B.Rogowska_Racjonalnosc_a_ekonomia.pdf

(279 KB) Pobierz

Beata Rogowska

Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach

RACJONALNOŚĆ A EKONOMIA

SPOŁECZNA

Wprowadzenie

Celem artykułu jest porównanie kategorii jaką jest racjonalność utożsamia-

na najczęściej z konstrukcją modelową ekonomii głównego nurtu z wymogami

ekonomii społecznej (ES) oraz próba określenia takiej kategorii racjonalności,

która odpowiadałaby głównym założeniom tej ostatniej

1. Istota ekonomii społecznej

Współczesne problemy społeczno-gospodarcze osiągnęły pewien „poziom

masy krytycznej” i widoczne stało się,

że

ekonomia głównego nurtu nie jest

w stanie ani opisać zmian zachodzących w rzeczywiści społeczno-gospodarczej,

ani ich rozwiązać (kryzys państwa dobrobytu, wykluczenie społeczne). Odpowie-

dzią na nie staje się ES, która, jak podkreśla R. Heilbroner, charakteryzuje się więk-

szą wiarygodnością niż ekonomia głównego nurtu

. Istotnym problemem jest fakt,

Ekonomiści głównego nurtu są niechętni ES bojąc się zastąpienia: „nie chodzi o ekonomię spo-

łeczną

jako gałąź ekonomii (tym samym nową dyscyplinę naukową), ale wyodrębniony ze

względu na swą specyfikę sektor gospodarki, w którym w sposób szczególny kojarzona jest

działalność gospodarcza z celami społecznymi”. E.J. O’Boyle przypomina,

że

„teoria hetero-

doksyjna może stać się ortodoksją” oraz uznaje,

że

jest ona ewolucyjna (altruizm), rewolucyjna

(K. Marks), kontrrewolucyjna, (personalizm) antrpocentryczna i heterodoksyjna. Przykładowo

niektórzy członkowie Association for Social Economics należą równocześnie do Association for

Evolutionary Economics (W. Peterson, W. Dogger). Według kryteriów podziału wewnątrz eko-

nomii heterodoksyjnej, która jest wewnętrznie niejednorodna, ES należy traktować jako tę, któ-

ra ponosi porażkę w zreformowaniu ortodoksji jako podejście pierwotnie związane z ortodok-

sją. ES według J.B. Daviesa sytuuje się jako tradycyjny program heterodoksyjny.

J. Włodarczyk:

Współczesna ekonomia heterodoksyjna – wybrane zagadnienia.

Wyzwania

współczesnej ekonomii.

Red. J. Czaja. Difin 2012, s. 144; J. B. Davis:

Turn in Recent Econo-

mics and Return of Orthodoxy.

SSRN Working Paper Series 2007, s. 24-25; E.J. O’Boyle:

The

Nature of Social Economics: A Personal Commentary.

„International Journal of Social Econo-

mics” 1999, No. 1, s. 1-4, 10; J. Filek:

Garść rozważań wokół problematyki przedsiębiorstwa

społecznego.

„ES” 2008, nr 2, s. 12; B. Szopa:

Od redakcji.

„ES” 2007, nr 1, s. 4.

184

Beata Rogowska

że

nie ma jednoznacznej definicji pojęcia ES

, gdyż jest to nowy obszar badawczy

W literaturze przedmiotu pojawiają się stwierdzenia,

że

jest ona specyficznym po-

dejściem do ekonomii politycznej

, bardziej ideą niż nauką

, niektórzy zaś utożsa-

miają ją z pojęciem „zrównoważonego rozwoju” (którego jest składnikiem)

2. Racjonalność w ekonomii społecznej

W tym miejscu należy wskazać, co oznacza i czym się charakteryzuje kon-

cepcja racjonalności w ekonomii

. W teorii ekonomii głównego nurtu koncepcja

Nazwa może być myląca, gdyż w historii często posługiwano się terminem ES zamiennie

z ekonomią polityczną. Właściwy termin pojawił się i rozpowszechnił w XIX wieku, głównie

we Francji. Od lat 80. XX wieku funkcjonuje w krajach Europy Zachodniej, jako nowa ES róż-

nie nazywana: solidarnościowa, pracy, wspólnoty. W. Kwaśnicki:

Gospodarka społeczna z per-

spektywy ekonomii liberalnej.

„Trzeci Sektor” 2005, nr 2, s. 12.

Niektórzy autorzy mówią o jej chaotyczności, braku spójnego wizerunku oraz banalności. Ter-

min może rodzić paradoksy,

że

ekonomia nie jest nauką społeczną i stąd konieczność dodania

tego przymiotnika (odróżniającego ES od niespołecznej) lub jest nowym modelem gospodaro-

wania. H. Izdebski:

Czym jest ekonomia społeczna. Społeczeństwo obywatelskie: kontekst

i płaszczyzny funkcjonowania.

„ES” 2007, nr 1, s. 49; J. Filek:

Ekonomia społeczna jako nowe

wyzwanie.

„Annales. Etyka w

Życiu

Gospodarczym” 2009, nr 1, s. 183-184.

Odnosząc do XIX wieku jej rozumienia, jako jej uzupełnienie. Ekonomia polityczna jest poję-

ciem szerszym. ES koncentruje się na społeczeństwie i prawach jego rozwoju (potrzebach jed-

nostki i usługach

świadczonych

na jej rzecz). Pierwsza w imię efektywności walczy o maksy-

malną wolność i jest nauką ilościową. ES eksponując interes warstw biednych, preferuje

obciążenia gospodarki

świadczeniami

społecznymi (ogranicza zyskowność przedsiębiorstw).

Ma charakter jakościowy.

Łączy

problem bogactwa materialnego i dobrobytu społecznego. Ma

charakter horyzontalny. Może być analizowana w różnych wymiarach- od mikro wspólnot lo-

kalnych do kategorii rozwoju społeczno- gospodarczego (zrównoważonego) zarówno na po-

ziomie państwa, jak i globalnym (instytucje UE).

Wokół ekonomii społecznej.

Red. M. Frączek,

J. Hauser. MSAP, Kraków 2012, s.11.

Jest to dziedzina nauki i praktyki. Nie oznacza to jednak,

że

można mówić o jej nienaukowości

czy wręcz o nieistotności jako teorii. T.

Ślipko

opisuje ją jako naukę opisową. Próba ogranicze-

nia ES jedynie do opisu działania przedsiębiorstw społecznych zawęża i deprecjonuje jej rolę do

gospodarki społecznej. W Polsce zatraca się różnice między terminami ekonomia a gospodarka.

Nie można jej natomiast przypisać charakteru nowej utopii. Nie wspiera się na naiwnie rozu-

mianej idei równości czy sprawiedliwości dystrybutywnej (nie możliwych do spełnienia, głów-

nie ze względu na brak odpowiednich sposobów produkcji)

−

nie pretenduje do budowania al-

ternatywnego porządku społecznego, jest raczej wyrazem inkrementalnego myślenia

o zasadności korygowania tego, co działa w sposób odmienny od pożądanego. Jest definiowana

jako nauka normatywna, której zadaniem jest odpowiedź na pytanie, jak należy gospodarować?

Ślipko:

Zarys etyki szczegółowej.

T. 2. WAM, Warszawa 2005, s. 17; P. Frączak:

Ekonomia

społeczna – szerokie spojrzenie.

„ES” 2007, nr 1; B. Szopa: Op. cit., s. 13.

J. Filek:

Ekonomia…,

op. cit., s. 183-186;

Polski model ekonomii społecznej

−

rekomendacje

dla rozwoju.

Red. P. Frączak, J.J. Wygański. FISE, Warszawa 2008, s. 67; S. Mazur, A. Pacut:

Ekonomia społeczna i jej wartości konstytutywne.

FIS, Warszawa 2006, s. 8, 17.

Etymologicznie pojęcie racjonalności

ściśle

wiąże się z pojęciem rozumu i rozumności. Termin

racjonalność może odnosi się do ludzkiej wiedzy oraz do ludzkich działań. Oprócz racjonalno-

ści

w działaniu człowieka występuje wolicjonalność i intencjonalność. M. Borkowska-Nowak:

Racjonalność decyzji politycznych. Utarte

ścieżki

nowe pomysły.

KUL, Lublin 2012, s. 97.

Racjonalność a ekonomia społeczna

185

racjonalności stała się jej elementem konstrukcyjnym (rdzeniem) i kryterium od-

różniającym ją od innych nauk społecznych. Analizowana jest w tym wymiarze

w odniesieniu do jednostki (typ idealny). Występuje jako zasada gospodarowa-

nia (największego efektu, najmniejszego nakładu)

−

wyraz formalizmu, indywi-

dualizmu

−

„kanon gospodarowania” na poziomie mikroekonomicznym

Jako

że

ES powstała z krytyki intelektualnej ekonomii głównego nurtu,

koncepcja racjonalności akceptowanej w ramach ES musi być wyrazem tego

sprzeciwu. Uważają oni,

że

„niewidzialna ręka rynku” A. Smitha nie chroni do-

bra wspólnego, zmniejsza skuteczność ludzi i instytucji oraz wyklucza politykę

społeczną państwa

. Przedstawiciele ES uważają,

że

dobro wspólne nie jest

ubocznym efektem egoizmu, jak twierdził A. Smith, lecz może być realizowane

przez działania zbiorowe „collective

actions”,

np. organizacji prywatnych, sto-

warzyszeń i organizacji rządowych na poziomie lokalnym czy państw, w kon-

tekście występujących „błędów rynku”, dotyczących przykładowo takich kwe-

stii, jak opieka zdrowotna dla osób starych i chorych, czyli „świadoma,

Teoria neoklasyczna zgodnie z podziałem stworzonym przez T. Kotarbińskiego i O. Lange opie-

rała się raczej na koncepcji racjonalności rzeczowej

−

model homo oeconomicus

przypisując

wszelkie od niej odchylenia czynnikom egzogenicznym –(konkurencja doskonała). Obecnie za-

łożenie, że

podmioty gospodarujące działają w zasadzie racjonalnie, należy interpretować jako

założenie racjonalności metodologicznej

−

ograniczonej praktycznie. Krytyka, która dokonała

z pozycji indywidualistycznych i mikroekonomicznych w wyniku pojawienia się konkurencji

niedoskonałej

−

H. Simona, G. Katona, H. Lebensteina nie wpłynęła na zmianę niewzruszonej

postawy neoklasyków. Na wskutek tych zmian wyróżniamy racjonalność pełną (klasyczno

−

neoklasyczna) i ograniczoną H. Simon (bounded

rationality)

na określenie wyboru, który nie

pozwala w danej sytuacji na maksymalizację korzyści, a jest jedynie „dostatecznie dobry” . Jest

wyrazem inwazji ekonomistów na teren socjologii. Podobnie jak ekonomiczna teoria zachowań

ludzkich G. Beckera. Z perspektywy społecznej zasada gospodarowania nie jest równoważni-

kiem, a jedynie instrumentem spełniającym wymagania racjonalności metodycznej i samo jej

stosowanie nie oznacza racjonalności działania. Gospodarowanie to nie techniczny proces alo-

kacji zasobów, ale przede wszystkim działanie ludzkich istot. K. Szarzec:

Racjonalny podmiot

gospodarczy w klasycznej myśli ekonomicznej i jej współczesnych kontynuacjach.

PTE, War-

szawa 2001, s. 10; T. Kotarbiński:

Traktat o dobrej robocie.

Wrocław-Warszawa-Kraków 2000,

s. 134-136; O. Lange:

Dzieła. Ekonomia polityczna.

T. 3. PAN-PWE, Warszawa 1975, s. 179;

Łukaszewicz:

Dylematy ekonomiczne przełomu stuleci.

Key Text, Warszawa 2001, s. 102-104.

Zwraca to uwagę na zagadnienie, relacji między poziomami mikro i makro. W głównym nurcie

ekonomii racjonalność działania państwa pozostawała na marginesie badań, gdyż traktowana

była jako czynnik egzogeniczny. Tak wypracowana koncepcja racjonalności miała pasować do

każdego typu społeczeństwa. Zauważyć wypada, iż przeniesienie przez polskich ekonomistów

w analizie racjonalności (począwszy od O. Langego

−

racjonalność prywatno-społeczna i ogól-

nospołeczna i ich relacje

−

synergia lub efekty negatywne, poprzez rozważania po drugiej woj-

nie

światowej,

aż po studia u schyłku ustroju realnego socjalizmu czy koncepcje B. Pogonow-

skiej) punktu ciężkości na poziom makro przyniosło nowe spojrzenie z perspektywy społecznej,

w tym kategorie pojęciowe i kryteria oceny racjonalności niezwykle przydatne dla omawiania

ES. M. Bochenek:

Problem racjonalności w polskiej myśli ekonomicznej.

Key Text, Warszawa

1999; B. Pogonowska:

Kategoria racjonalności w teoriach przedmiotowych makroekonomii.

Akademia Ekonomiczna, Poznań 1996; O. Lange: Op. cit., s. 183.

186

Beata Rogowska

widzialna i opiekuńcza ręka ludzi i instytucji”

. W ramach głównego nurtu pro-

blematyka racjonalności traktowana jest pozaczasowo, pozaspołecznie, pozakul-

turowo oraz jednowymiarowo. ES przenosi dyskusję o racjonalności na poziom

nauk społecznych jako całości „entire

body of thought”

W związku z tym,

że

ES sytuuje się jako kierunek obok Nowej Ekonomii

Instytucjonalnej i Nowej Socjologii Ekonomicznej na tzw. pograniczu ekonomii

i socjologii (wyraz „kooperacji” między tymi naukami)

problem racjonalności

musi dotykać obszaru socjologii

. Błędy rynku z perspektywy społecznej anali-

zuje się w kontekście teorii pułapek społecznych i dylematów społecznych

(z tym wiąże się także cel podmiotów ES) ilustrujących, w jaki sposób dochodzi

do napięć pomiędzy interesem jednostki i kolektywu (indywidualne decyzje ak-

torów mogą przyczynić się do tragedii społecznej – brak synergii)

Aktorem kluczowym dla organizowania społecznego działania zbiorowego jest państwo (długi

horyzont czasowy, wartości np. sprawiedliwość)

−

wyraz pragmatycznego liberalizmu M. We-

bera i E. Durkheima, który stymulował do poprawy warunków funkcjonowania społeczeństwa.

ES jest ekonomią, więc nie może się ograniczać tylko do interwencji państwa, która może ro-

dzić marnotrawstwo

środków.

Wyraźnym ograniczeniem jest w tym przypadku zasada pomoc-

niczości i aktywność obywatelska.

Ze względu na pluralistyczny charakter ES (nauka społeczna, moralna, teleologiczna, antropo-

centryczna), nie może odwoływać się wyłącznie do kategorii ekonomicznych w oderwaniu od

kontekstu społecznego i politycznego, kulturowego. Wynika to z wielości nurtów i tradycji inte-

lektualnych stojących u podstaw ES (lewicowych, prawicowych, konserwatywnych, liberal-

nych, republikańskich, socjaldemokratycznych, komunitariańskich i katolicką naukę społeczną-

demokratyczny kapitalizm). Najważniejsze wydają się następujące wizje współtworzące ES: in-

stytucjonalizm (pragmatyzm), socjalizm (filozofia K. Marksa), ekonomiczny humanizm

(I. Kant), i solidaryzm (scholastyka) obecnie personalizm, komunitaryzm (M. Sandel, A. Macln-

tyre, J. Habermas). W tym wymiarze istotne stają się elementy natury ontologicznej, etycznej,

antropologicznej i polityczno-prawnej. E.J. O`Boyle: Op. cit., s. 1.

Jest to dziedzina sytuująca się gdzieś pomiędzy ekonomią socjologizującą a socjologią ekono-

miczną; „jest owocem romansu XX-wiecznej socjologii z neoklasyczną ekonomią; po swoim

ojcu (ekonomii) odziedziczyła „ducha kapitalizmu”, po matce (socjologii) większe zaintereso-

wanie ludźmi niż pieniądzem”. Charakteryzuje ją holizm. Jest to wyraz ponownego uspołecz-

niania ekonomii (zróżnicowane formy własności). Interakcje ekonomii i socjologii przyczyniły

się do wzrostu zainteresowania problemem instytucji i organizacji, w tym sektora pozarządo-

wego, wzrostu ekonomicznej

świadomość

znaczenia kapitału społecznego jako najważniejszego

czynnika rozwoju gospodarczego oraz skłonność do podkreślania „obywatelskości” jako istoty

rozwoju społeczno-gospodarczego. A. Etzioni:

The Moral Dimension: Toward a New Econo-

mics.

The Free Press, New York 1988, s. 8; M. Brzeziński:

Ekonomia a inne nauki społeczne na

początku XXI w. Między imperializmem a kooperacją.

„Ekonomista” 2008, nr 2, s. 224-226;

Wokół ekonomii społecznej.

Red. M. Frączek, J. Hauser. MSAP, Kraków 2012, s. 56.

W kontekście ograniczeń podyktowanych pozycją jednostki w strukturze społecznej. Racjonal-

ność zależy od okoliczności czasu, miejsca, metod (oddolnych, odgórnych, zdolności aktorów).

W. Morawski:

Socjologia ekonomiczna.

PWN, Warszawa 2002, s. 15.

Problemy decyzji zbiorowych dyskutowane były przez przedstawicieli instrumentalnych kon-

cepcji racjonalności: Teorii Wyboru Społecznego i Publicznego. Już w 1961 roku J.K. Arrow

w teoremacie niemożności podważył sensowność pytania o racjonalność decyzji zbiorowych.

Wykazał,

że

nie istnieje funkcja społecznego dobrobytu spełniająca pewne, intuicyjnie oczywi-

Racjonalność a ekonomia społeczna

187

Pułapki społeczne jako odejście od równowagi rynkowej pokazują

że

ist-

nieje szeroki obszar nieefektywności działań zbiorowych, który powinien zostać

zagospodarowany przez instytucje publiczne lub podmioty, których działanie

jest ukierunkowane w większym stopniu na wartości, w mniejszym zaś na efek-

tywność ekonomiczną. Takimi podmiotami są według ES przedsiębiorstwa spo-

łeczne

. Z faktu, iż w ramach ES uznaje się istnienie błędów państwa, w tym

państwa dobrobytu

, racjonalność ES opiera się na kompensacji zawodności pań-

stwa i rynku (wobec których jest komplementarna i stanowi ich uzupełnienie), po-

przez eliminowanie lub

łagodzenie

negatywnych zjawisk, które za sobą niosą np.

niszczenie więzi społecznych, wykluczenie społeczne. Stanowi to wyzwanie dla

społeczeństwa obywatelskiego

. Włączenie instytucji państwa i społeczeństwa

obywatelskiego w kontekście racjonalności wymaga jak twierdzi W. Morawski

analizy trzech systemów współczesnego społeczeństwa, przy uznaniu, iż są one

ste warunki demokracji. M. Olson twierdził,

że

na ogół racjonalnie zachowujące się jednostki

będą, jako członkowie dużej grupy, realizowały swoje własne interesy, a nie interes tej zbioro-

wości. Próby rozwiązania Paradoksu Arrowa podejmowali: J. Coleman (socjologia racjonalnego

wyboru), D.B. Blank, który zakładał elementy konstytuujące wspólnotę, takie jak publiczna de-

bata, współdziałanie czy kompromis.

Elementy teorii wyboru społecznego.

Red. G. Lisowski.

Scholar, Warszawa 2011, s. 18; P.

Chmielewski: Homo

agens.

Instytucjonalizm

naukach spo-

łecznych.

Wydawnictwo

Poltext,

Warszawa

2011,

s. 442.

Przykładowo dylemat wspólnego pastwiska, pasażera na gapę. Racjonalność indywidualna nie

zawsze prowadzi do społecznej.

Mobilizują one kapitał społeczny, generują innowacyjność oraz poszerzają rynek poprzez włą-

czanie do niego osób dotychczas wykluczonych. Stanowią cząstkę gospodarki rynkowej, ale

specyficzną (misję i cele poza rynkiem). Uczestniczą w gospodarce rynkowej, ale na specyficz-

nych zasadach, co różni je od przedsiębiorstwa prywatnego.

Wokół…,

op. cit., s. 130; J. Filek:

Garść…,

op. cit., s. 59.

ES istnieje pomiędzy trzema filarami: gospodarką rynkową, społeczeństwem obywatelskim

i państwem demokratycznym. Choć najmocniej związana jest z organizacjami społeczeństwa

obywatelskiego (trzeci sektor), to jednocześnie mieszczą się w niej określone działania sektora

publicznego (np. polityka zatrudnienia i polityka integracji społecznej) oraz sektora prywatnego

(np. społeczna odpowiedzialność biznesu).

Jeden z centralnych problemów ES jest wykluczenie społeczne, które postrzega się jako błąd

rynku i niesprawność ustroju demokratycznego. Zauważa się,

że

stan ten może zagrozić stabil-

ności społeczno-gospodarczej. Zatem za racjonalne uważa się zagospodarowanie „potencjału

wykluczonych”. Błędy rynku i państwa traktowane są jako podstawy dla realizacji celów ES.

W tym wymiarze może ona przyczyniać się także do jakiejś modyfikacji (ewolucji) gospodarki

prywatnej i gospodarki publicznej, a tym samym długotrwałego rozwoju społeczno-

gospodarczego. Równocześnie podnosi się,

że

aktywność prowadzona w sferze ES może ce-

chować się niższymi kosztami transakcyjnymi niż w przypadku zastosowania mechanizmu ryn-

kowego czy podjęcia klasycznej interwencji publicznej i jest nie obciążone patologiami społe-

czeństwa obywatelskiego. G. Skąpska:

Społeczeństwo obywatelskie: kontekst i płaszczyzny

funkcjonowania.

„Ekonomia Społeczna” 2007, nr 1;

Ekonomia społeczna a rozwój.

Red. J.

Hauser. „MSAP” 2008, s. 12; B. Szopa:

Ekonomia społeczna z perspektywy ekonomii tradycyj-

nej.

„ES” 2007 nr 1, s. 17.

Plik z chomika:

tomaso80

Inne pliki z tego folderu:

wyklady_z_organizacji_rynku.doc (161 KB)
Jakość obsługi gościa jako istotna determinanta powodzenia w świadczeniu usługi hotelarskiej w dobie silnej konkurencji na rynku(1).pdf (142 KB)
Konkurencja i konkurencyjność.pdf (104 KB)
Podstawy Ekonomii Matematycznej(1).pdf (802 KB)
Ekonomia matematyczna w zadaniach.pdf (12123 KB)

B.Rogowska_Racjonalnosc_a_ekonomia.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: