznego potencjału. Niewątpliwie potwierdzone naukową analizą informacje są niezbędne by trafnie diagnozować problem, a także stworzyć spójny system terapeutyczny dla osób zgłaszających tego rodzaju trudności.

Dodatkową wartością badań związanych z korzystaniem z Globalnej Sieci może być zastosowanie uzyskanych wyników w różnych dziedzinach gospodarczych, w których konieczny jest dostęp i wykorzystywanie Internetu w codziennej pracy. Jak donosi Saratoga Institute, zgodnie z przeprowadzonymi badaniami nad nieodpowiednim użytkowaniem Internetu w USA 60% badanych przedsiębiorstw dyscyplinowało pracowników za niewłaściwe praktyki online włączając w to korzystanie z czaty, emaili, pornografii, zaś 30% zwolniło pracowników za podobną działalność (Greenfield, 2002).

Z punktu widzenia społecznego i naukowego obszar badań nad Internetem uwzględniając skalę i zasięg zjawiska oraz technologizację i informatyzację życia wydaje się szczególnie ważny i obiecujący stanowiąc duże wyzwanie dla potencjalnego badacza.

Badania własne.

Zebrany materiał empiryczny stanowi część programu badawczego dotyczącego psychologicznych wyznaczników patologicznego użytkowania internetu i ma na celu dostarczenie informacji odnośnie struktury aktywności związanej z korzystaniem z Sieci oraz  ukazanie skali występowania i stopnia patologicznego użytkowania internetu wśród badanych osób.

Grupa badawcza.

W badaniu wzięły udział losowo dobrane grupy studentów w wieku 18-28 lat  (M=20,93) Uniwersytetu Łódzkiego, Politechniki Łódzkiej oraz Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi. Warunkiem udziału w badaniach  było aktywne korzystanie z  internetu. Badania miały charakter zbiorowy, z zachowaniem anonimowości. Osoby badane były informowane o celu badania oraz każdorazowo instruowane o sposobie wypełniania testów. Dane zbierano przez okres około 6 tygodni. Ogółem badaniu poddano 339 osób, w tym 219 kobiety i 120 mężczyzn.

Narzędzia badawcze

Zastosowano następujące narzędzia badawcze:

§         Test Użytkowani Internetu (TUI) – Internet Addiction Test K. Young w adaptacji P. Majchrzaka i N. Ogińskiej – Bulik. Składa się z 20 pytań  określających stopień, w jakim internet wpływa na codzienne obowiązki, życie towarzyskie, produktywność, uczucia i relacje z innymi.  Badany odpowiada na pytania  posługując się skalą 5-stopniową, od rzadko do zawsze. Zakres wyników wynosi od 20 do 100 punktów. O patologicznym użytkowaniu internetu świadczy wynik powyżej 80 punktów. (P. Majchrzak, N. Ogińska – Bulik, 2006).

§         Ankieta dotycząca użytkowania internetu – zawiera 9 pytań charakteryzujących osobę badaną m.in. ze względu na wiek, płeć, długość stażu w Sieci, preferowane formy usług internetowych, miejsce logowania.

Analiza wyników badań.

W pierwszym etapie dokonywanej analizy zebranych danych  zwrócono uwagę na długość stażu w korzystaniu z Sieci. W populacji badanych, zarówno w grupie kobiet (61,2 %), jak i mężczyzn (55 %), przeważają osoby posiadające ponad 3 letnie doświadczenie w użytkowaniu internetu. Najmniej liczną grupę, bez względu na płeć, stanowią jednostki o najkrótszej, trwającej poniżej jednego roku aktywności w Sieci.

Schemat 1

Wśród osób badanych najczęstszym miejscem włączania się do Sieci i korzystania z jej zasobów był dom (71,1 %), drugim pod względem częstotliwości logowania się była uczelnia (15,3 %), zaś na ostatniej pozycji znalazło się miejsce pracy (2,4 %), co wydaje się zrozumiałe biorąc pod uwagę, iż grupą badanych byli studenci w większości studiów dziennych.

Schemat 2

Za miarę zaangażowania w wirtualny świat można uznać aktywny udział w społecznościach funkcjonujących w Sieci. Większość badanych internautów jest związana jedynie z jedną sieciową grupą (75,8%) zaś najmniejszy odsetek populacji (6,2 %) stanowią osoby funkcjonujące w więcej niż 3 społecznościach

Schemat 3

Większość uczestników badań korzysta z własnego konta email w odstępie kilku dni (53,7 %), 28 % wykonuję tą czynność raz dziennie, zaś o zwiększonej częstotliwości sprawdzania wirtualnej skrzynki pocztowej, wynoszącej od 2 do powyżej 3 razy dziennie, można mówić u 18,3 % badanych.

Schemat 4

Ważnym kryterium w rozpoznaniu istnienia patologicznego użytkowania internetu jest czas spędzany w Sieci. Badacze przyjmują, iż przedział 31 – 50 godzin poświęcanych na internet tygodniowo świadczy o zagrożeniu w/w zjawiskiem, zaś przekroczenie poziomu 50 godzin oznacza jego występowanie (A. Augustynek, 2003). W badanej populacji w pierwszym z wymienianych przedziałów znajduje się 3,3 % uczestników badań, zaś liczbę 50 godzin przekroczyło 0,9 % badanych.

Tabela 1