Bylina Stanisław - Czyściec u schyłku średniowiecza.pdf

(3511 KB) Pobierz

STANISŁAW

BYLINA

(Warszawa)

CZYŚCIEC U S C H Y Ł K U ŚREDNIOWIECZA

Na wstępie kilka słów wyjaśnienia. Inspirację do nakreślenia poniż-

szego szkicu przyniosła fascynująca a zarazem głęboko erudycyjna pra-

ca J. Le Goffa

Narodziny czyśćca

stanowiąca niewątpliwie wydarze-

nie we współczesnej mediewistyce. Ta ostatnia przejawiła zresztą coraz

żywsze zainteresowanie dziejami eschatologii, widząc w nich domenę,

w której historyk kultury i społeczeństwa może mieć jeszcze wiele do

powiedzenia

. Historia idei czyśćca nie przestaje być oczywiście wycin-

kiem dziejów doktryny religijnej, ale zawiera również problematykę

jej upowszechniania i społecznej recepcji, jest wreszcie także historią

ludzkiej wyobraźni, zbiorowego myślenia i odczuwania. W tej właśnie

perspektywie czyściec zaczyna zajmować należne mu miejsce w deba-

tach współczesnej nam historiografii wokół wielkiej alternatywy men-

talnej społeczeństw chrześcijańskich: strachu przed karą pośmiertną łub

nadziei zbawienia

Nie omawiając szerzej wymienionej na wstępie pracy znanego bada-

cza francuskiego, pobudzającej do dyskusji gruntownych i wielowątko-

wych

, przypomnę jej fundamentalne ustalenie: idea czyśćca, trzeciego

m i e j s c a eschatologicznego, pośredniego między piekłem a rajem zna-

lazła artykulację teologiczną nie wcześniej, niż w drugiej połowie X I I w.

Nie znaczy to oczywiście, by chrześcijaństwo nie przyjmowało już przed-

tem możliwości odpokutowania po śmierci ludzkiej niektórych grzechów;

wiara w istnienie kary przejściowej, oczyszczającej, miała owe źródła

przede wszystkim w tekstach ewangelicznych, zaś swych odległych an-

tenatów w wierzeniach społeczeństwa starożytnych. Idea kar oczyszczają-

cych, a zwłaszcza ognia oczyszczającego wyprzedziła wszakże znacznie

ideę czyśćca jako sformułowanego doktrynalnie miejsca pokuty pośmier-

tnej. Minęło wiele stuleci, zanim obok przymiotnika

purgatorius

pojawił

się rzeczownik

purgatorium.

Historyk francuski drogą szczegółowych analiz nader zróżnicowanych

serii źródłowych ukazał w swej monografii długotrwałe i złożone naro-

dziny idei czyśćca, następnie jej rozwój i wreszcie tryumf w doktrynie

Kościoła katolickiego, w wierzeniach, postawach i praktykach jego w y -

znawców. W odrzuceniu wyłączności dualizmu piekła i raju w systemie

J. Le Goff,

Le naissance du Purgatoire,

Paris 1981.

Część nowszych prac (związanych bardziej lub mniej bezpośrednio z proble-

matyką czyśćca) przytacza Le Goff, o.c. s. 496 nn. Kilka istotnych prac omawia

M. Vovelle,

Encore la mort: un peu plus que'une mode?,

„Annales ESC", X X X V I I ,

1982, nr 2, s. 276 nn. Zob. wreszcie ważny artykuł A. J. Gureviča,

Au Moyen Age:

conscience individuelle et image de l'au — delà,

ib. s. 255 - 75.

Zob. zwłaszcza J. Delumeau,

La Peur

en Occident (XIVe-XVIIIe

siècles),

Paris 1978.

Zob. m. in. B. Geremek,

Człowiek

i grzech. Trzy książki o kulturze śred-

niowiecznej

„Znak", 1983, nr 1, s. 94 - 99.

www.rcin.org.pl

730

Stanisław

Bylina

eschatologicznym Le Goff dostrzega prawdziwy przewrót mentalny w

społeczeństwach chrześcijaństwa zachodniego. Zdaniem autora monografii

tryumf czyśćca nastąpił w XIII w., zaś poetycką wizję w

Boskiej ko-

medii

Dantego można uznać za jego ukoronowanie. Toteż dzieło wielkie-

go florentyjczyka jest ostatnim chronologicznie źródłem analizowanym

przez Le Goffa. Ale historia czyśćca w społeczeństwach chrześcijańskich

nie kończy się przecież z początkiem X I V w. W późnym średniowieczu

— odnotowuje autor pracy w jej uwagach końcowych — czyściec umac-

nia się coraz głębiej w dogmatyce, w rozprawach teologicznych, zdobywa

trwałe miejsce w nauczaniu prawd wiary, a równocześnie przeżywa swój

dalszy rozwój w sferze wierzeń i praktyk religijnych. Wieki X I V i XV

pozostają wszakże rozdziałem niezapisanym w biografii średniowiecznego

purgatorium

. Zapewne tym ciekawszym, iż chronologicznie poprzedza-

jącym okres reformacji, która wstrząsając życiem Kościoła, znalazła w

wierzeniach i praktykach czyśćcowych obiekt dotkliwych dlań ataków.

Przedstawione poniżej rozważania nie stanowią próby skrótowej kon-

tynuacji pracy Le Goffa lub dopisania swego rodzaju post scriptum do

jego wywodów. Mają bowiem oparcie w materiale dość wyrywkowym,

będącym wynikiem raczej sondaży, niż systematycznych kwerend w se-

riach źródłowych. Ponadto, pozostając nadal na obszarze chrześcijaństwa

zachodniego, spróbują przenieść pole obserwacji późnośredniowiecznego

czyśćca nieco bardziej na wschód; wykorzystane źródła powstały bowiem

na ziemiach polskich, czeskich i węgierskich. Zmiana miejsca obserwacji

pozornie wydać się może niewiele znacząca: wszak wymienione kraje

Europy Środkowej — biorąc poprawkę na sytuację Czech w czasach hu-

syckich — znajdowały się w kręgu oddziaływania Kościoła Rzymskiego,

ich społeczeństwa poddane były nauczaniu tych samych zasad wiary,

uczestniczyły w tym samym kulcie, uprawiały kontrolowane przez Koś-

ciół podobne praktyki religijne. Zauważmy jednak — może nazbyt ogól-

nikowo — iż zarówno na nauczanie, jak i na odbiór prawd wiary wpły-

wały w sposób istotny warunki miejscowe formujące kształt tych dwóch

zjawisk.

Nowsze badania uwidoczniły podobieństwa w rozwoju chrześcijań-

stwa w wymienionych krajach Europy Środkowej w końcowych stule-

ciach średniowiecza. Najistotniejszym z nich okazała się wspólna, choć

nierównomierna tendencja wzrostu, zarówno w zakresie rozbudowy struk-

tur kościelnych, intensywności nauczania religijnego, rozwoju różnych

form kultury religijnej, jak i w zakresie wynikającego z powyższych

czynników pogłębienia chrześcijaństwa wśród wiernych

. Prymat Czech

Mimo

braku ujęcia syntetycznego odnotować wszakże należy ukazanie się

kilku prac bardzo istotnych dla problematyki czyśćca w X I V - X V w. Postawy

i praktyki wiernych omawia J. Chiffoleau,

La comptabilité

de Vau — delà, les

hommes, la mort et la religion dans la region d'Avignon à la fin du Moyen Age,

Rome 1980. Wczesne wyobrażenia czyśćca w ikonografii omawiają G. et M. Vo-

velle,

Vision de la mort et de l'au — delà en Provence

d'après les autels des

ames du purgatoire XVe - XXe s.,

Paris 1970. Edycja krytyczna tekstu istotnego dla

dziejów idei czyśćca w Europie Środkowej w X V w.:

Nicola delia Rosa Nera detto

da Dresda, De reliquiis et de veneratione sanctorum: de purgatorio,

ed. R. Cegna

Wrocław 1977 (Mediaevalia Philosophica Polonorum, t. X X I I I ) .

Zob.

na ten temat J. Kłoczowski,

Rozwój

środkowo-wschodniej

Europy

w XIV w.

[w:]

Sztuka i ideologia XIV wieku,

Warszawa 1975, s. 13 - 52; tenże

Rozwój środkowo-wschodniej Europy w XV w.

[w:l

Sztuka i ideologia XV wieku

Warszawa 1978, s. 17-53. Zob. także uwagi tegoż autora,

Religijność

mas ludo-

wych w chrześcijaństwie zachodnim XIII - XVII stulecia,

„Kwart. Hist." 1979 nr 4

s. 1013 nn.

www.rcin.org.pl

Czyściec u schyłku

średniowiecza

731

doby luksemburskiej, związany z wyróżniającym się ogólnym rozwojem

tego kraju i wyjątkowo dobrym usytuowaniem Kościoła

zarysowuje

się bardzo wyraźnie i dotyczy wszystkich wymienionych elementów

wzrostu. Tą wyjątkową pozycją chrześcijaństwa w Czechach wstrząsnąć

miał w X V w. husytyzm — zjawisko cnie mające odpowiednika ani w

Polsce, ani na Węgrzech. Konsekwencją ruchu husyckiego stanie się w

pierwszej połowie tego stulecia odimienna jakość chrześcijaństwa czes-

kiego, skłaniająca historyka do odrębnego traktowania tamtejszych zja-

wisk z zakresu życia religijnego, dewocji i świadomości religijnej miesz-

kańców Czech husyckich.

Równocześnie badania nad dziejami średniowiecznego Kościoła coraz

dobitniej akcentują specyfikę krajów Europy Środkowej jako strefy

chrześcijaństwa opóźnionego wobec Zachodu. Rozważać można konse-

kwencje tego opóźnienia zarówno w kategorii stopnia upowszechnienia

znajomości zasad wiary i praktyk religijnych, jak i „głębi", a więc ja-

kości przyjętego chrześcijaństwa oraz sposobu jego przeżywania; mówi

się niekiedy o jego powierzchowności idącej w parze z trwałością po-

staw i wierzeń tradycyjnych. Wydaje się, iż w działalności misyjnej Koś-

cioła na omawianym terenie odnaleźć można ślady świadomości tej spe-

cyfiki, przejawiające się w akcentowaniu określonych treści nauczania,

wyboru dokonywanego w metodach i sposobach przekazu prawd wiary.

Istnieją np. przesłanki pozwalające sądzić, iż nauczając o karze wiecznego

potępienia w piekle starano się unikać nadmiernego operowania uczuciem

grozy i strachu

. Nauka o pośmiertnych losach duszy ludzkiej, o pers-

pektywach czekających człowieka po zakończeniu jego ziemskiej wę-

drówki, dawała w zakresie dydaktyki masowej znaczne możliwości. Ich

wybór zdawał się niekiedy budzić rozterkę w środowiskach nauczających.

Przytoczmy fragment tekstu czeskiej wersji

Postylli

praskiego kaznodziei

Konrada z Waldhausen, napominającego swych słuchaczy: „Zapamiętaj-

cie to zwłaszcza wy, którzy mówicie: oby ktoś przyszedł z tamtego świa-

ta i powiedział nam jak się tam dzieje. Kaznodzieje wam mówią o radoś-

ci niebieskiej i na to woale nie zważacie, słuchacie o mękach piekielnych,

to się wam one zdają baśniami"

. świadectwo obojętności wiernych wo-

bec tematyki eschatologicznej lub ich sceptycyzmu? Utajona refleksja

nad nieskutecznością dotychczasowej dydaktyki? Wydaje się, iż poprzez

oczywistą retorykę kaznodziejską przebija się, obok innych akcentów,

również świadomość dylematu wyboru nauczania o przyszłym bytowaniu

duszy ludzkiej.

Tryumf idei czyśćca nie ominął regionu nas interesującego. Pewne

jest iż nastąpił on z opóźnieniem, choć trudno byłoby operować dokład-

niejszymi miarami czasowymi. Nie poprzedziły go roztrząsania teore-

tyczne, wszak doktryna czyśćca kształtowała się na Zachodzie (choć w

dużym stopniu w wyniku kontrowersji z Kościołem Wschodnim). Zagad-

nienie czyśćca nie awansowało również — przynajmniej do czasu husy-

tyzmu — do rangi jednego z żywiej omawianych problemów teologicz-

Zob. m. in. J. Macek,

Tábor

v husitském revolučním

hnutí,

t. I, Praha 1956,

s. 59 nn.; tenże,

Jean Hus et les traditions hussites,

Paris 1973, s. 34 nn. Zob. tak-

że

Přehled dějin Československa,

t. I, cz. 1 (do r. 1526), Praha 1980, s. 358 n.

Zob. na ten temat S. Bylina,

Piekło

w polskiej kulturze religijnej

schyłku

średniowiecza

(w druku).

Staročeské

zpracování

Postily studentů svaté University

pražské

Konrada

Waldhausera,

ed. F. Simek, Praha 1947, s. 69.

www.rcin.org.pl

732

Stanisław

Bylina

nych. Zapewne, tak jak w całym chrześcijaństwie zachodnim, purgato-

rium miało u nas swego poprzednika w postaci niezlokalizowanej kary

oczyszczającej. Ale już we wczesnej, trzynastowiecznej wersji legendy

o cudzie świętego Stanisława wskrzeszającego rycerza z Piotrowina, ten

ostatni oznajmia biskupowi, iż za swe przewiny został wtrącony do

czyśćca (adiciendus sum purgatorio)

. W XV w. Długosz już tylko nieco

rozwinie ów wątek czyśćcowy

. U schyłku średniowiecza czyściec wkro-

czył na interesującym nas obszarze do dziedziny nauczania, wierzeń

i praktyk religijnych. Ale jeśli za miarę tryumfu kościelnej nauki

o czyśćcu uznamy stabilność i precyzję tego pojęcia w świadomości zbio-

rowej, to można powątpiewać w pełnię sukcesu.

Materiał językowy z drugiej połowy X I V w., a nawet i z następnego

stulecia potwierdza częstą jeszcze niepewność i niezdecydowani"

w tym

zakresie. Łaciński termin

purgatorium

tylko pozornie łatwo znalazł od-

powiedniki językowe w postaci czeskiego

očistca

i polskiego czyśćca.

Trudność polegać mogła na tym, iż on sam, choć już zadomowiony w

warstwie łacińskiego piśmiennictwa teologicznego, był jeszcze stosunkowo

nowy. W źródłach polskich jest to mniej zauważalne; w opóźnionej wobec

czeszczyzny polszczyźnie pisanej słowo

czyściec

pojawia się wtedy, gdy

purgatorium

miało już dłuższą tradycję w tekstach łacińskich. Toteż w

polskich tekstach piętnastowiecznych czyściec raczej konsekwentnie ozna-

cza

purgatorium

(podobnie jak

pkieł, piekło — infernum)

Czechach słowo

očistec

występujące w przełożonych z łaciny tek-

stach z drugiej połowy X I V w. bywa już wprawdzie dokładnym nawet

odpowiednikiem

purgatorium

(mówi się o męce grzeszników „tak v oczis-

cy jakž v pekle"), ale gdy brakuje bezpośredniego wzorca, pojęcia escha-

tologiczne budzą wahania i niezdecydowanie. Pojawiają się przeto próby

ich uporządkowania. Próbę taką podejmuje

Glossarius

Klareta z końca

X I V w.: „tartarus est ztratec [tj. miejsce zatraty, potępienia], pena mu-

ka, limbus oczistecz"

. Wprowadzone więc zostaje ogólnikowe pojęcie

otchłani, bliższe jednak terminologiczne miejscu pośmiertnego pobytu

wybranych przed Chrystusowym odkupieniem

(limbus patrum).

Rów-

nocześnie czeska terminologia czyśćca, wyrażająca świadomość istnienia

bardziej lub mniej sprecyzowanego pośredniego miejsca eschatologicz-

nego, nie mogła jak gdyby wyzwolić się z oderwania go od piekła. Wy-

mownym zjawiskiem jest to, że Jan Hus, teolog chętnie piszący w języ-

ku narodowym, czyściec nazywał „trzecim piekłem" („třetie peklo. . .

slóve oczyistecz")

, choć równocześnie jasno rozróżniał potępionych od

tych, którzy cierpią karę przemijającą. Wzorowany na Klarecie słownik

czesko-łaciński z X V w. objaśniał słowo

limbus

jako

oczistecz, předpek-

, będąc w tym względzie bardzo spóźnionym echem wcześniejszych

wyobrażeń. W Polsce jeszcze Stanisław z Dąbrówki omawiając pod-

ziemne położenie piekła wyodrębniał w nim drugie sklepienie, czyli

Vita Sancti Stanislai Episcopi Cracoviensis (Vita Minor),

M P H , t. IV, W a r -

szawa 1961, s. 264 oraz w identycznym brzmieniu w

Vita Maior,

ib. s. 378.

Vita

sanctissimi Stanislai Cracoviensis

Episcopi

[ w : ] J. Dlugossii,

Opera

omnia,

t. I, Kraków 1887, s. 41.

Zob. hasło:

Czyściec

[ w : ]

Słownik staropolski,

t. I, z. 1, Warszawa 1953,

s. 434.

Zob. hasło:

Očistec

[w:]

Staročesk�½ slovník,

z. 9, Praha 1977, s. 260.

Ib.

www.rcin.org.pl

Czyściec u schyłku

średniowiecza

733

czyściec

. Nawiązywano więc do bardzo silnej tradycji w nauce o czyś-

ćcu, która lokalizowała go w obszarze piekła, jako jego wydzieloną część.

Nie widziałbym w przejęciu t e j tradycja przejawów świadomej interna-

lizacji czyścca, spotykanej w różnych okresach dziejów średniowiecz-

nej eschatologii. Można chyba natomiast mówić — przynajmniej gdy

idzie o okres wcześniejszy — o świadectwach opóźnienia recepcji pojęć

eschatologicznych a także oporów, z jakimi spotykały się one w ludz-

kiej świadomości nawet w poziomie kultury słowa pisanego. W głębokich

pokładach tej świadomości trwała najwidoczniej pamięć piekła jako je-

dynej alternatywy czekającej grzeszników. Żyła ona jeszcze w czasach

upowszechniania wśród wiernych prawdy wiary o miejscu pośrednim

między piekłem a rajem, koegzystując z aktywną postawą wiernych

wobec możliwości, jakie nauka o czyśćcu otwierała przed nimi w sferze

praktyk religijnych. Pokonanie tych oporów opóźniających pewne Wkro-

czenie czyśćca do warstwy słownej było oczywistą koniecznością, nie-

zbędnym warunkiem skutecznej misji chrystianizacyjnej. Wspomnia-

nym i innym trudnościom próbowała się przeciwstawić warstwa obrazu:

Czyściec pozostawał białą plamą w (ikonografii polsko-czesko-węgierskiej.

Zabrakło tu zresztą odpowiednio silnej podniety z Zachodu: purgatorium

zdecydowano się tam przedstawić bardzo późno, czyniono to rzadko i nie

bez treściowych sprzeczności

Nauczanie prawd religijnych o czyśćcu musiało pokonywać również

inne przeszkody, o których mowa będzie później. Dydaktyka kościelna

stawała także przed potrzebą usuwania własnych wątpliwości i — zgod-

nie z tym, co powiedziano poprzednio — dokonywania wyboru w rozkła-

daniu akcentów w treściach przekazywanych nauk. Akceptacja dodatko-

wej możliwości odpokutowania grzechów, jaką otwierał czyściec, wpro-

wadzała wprawdzie oczywisty element nadziei przyszłego ubawienia, lecz

nie usuwała przecież perspektywy kary, która Choć przejściowa, mogła

przerażać człowieka. Toteż jedna z dróg nauczania wiernych o miejscu

pośmiertnej pokuty i oczyszczenia wiodła poprzez zbliżenie im wizji kar

czyśćcowych. Zauważmy od razu, iż jej warstwa treściowa w omawia-

nej epoce będzie w dużym stopniu powielaniem i przetwarzaniem do-

robku wcześniejszych stuleci.

Motyw kary duchowej a więc nieobecności Boga i odsunięcia w cza-

sie radości wizji błogosławionej przekazywano wiernym jako rzecz oczy-

wistą i nadrzędną, lecz podobnie, jak działo się to w przypadku piekła,

zatrzymywano się raczej na aspekcie fizycznego cierpienia grzeszników.

Powtarzając za świętym Augustynem i jego kontynuatorami, iż kára

czyśćcowa jest surowsza od jakiejkolwiek kary ziemskiej, kaznodzieje

mieli na myśli przede wszystkim męki ciała

. Podtrzymywano zasadniczą

rolę. sprawiającego cierpienie ognia czyśćcowego. Tomaš Štitn�½, czeski

autor z drugiej połowy X I V w. w swym dziele pomyślanym jako budu-

jąca lektura dla ludzi świeckich zapowiadał przyszłym pokutnikom

Stanisław z Dąbrówki,

Traktat na temat nowo kreowanych władców

[w:]

Filozofia i myśl społeczna XIII - XV w.,

ed. J. Domański, Warszawa 1978, s. 283.

Zob. m. in. L e Goff, o.c. s. 494 n.; G. et M. Vovelle, o.c. s. 12 nn. oraz tabl. I;

A.-M. Cocagnac,

Le Jugement Dernier dans l'art,

Paris 1955, s. 23; R. Mesuret,

Les peintures murales du Sud Ouest de la France,

Paris 1967, s. 109; G. Sentis,

L'Art du Brianconnais,

t. I, Grenoble 1970, s. 149.

Zob. m. in. [Osualdus de Lasko],

Sermones

de sanctis...

Biga salutis inti-

tulati,

Hagenau 1497, k. 336r.

www.rcin.org.pl

Plik z chomika:

piotrzachu69

Bylina Stanisław - Czyściec u schyłku średniowiecza.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: