Brzustowicz Grzegorz - Likwidacja zakonu templariuszy w Nowej Marchii i na Pomorzu Zachodnim.pdf

(1143 KB) Pobierz
Grzegorz Jacek Brzustowicz
Likwidacja zakonu templariuszy w
Nowej Marchii i na Pomorzu
Zachodnim
Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny nr 16, 47-59
2009
NADWARCIAŃSKI ROCZNIK
HISTORYCZNO-ARCHIWALNY
NR 16/2009
Grzegorz Jacek Brzustowicz
Granowo
Likwidacja zakonu templariuszy w Nowej Marchii
i na Pomorzu Zachodnim
Badania nad posiadłościami Zakonu Templariuszy położonymi na obszarze
Nowej Marchii i Księstwa Zachodniopomorskiego mają już długą tradycję. Do-
tychczasowa baza źródłowa dotycząca komandorii templariuszy na Pomorzu i w
Marchii Brandenburskiej została opublikowana w licznych kodeksach dyploma-
tycznych
1
.
Syntetycznego spojrzenia na problematykę własności Zakonu Templariuszy
na interesującym nas obszarze dokonali już Paul Niessen
2
, Freidrich Salis
3
, Helmut
Lüpke
4
, W. Kuhn
5
, Bogusław Korban
6
, Edward Rymar
7
, Marcin Goliński
8
, Maria
1
Codex diplomaticus Brandenburgensis,
(dalej: CDB), hrsg. v. A. F. R i e d e l, Berlin 1838-1869, A:
I Hauptteil, Bd. I-XXV; B: II Hauptteil, Bd. I-IV; C: III Hauptteil, Bd. I-III, SB: Suplementband;
Kodeks dyplomatyczny Wielkoplski,
(dalej: KDW), wyd. I. Z a k r z e w s k i, Poznań 1877, T. 1;
Pommersches Urkundenbuch,
(dalej: PUB), Bd. I-XI, Stettin 1868-Köln 1990;
Regesta Historiae
Neomarchicae,
(dalej: ReHN), K. K l e t k e, Bd. I-III Abteilung, Märkische Forschunge”, Bd. X-
XII, Berlin 1867-1876;
Regesten der Markgrafen von Brandenburg aus askanischen Hause,
(dalej:
Regesten), bearb. H. K r a b b o, G. W i n t e r, Leipzig 1910-1933;
Urkunden und Regesten zur Ge-
schichte des Templersordens (1225-1314) im Bereich der Bistümer Cammin und Brandenburg und
der Kirchenprovinz Gnesen,
(dalej: UBT), Bearb. v. H. L ü p k e, erg. v. W. I r g a n g, Köln-Wien
1987; J. P f l u g k – H a r t t u n g,
Urkunden und Regesten zur Geschichte des Joahnniterordens,
w:
Der Johanniter und der Deutsche Orden im Kampfe Ludwigs des Bayern mit dem Kurie,
Leipzig
1990, s. 222-243.
P. v. N i e s s e n,
Geschichte der Neumark im Zeitalter ihrer Entstehung und Besiedlung,
Schriften
des Vereins für Geschichte der Neumark, H. 17, Jg. 1905.
F. S a l i s,
Forschungen zur älteren Geschichte des Bistums Kammin,
Baltische Studien, NF, Bd. 26,
Jg. 1924.
H. L ü p k e,
Beiträge zur Geschichte des Templerordens in der Neumark,
Die Neumark, H. 9, Jg.
1934, s. 39-94; Idem,
Beiträge zur märkischen Geschichtschreibung des 17. und 18. Jahrhunderts,
Forschungen für Brandenburgische und Preussische Geschichte, Nr 45, Jg. 1933, s. 315-353; tegoż,
Untersuchungen zur Geschichte des Templersordens im Gebiet der nordostdeutsche Kolonisation,
Bernburg 1933; tegoż,
Untersuchungen über den sagenhaft überlieferten oder fälschlich vermuteten
Besitz der Templerherren in Ostdeutschland,
Jahrbuch für Brandeburgische Kirchengeschichte, Bd.
31, Jg. 1936.
W. K u h n,
Kirchliche Siedlung und Grenzschutz 1200-1250 (am Beispiel des mittleren Oderraums),
„Ostdeutsche Wiessenschft”, bd. IX, 1962, s. 1-65.
B. K o r b a n,
Fundacje templariuszowskie na ziemiach polskich,
Przegląd Zachodniopomorski,
Z. 1, R. 1986, s. 101-117. Recenzja tej pracy zob. E. R y m a r,
Powstanie i stan posiadania,
dz. cyt.,
s. 192-204.
E. R y m a r,
Powstanie i stan posiadania
dz. cyt., s. 192-204.
M. G o l i ń s k i,
Uposażenie i organizacja zakonu templariuszy w Polsce do 1941 roku,
Kwartalnik
2
3
4
5
6
7
8
48
Grzegorz Jacek Brzustowicz
Starnawska
9
i Christian Gahlbeck
10
. Historiografia zajmowała się dotąd głównie
nadaniami i dziejami poszczególnych komandorii templariuszy, jak w: Tempelhof
pod Berlinem
11
, w Rurce i Swobnicy
12
, w Czaplinku
13
, Myśliborzu i Chwarszcza-
nach
14
, w Sulęcinie i Leśnicy
15
. Bardzo ważne dla określenia zasięgu nadań, czy
upadku poszczególnych własności templariuszy było wyeliminowanie falsyfika-
tów oraz upowszechnienie korekt w datacji niektórych dokumentów
16
.
Poza określeniem stanu posiadania, udziału templariuszy w polityce, koloniza-
cji i zagospodarowaniu nadanych ziem zajęto się bliżej pozostałościami architek-
tury zakonnej
17
. Jak dotąd problem likwidacji posiadłości Zakonu Templariuszy
czy też przejęcia ich przez joannitów pojawiał się na marginesie wyżej wymienio-
nych prac
18
, co wystarczająco tłumaczy motywy zajęcia się nim tutaj.
Historyczny, nr 1, R. 1991; tegoż,
Templariusze w bitwie pod Legnicą. Próba rewizji poglądów,
Kwartalnik Historyczny, nr 3, R. 1991.
M. S t a r n a w s k a,
Między Jerozolimą a Łukowem. Zakony Krzyżowe na ziemiach polskich w
średniowieczu,
Warszawa 1999, s. 55-68.
Ch. G a h l b e c k,
Der Oder- Raum in voraskanischen Zeit,
Jahrbuch für der Geschichte Mittel und
Ostdeutschalnd, Bd. 45, R. 1999.
H. L ü p k e,
Templerkommende Tempelhof. Ein Beitrag zur Geschichte des Templerorden in Ost-
deutschland,
Teltower Kreiskalender, nr 30, Jg. 1933; P. S t r ó ż y k,
Fundacja preceptorii templari-
uszy w Tempelhof,
Roczniki Historyczne, nr 52, R. 1992, s. 5-22.
A. B r e i t s p r e c h e r,
Die Komturei Rörchen-Wildenbruch,
Stettin 1940; E. R y m a r,
Dzieje Bań i
Ziemi Bańsko-Swobnickiej ok. 1230-1945,
w:
Banie nad Tywą. Z dziejów Ziemi Bańsko-Swobnickiej,
red. E. R y m a r, Pyrzyce 1999, s. 74-92.
H. L ü p k e,
Die pommersche „terra Krayna“ und der Templerorden,
„Monatsblätter, Hrsg. v. der
Gesellschaft für Pommersche Geschichte und Alterthumskunde“, Nr 46, Jg. 1932, s. 141-146;
tegoż,
Das Land Tempelburg. Eine historisch-geographische Untersuchung,
Baltische Studien, NF,
Bd. 35, Jg. 1933, s. 43-97.
H. P i e p e r,
Zur Besiedlungsgeschichte das Soldiner Kreises,
Heimatkalender für der Kreises
Soldin, H. 7, Jg. 1928, s. 74; J. S p o r s,
Początki i stan posiadania templariuszy w ziemi kostrzyń-
skiej w latach 1232-1261,
„Studia i materiały do dziejów wielkopolski i Pomorza”, z. 2, R. 1986; E.
R y m a r,
Powstanie i stan posiadania pomorskich komend templariuszy w Chwarszczanach i My-
śliborzu w XIII wieku,
Przegląd Zachodniopomorski, Z. 2, R. 1987, s. 192-204; tegoż,
Nowogródek
Pomorski przed wiekami,
Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny, nr 5, R. 1991, s. 11-34;
tegoż, Komandoria chwarszczańska templariuszy i joannitów (1232-1540), Nadwarciański Rocz-
nik Historyczno-Archiwalny, nr 9, R. 2002, s. 11-36; Ch. K o u s c h i l,
Przyczynek do problemu
roli Zakonu Templariuszy w procesie średniowiecznej przebudowy gospodarki wiejskiej na obszarze
komandorii chwarszczańskiej,
Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny, Nr 9, R. 2002, s.
37-48.
P. H o p e,
Curia Militiae Templi in Liceniz. Z dziejów templariuszy na zaodrzańskim obszarze die-
cezji lubuskiej,
Poznański Rocznik Archowalno-Historyczny, nr 2-3, R. 1994-1995, s. 11-18.
H. L ü p k e,
Untersuchungen der Fälschlich vermuteten Besitz der Tempelherren in Ostdeutschen,
Jahrbuch für Brandenburgische Kirchengeschichte, Bd. 31, Jg. 1936, s. 29-37; E. R y m a r,
Datacja
układu templariuszy z margrabiami brandenburskimi w sprawie komandorii chwarszczańskiej i my-
śliborskiej (31 I 1262),
Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny, nr 8, R. 2001, s. 309-315.
H. L e m c k e,
Die Bau- und Kuntdenkmäler des Regierungsbezirks Stettin,
H. 6-8, Szczecin 1902-
1908; B. Z i e n t a r a,
Henryk Brodaty i jego czasy,
Warszawa 1975; Z. Ś w i e c h o w s k i,
Archi-
tektura granitowa Pomorza Zachodniego w XIII wieku,
Poznań 1950; Z. R a d a c k i,
Średniowiecz-
ne zamki Pomorza Zachodniego,
Warszawa 1976; J. J a r z e w i c z,
Gotycka architektura Nowej
Marchii. Budownictwo sakralne w okresie Askańczyków i Wittelsbachów,
Poznań 2000.
Bliżej wspomina o tym M. S t a r n a w s k a,
Mnisi–rycerze–szlachta. Templariusze i joannici na
pograniczu wielkopolsko-brandenbursko-pomorskim,
Kwartalnik Historyczny, nr 1, R. 1992.
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
Likwidacja zakonu templariuszy w Nowej Marchii i na Pomorzu Zachodnim
49
Koniec Zakonu Templariuszy
13 października 1307 roku, w piątek o świcie, wszyscy templariusze we fran-
cuskich komandoriach zostali aresztowani. Mistrz Jakub de Molay przebywający
wówczas na Cyprze, gdzie templariusze posiadali swój główny dom zakonny, pra-
cował nad połączeniem w jeden zakon templariuszy i szpitalników. De Molay nie
był zwolennikiem takiego połączenia, obawiał się bowiem konfliktów pomiędzy
zakonnikami. A już zupełnie nie spodziewał się, że kres zakonu nadejdzie szybciej
niż reforma o fuzji zakonów. Następnego dnia opublikowano manifest królewski,
który podał do publicznej wiadomości oskarżenia wobec templariuszy, a potem
król osadził w komandoriach swoich rycerzy i rozpoczął się długi proces rycerzy
templariuszy.
Pomiędzy 27 czerwca a 1 lipca 1308 roku wstępnie przesłuchano przed obli-
czem papieża 72 templariuszy. Pierwsze posiedzenie sądu rozpoczęło się 8 sierp-
nia 1309 roku, ale dopiero 26 listopada 1309 przesłuchano po raz pierwszy mistrza
Zakonu Templariuszy. W maju 1310 roku spalono na stosie 54 braci templariuszy,
a w latach 1311-1312 na soborze w Vienne papież podjął decyzję o rozwiązaniu
zakonu w całej Europie
19
.
Informacje o procesie templariuszy musiały docierać także na Pomorze i do
Marchii Brandenburskiej. Wiemy, iż w tym burzliwym czasie istniały kontakty
korespondencyjne pomiędzy margrabim brandenburskim Ottonem IV a papie-
żem Klemensem V. We wrześniu 1308 roku papież pisał do margrabiego, jak i do
arcybiskupa z Köln, Trewiru i Moguncji, a także do książąt saskich i bawarskich w
sprawie przyszłego wyboru na regenta niepełnoletniego króla niemieckiego Hen-
ryka Luksemburskiego, jaki miał się odbyć 1 października 1308 roku i propono-
wał, aby na to stanowisko wybrano hrabiego de Anjou, brata króla francuskiego
Filipa
20
. Margrabiowie należeli jednak do przeciwników stronnictwa francuskiego
i wspierali wybór hrabiego Anhaltu Albrechta, szwagra margrabiego brandenbur-
skiego Waldemara
21
. Wydaje się, że późniejszy opór margrabiego brandenburskie-
go Waldemara w wykonaniu decyzji papieskich wobec templariuszy, mógł mieć
źródła także i w tej postawie politycznej.
Właściwie w tym okresie nic bliżej nie słychać o templariuszach w Nowej
Marchii i na Pomorzu. Wyraźnie jednak widać wzmacnianie związków z joan-
nitami, którzy na wspomnianym terenie mieli się ostać jako jedyny zakon ry-
cerski. 28 lutego 1309 roku margrabia Waldemar nadał joannitom patronat nad
kościołem w Choszcznie
22
, co potwierdził papież Jan XXII w dniu 3 lipca 1312
roku
23
. Margrabia pacyfikował wówczas także konflikt z Krzyżakami na tle Po-
morza Gdańskiego. W tym celu zawarł z nimi umowę 13 września 1309 w My-
19 R. P e r n o u d,
Templariusze,
Gdańsk 1995, s. 121-128; H. N i c h o l s o n,
Rycerze Templariusze,
Warszawa 2005, s. 212-254.
20 Regesten, I, nr 2082.
21 Regesten, I, nr 2083, 2086, 2089, 2090, 2091, 2092, 2093.
22 CDB, A, XVIII, s. 9; Regesten, I, nr 218; ReHN, I, s. 70.
23 CDB, A, II, s. 264; B, I, s. 263.
50
Grzegorz Jacek Brzustowicz
śliborzu
24
, a należność Zakon Krzyżacki regulował Askańczykowi jeszcze w 1310,
1311 i następnych latach
25
. Największym jednak zainteresowaniem władcy w tym
czasie cieszyły się wyraźnie zakony nierycerskie, jak cysterski, dominikański i
franciszkański.
Głośny w całej Europie proces Zakonu Templariuszy musiał być znany na
Pomorzu Zachodnim i w Nowej Marchii, ale nie pomaga nam w ustaleniu tego
informacja umieszczona w
Roczniku Kołbackim.
Znajdujemy w niej sporo nieści-
słości, chociaż zaznaczono pod rokiem 1306 papieża Klemensa i króla Francji roz-
wiązujących Zakon Templariuszy
26
. Jednakże wzmianka umieszczona została pod
niewłaściwą datą i zawiera streszczenie przebiegu procesu z kilku następnych lat,
wykraczając znacznie poza chronologię narzuconą w
Roczniku
27
. A zatem została
napisana później, zapewne dopiero po zakończeniu procesu.
Przejmowanie dóbr templariuszy przez joannitów
Ostateczny kres templariuszy przypadł na rok 1312. Najpierw 2 marca król
Francji wniósł o likwidację zakonu, co zatwierdził 22 marca papież Klemens spe-
cjalną bullą. Potem 2 maja 1312 roku bullą
Ad providam
papież przekazał posiad-
łości templariuszy Zakonowi Joannitów
28
.
Tego samego dnia 2 maja 1312 roku z kancelarii papieskiej wyszły dokumenty
zawierające wiadomość o rozwiązaniu Zakonu Templariuszy. Jeden z takich dy-
plomów dotarł też na Pomorze i do Polski, a w dokumencie tym papież Klemens
V przydzielił arcybiskupowi z Gniezna i tegoż biskupom z Kamienia i Poznania
przeniesienie wszystkich dóbr Zakonu Templariuszy na Zakon Joannitów, a przy
tym wszystkie uprawnienia do tych dóbr, także prawa do objęcia ich w posiadanie.
Templariuszy papież obłożył nakazem wygnania z kraju, a tym którzy bezpraw-
nie dobra zakonne trzymaliby, zagroził klątwą
29
. Dokument ten nakazywał bez-
zwłocznie przekazywać dobra potemplariuszowskie joannitom.
15 maja 1312 roku papież Klemens V ponownie napisał do margrabiów bran-
denburskich w sprawie przekazania joannitom majątków templariuszy
30
. Ponowie-
nie pisma mogło wiązać się z ewentualnymi opóźnieniami w realizacji likwidacji
24 Regesten, I, nr 2136.
25
Repertorium der in Kgln. Staatsarchive zu Königsberg in Preussen befindlischen Urkunden zur Ge-
schichte der Neumark,
bearb. E. Joachim, hrsg. P. v. N i e s s e n, Schriften des Vereins für Ge-
schichte der Neumark 3, Landsberg 1895, nr 5; E. R y m a r,
Zjazd kaliski z 1310 roku,
s. 209-215;
Regesten, I, nr 2204, 2215, 2216, 2220.
26
Annales Colbacenses,
PUB, I, s. 486. Chodzi tutaj o papieża Klemensa V (1305-1314) oraz króla Fi-
lipa Pięknego (1285-1314), którzy wspólnie w 1305 roku przygotowali pierwsze kroki do procesu
templariuszy, ale do działania przystąpili dopiero w 1307 i proces trwał kilka lat (do 1312 roku).
E. P o t k o w s k i,
Zakony rycerskie,
Warszawa 1995, s. 139-143.
27 Tym bardziej, że zapis kończą słowa o ich (papieża i króla) śmierci, co nastąpiło dopiero w 1314
roku. Stąd wniosek, że informacja nie była zapisywana na bieżąco.
28 R. P e r n o u d,
Templariusze
dz. cyt., s. 138-141.
29 PUB, V, nr 2722.
30 CDB, SB, s. 926.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin