Środki antyseptyczne i odkażające stosowane w medycynie - przegląd.pdf
(
915 KB
)
Pobierz
Środki antyseptyczne i odkażające stosowane w medycynie
Strona 1 z 38
Środki antyseptyczne i odkażające stosowane w medycynie
Środki antyseptyczne stosowane w leczeniu i w profilaktyce chorób skórnych
oraz błon śluzowych
Środki antyseptyczne dawne i współczesne
Dzieje antyseptyki
-------
Przegląd literatury i badania własne
Dr Henryk St. Różański
Akademia Medyczna im. K. Marcinkowskiego
Katedra Medycyny Społecznej
Zakład Historii Nauk Medycznych
Kierownik Zakładu:
prof. dr hab. med. Roman Meissner
Dokument chroniony prawami autorskimi
----------------------------------------------------------------------------------
Na stronie opisano dzieje wybranych środków odkażających
i antyseptycznych, ich właściwości chemiczne, zastosowanie, skuteczność, formę handlową
Dokładnie opisano zastosowanie środków antyseptycznych w leczeniu i profilaktyce chorób skóry i
błon śluzowych
Szczególnie zwrócono uwagę na przydatność poszczególnych środków antyseptycznych
w leczeniu trądziku
Zapraszam na inne moje strony www.
Spis stron:
http://rozanski.wizytowka.pl
Trądzik:
http://www.luskiewnik.gower.pl/PRYSZCZE2002.htm
-----------------------------
Uwagi praktyczne:
Stężenia roztworów podano w procentach lub w proporcjach.
Created with novaPDF Printer (www.novaPDF.com)
http://luskiewnik.webpark.pl/antisepticum2002.htm
2007-08-20
Środki antyseptyczne i odkażające stosowane w medycynie
Strona 2 z 38
Zapis 1:2, 1:7000, 1: 10 000 oznacza proporcje leku do rozpuszczalnika (wody, alkoholu, tłuszczu i in.). Jeśli
widzimy w opisie roztwór 1:1000, to przy sporządzaniu roztworu należy wziąć 1 cz. substancji antyseptycznej
(np. 1 ml, 1 g, 1 cm
3
, 1 mg) i rozpuścić ją w 1000 cz. wody (lub innego rozpuszczalnika), np. 1 g substancji w
1000 g wody.
Masz kłopoty ze znalezieniem poszukiwanego preparatu lub nazwy związku?
Kliknij w swojej przeglądarce
edycja,
potem
znajdź
lub po prostu równocześnie klawisz
ctrl i f
/Ctrl+F/. Wyświetli się
okieno do którego możesz wpisać poszukiwane hasło. Wpisuj nazwę łacińską, polską lub międzynarodową.
--------------------------
Termin
antiseptica
został użyty w kontekście naukowym i praktycznym przez chirurga Johna Pringle’a (1707-
1782) w 1750 roku dla zabiegów i substancji zapobiegających gniciu ran. Pringle opracował przepisy sanitarne armii,
apelował o przestrzeganie zasad higieny przez żołnierzy.
Etymologia terminu
antyseptyka
wywodzi się ze słów greckich:
anti
– przeciw oraz
sepsis
– gnicie. Antyseptyka
w dosłownym przełożeniu oznacza więc zapobieganie gniciu. W XVIII wieku nie zdawano sobie jeszcze sprawy o
doniosłym znaczeniu bakterii w procesach gnilnych, czy zakażeniowych. Procesy gnilne i zakażenia stwierdzano
organoleptycznie i nie zastanawiano się nad ich przyczynami oraz mechanizmem przebiegu. W związku z tym wszelkie
substancje hamujące proces gnicia określano mianem antyseptycznych. Antyseptycznym zabiegiem było również
działanie wysoką temperaturą, w tym wyżarzanie narzędzi i wypalanie ran.
Istnieją dwa bliskoznaczne pojęcia, które należy jednak odróżniać: antyseptyka i aseptyka.
Antyseptyka jest to niszczenie drobnoustrojów znajdujących się na tkankach za pomocą substancji
antyseptycznych. W historycznym ujęciu antyseptyka to również niszczenie zarazków za pomocą wysokiej
temperatury. Aseptyka to wszelkie postępowanie zapobiegające zakażeniu drobnoustrojami chorobotwórczymi. W
aseptyce wykorzystuje się metody fizyczne i chemiczne. Aseptyczne warunki to środowisko pozbawione wszelkich
chorobotwórczych form życia. Aseptyka jest pojęciem szerszym niż antyseptyka.
Z antyseptyką i aseptyk ą ściśle powiązane jest pojęcie sterylizacji – wyjaławiania, które oznacza zabiegi
technologiczne mające na celu usunięcie wszelkich drobnoustrojów i ich zarodników oraz przetrwalników z
przedmiotów (np. instrumentów, leków). Można to uczynić metodami fizycznymi (naświetlanie promieniami UV,
promienie Roentgena wyżarzanie, gotowanie, poddawanie parze wodnej pod ciśnieniem, działanie suchego gorącego
powietrza, opalanie nad płomieniem, ultradźwięki, sączenie przez ultrasączki – bakteriologiczne) i chemicznymi
(działanie za pomocą substancji chemicznych). W farmakologii wyróżnia się substancje odkażające i antyseptyczne.
Środki odkażające – substancje chemiczne niszczące (zabijające) wszystkie drobnoustroje oraz ich formy
przetrwalnikowe, zapobiegające także rozmnażaniu się mikroorganizmów. Dzięki środkom odkażającym można
uzyskać warunki aseptyczne.
Preparaty antyseptyczne obejmują substancje stosowane do dezynfekcji tkanek i profilaktyki zakażeń na
powierzchni skóry i błon śluzowych. Środki odkażające mają natomiast odniesienie do dezynfekcji pomieszczeń,
przedmiotów (instrumenty, urządzenia sanitarne, meble, ściany, podłogi), czy też fragmentów środowiska
przyrodniczego (np. gleby, cieków wodnych).
Substancja antyseptyczna to każdy związek chemiczny (lub pierwiastek, np. fluor, ozon, chlor) niszczący
drobnoustroje i zapobiegający ich rozmnażaniu. Zwie się je także krótko antyseptykami (antiseptica).
Wprowadzenie zasad aseptyki do medycyny nie było sprawą prostą z powodu niewiedzy na temat bakterii,
grzybów i wirusów chorobotwórczych. Słynnym propagatorem antyseptyki był lekarz położnik Ignaz Philipp
Semmelweis (1818-1865), autor pracy Die Aethiologie, der Begriff und die Prophylaxis des Kindbettfiebers (1861 r.).
Semmelweis zaobserwował, że środki antyseptyczne zapobiegają śmiertelnym zakażeniom połogowym. Uważał, że
większość zakażeń na oddziale położniczym jest spowodowana brakiem przestrzegania czystości rąk i narzędzi.
Apelował, aby przed każdym badaniem kobiety ciężarnej i przed odebraniem porodu lekarze odkażali ręce oraz
narzędzia w wodnym roztworze podchloryny wapnia. Wiedział, że gorączk ę połogową wywołują niewidzialne gołym
okiem zarazki chorobotwórcze zawarte w „trupim jadzie”, które są przenoszone na ubraniach i skórze przez lekarzy
przebywających uprzednio w prosektorium. Odkrycia Semmelweis’a nie spotkały się z powszechną akceptacją wśród
lekarzy, pomimo ogromnego spadku śmiertelności i zakażeń na oddziale przez niego kierowanym. Wkrótce za swoje
pionierskie poglądy został usunięty i potępiony.
Na konieczno ść przestrzegania antyseptyki szczególny nacisk kładł również angielski chirurg Joseph Lister
Created with novaPDF Printer (www.novaPDF.com)
http://luskiewnik.webpark.pl/antisepticum2002.htm
2007-08-20
Środki antyseptyczne i odkażające stosowane w medycynie
Strona 3 z 38
(1827-1912). W 1867 roku opublikował metody zastosowania roztworu wodnego fenolu (kwasu karbolowego)
w celach dezynfekcyjnych. Ogromne znaczenie dla rozwoju antyseptyki miały także prace doświadczalne Louis’a
Pasteur’a (1822-1895). W 1862 roku Pasteur ogłosił pracę pt. “O ciałkach zorganizowanych istniejących w
atmosferze”, obalając w niej teorię samorództwa bakterii (wg teorii samorództwa bakterie powstają samorzutnie,
spontanicznie – przypadkowo, wprost z materii nieożywionej, np. ziemi, kurzu). Obalenie teorii samorództwa było
możliwe dzięki zastosowaniu sterylizacji, czyli zniszczenia wszelkich organizmów w badanym materiale
nieożywionym (martwym). Na jałowych pożywkach bakterie nie rosły. Jeżeli jednak do pożywki docierało powietrze,
w którym unoszą się zarodniki bakterii wówczas - po opadnięciu na pożywk ę wzrastały i namnażały się. Oczywiście
doświadczenie dodatkowo potwierdzało, że można materię wysterylizować i odpowiednio zabezpieczyć, przez co
niemożliwy będzie rozwój na niej drobnoustrojów. Dowiódł także, że drobnoustroje są obecne w środowisku i łatwo są
przenoszone ruchem powietrza. Zatem biologiczne czynniki chorobotwórcze mogą by ć propagowane
(rozpowszechniane) drogą powietrzną. Powietrze można też wysterylizować i przefiltrować. Pasteur zabezpieczał w
doświadczeniu kolbki ze sterylną pożywką za pomocą sterylnej waty (korki z waty) – pełniącej funkcję filtru dla
przechodzącego powietrza. Pasteur w trakcie doświadczenia umożliwiał dostęp powietrza do pożywek, bowiem
zgodnie z poglądami zwolenników teorii samorództwa – do procesu samorzutnego powstania bakterii potrzebny jest
dostęp powietrza. W kolbach z pożywką, które były zabezpieczone filtrami ze sterylnej waty – bakterie nie pojawiły
się. W kolbach z pożywką, do których docierało powietrze nieoczyszczone – bakterie i grzyby rozmnażały się i
wzrastały. Nie należy także zapomnieć o włoskim biologu – Lazzaro Spallanzani (1729-1799) i jego badaniach
obalających teorię samorództwa. Dowiódł on sto lat wcześniej niż Pasteur i Lister, w 1765 roku, że pożywki
wyjałowione poprzez gotowanie, a potem przelane do wysterylizowanych hermetycznie zamykanych naczyń – nie są
zasiedlane przez drobnoustroje i pozostają jałowe. Dawało to możliwości zastosowania w przyszłości sterylnych
lekarstw w formie zastrzyków - umieszczonych w zamykanych hermetycznie fiolkach, a potem zatapianych ampułkach
szklanych.
Lister czytając prace Pasteura rozpoczął dezynfekcję powietrza i przedmiotów w salach operacyjnych i innych
pomieszczeniach szpitalnych; czynił to przez rozpylanie kwasu karbolowego. Dzięki temu Lister uzyskał mniejszą
liczbę przypadków śmiertelnych spowodowanych zakażeniem ran. Lister zbyt mocno wierzył w siłę i możliwości
wykorzystania fenolu, dlatego stosował go z biegiem czasu coraz powszechniej i w rozmaitej formie. Fenol jednak nie
nadawał się do aż tak uniwersalnego zastosowania. Wspomnijmy tutaj o słynnych opatrunkach Listera nasączonych
0,5-1% roztworem fenolu i parafiną. Macintoshe z opatrunkiem fenolowym Listera zostały wkrótce wycofane, bowiem
utrudniały parowanie i gojenie ran, a fenol pod nimi drażnił i niszczył żyw ą tkankę. Fenol zastąpiono znacznie
bezpieczniejszymi środkami odkażającymi. Joseph Lister wycofał w swojej klinice szarpie (sprzyjające zakażeniom) i
wprowadził gazę bawełnianą, która do dziś jest stosowana w medycynie.
W 1890 roku chirurg Ernst Bergmann (1836-1907) udowodnił, że sterylizacja wszystkiego, co się styka z raną
zapobiega jej zakażeniu. Upowszechnił sterylizację za pomocą pary wodnej i gotowania. Późniejsze prace badawcze
Schimmelbusch’a, Terillon’a, Landerer’a, Esmarch’a, Löffler’a, Subbotin’a, Koch’a i Djakonow’a zwróciły wszystkich
uwagę na aseptykę fizyczną (użycie pary wodnej, gotowanie) oraz jej jakoby większą rolę niż antyseptyki chemicznej.
Zlekceważono również przenoszenie zarazków drogą powietrzną i tym samym odkażanie powietrza w pomieszczeniach
szpitalnych podkreślając jedynie znaczenie zakażenia
per contactum.
Zachwycano się sterylizatorami, autoklawami.
Niestety aseptyka fizyczna nie sprawdziła się w warunkach wojennych. Nie miała zastosowania w biednych krajach
oraz w placówkach prowincjonalnych. Ponadto nie miała zastosowania w odkażaniu tkanek. Doprowadziło to wkrótce
(okresy I wojny światowej) do weryfikacji poprzednich twierdzeń oraz zwrócenia większej uwagi na właściwości
antyseptyczne substancji chemicznych. Wyciągnięto wnioski: nie należy przeciwstawiać antyseptyki chemicznej
aseptyce fizycznej; antyseptyka chemiczna i aseptyka fizyczna powinny uzupełniać się wzajemnie; środki chemiczne
antyseptyczne są wygodniejsze w użyciu i praktyczniejsze w warunkach polowych. Antyseptyka chemiczna
zainicjowała rozwój nowoczesnej chemioterapii wewnętrznej.
Omówmy jednak najpierw ten klasyczny środek dezynfekcyjny –
kwas karbolowy
–
acidum carbolicum.
Kwas karbolowy, czyli fenol C
6
H
5
OH (hydroksybenzen), nie jest tak naprawdę kwasem. Fenol (phenolum) ma
postać krystaliczną (białawe lub bezbarwne kryształki), wydziela charakterystyczny silny zapach, rozpuszcza się
w wodzie zimnej (do 8-10%) i w wodzie gorącej (w każdym stosunku), w alkaliach, w alkoholach i w eterze.
Wodny roztwór fenolu wykazuje odczyn kwaśny. W fenolu, jak nazwa hydroksybenzen wskazuje – grupa
wodorotlenowa (hydroksylowa –OH) jest związana bezpośrednio z atomem węgla pierścienia aromatycznego.
Po dodaniu do fenolu niewielkiej ilości wody, a także w wilgotnym środowisku – ulega on upłynnieniu dając
fenol płynny (zawiera 10% wody), który stopniowo ulega utlenianiu przybierając barwę czerwonawą –
Created with novaPDF Printer (www.novaPDF.com)
http://luskiewnik.webpark.pl/antisepticum2002.htm
2007-08-20
Środki antyseptyczne i odkażające stosowane w medycynie
Strona 4 z 38
Phenolum liquefactum.
Jest silną trucizną dla wszystkich komórek. Zadany na skórę lub błony śluzowe powoduje silne zaczerwienienie,
pieczenie, bąble lub rodzaj pokrzywki, potem strupy i głęboką nekrozę (martwicę) tkanek. Oparzenia fenolem są
bardzo trudne do leczenia. Zażyty doustnie powoduje oparzenie jamy ustnej, pienisty ślinotok, obrzęk mięśni,
atak duszności, powolną martwicę tkanek. W dawce 10 g wywołuje zgon (w ciągu kilkunastu minut). Śmierć
spowodowana jest porażeniem ośrodka oddechowego. Objawami zatrucia fenolem są: nadmierne pocenie,
zwolnienie bicia serca, utrata świadomości, drgawki, ciemno zabarwiony mocz, krwiomocz, białkomocz. W
ustroju fenol zostaje przekształcony w hydrochinon.
Fenol jest obecnie stosowany do produkcji krezolu, środków ochrony roślin, farb, mas fenoplastycznych,
sztucznych włókien, składników perfum i leków (np. substratów leków przeciwgrzybiczych, przeciwbólowych,
betaadrenolitycznych, przeciwbakteryjnych, przeciwrobaczych). Fenol jest stosowany nadal do konserwacji
leków wstrzykiwanych podskórnie oraz domięśniowo.
Zastosowanie fenolu jako środka dezynfekującego.
Jako środek odkażający po rozrobieniu z wodą w stężeniu –
8-10% (gleba, doły kloaczne, klozety, kanały), w stężeniu 1-5% - do odkażania narzędzi i przedmiotów
lekarskich, w stężeniu 0,3-0,5% - do konserwacji zastrzyków. Roztwory alkoholowe i wodne fenolu 2% działają
przyżegająco na skórę. W latach przedwojennych i powojennych (do lat 60) – w maściach przeciwgrzybiczych
0,5-1,3%; 0,2% maście działaj ą bakteriostatycznie. W stomatologii do umartwiania (dewitalizacji) miazgi.
Jeszcze w latach pięćdziesiątych roztwory wodne fenolu były stosowane w chirurgii do przyżegania, np. nerwów
w celu uniknięcia nerwiaków pooperacyjnych oraz do przyżegania cięć na jelitach. Były także próby
zastosowania zastrzyków fenolowych w leczeniu tężca (metoda Bacciarellego).
Phenolum
wchodził w skład między innymi płynu Chlumsky`ego (fenolum 3 g, kamfora 6 g,
spirytus vini
do 10 g)
który wsztrykiwano do stawów (jamy stawowej) w ilości 0,5-1 g przy stanach zapalnych. Płyn Chlumsky`ego był
stosowany do lat 50 XX wieku, a swój renesans przeżywał w latach przedwojennych.
W obozach koncentracyjnych hitlerowcy-pseudolekarze wykorzystywali zastrzyki fenolowe do zabijania
więźniów oraz makabrycznych eksperymentów.
Fenol jest składnikiem bardzo starego leku –
Pigmentum Castellani
(Chema-Elektromet) – płyn do pędzlowania
lub smarowania (w leczeniu wyprysków na skórze, trądziku, grzybic, łuszczycy, liszajców.
Pochodną metylow ą fenolu jest
krezol
C
6
H
4
(CH
3
)OH, czyli hydroksytoluen w formie izomeru orto-, meta- i
para-. Krezol surowy jest mieszaniną wszystkich trzech izomerów. Jest to kolejny ważny środek odkażający,
odgrywający znaczącą rolę w medycynie. Maj ą silniejsze (10-krotnie) działanie odkażające niż fenol.
Krezol
(cresolum) otrzymywany jest przez destylacj ę smoły pogazowej. Mieszanina krezoli z mydłami zywicznymi to
kreolina
(creolinum), czyli
saprol,
a mieszanina krezolu z mydłem potasowym to
lizol
(lysolum) –
sapo cresoli
=
cresolum saponatum.
Cresolum
(zwany także
cresolum crudum)
ma postać żółtobrunatnej, gęstej cieczy o ostrym przenikliwym
zapachu, słabo rozpuszczalnej w wodzie, dobrze rozpuszczalnej w roztworach mydła, w alkoholach i w eterze.
Temperatura wrzenia waha się w granicach 195-205
o
C. Jest substancją toksyczną, łatwo przenikającą przez
skórę i nabłonek oddechowy. Wykazuje powinowactwo do tkanki tłuszczowej i nerwowej, poraża układ
nerwowy. Silna trucizna protoplazmatyczna. Denaturuje białka. Krezol w kontakcie ze skórą i błoną śluzową
wywołuje oparzenia z drążącą martwicą.
W formie lizolu jest stosowany do dezynfekcji instrumentów i sprzętów medycznych (w stężeniu 3-5%), rąk (w
stężeniu 1-2%), bielizny (w roztworze 3%) i pomieszczeń (podłogi, ściany, meble) – w roztworze 5-10%.
Ubikacje, kanały i doły kloaczne dezynfekuje się roztworem 10%.
Kreolina
ma postać ciemnobrunatnej gęstej cieczy. Zmieszana z wodą daje zawiesinę. Służyła (obecnie już nie
Created with novaPDF Printer (www.novaPDF.com)
http://luskiewnik.webpark.pl/antisepticum2002.htm
2007-08-20
Środki antyseptyczne i odkażające stosowane w medycynie
Strona 5 z 38
stosowana) do dezynfekcji przedmiotów, podłóg, klozetów, kanałów, umywalek – w roztworze 5-10%.
Preparaty jodu
Jod
(iodum; pierwiastek chemiczny o symbolu “I”) ma formę kryształków (płytek)
metalicznych barwy brunatnej szaro-brązowej lub brązowej. Jest bardzo trudno rozpuszczalny w
wodzie, łatwo rozpuszczalny w alkoholach i acetonie. Na wolnym powietrzu i słońcu ulega
sublimacji; sublimację przyspiesza wysoka temperatura. Łatwo rozpuszczalny w wodnym
roztworze jodku potasu (wzór sumaryczny KI;
kalium iodatum).
Jodek potasu ma formę białych, higroskopijnych kryształków. Jest składnikiem preparatów
jodowych oraz leków złożonych wykrztuśnych (syropy), przeciwmiażdżycowych i leków
stosowanych w niedoczynności tarczycy (z braku jodu). Dawniej jodek potasy był zalecany
również przy chorobie wieńcowej, wysiękach, nadciśnieniu, otłuszczeniu serca oraz w nieżycie
oskrzeli (500 mg 2-3 razy dz. doustnie w formie roztworu, proszku lub w kapsułkach). Oto
przykład takiej mikstury:
Kalii iodati
10 g,
Aquae dest.
120 g – proszek rozpuścić w wodzie
destylowanej. Zażywać 3 razy dz. po 1 łyżce stołowej. W nieżycie oskrzeli, przy suchym kaszlu i
w miażdżycy osłodzić miodem.
Jednakże wróćmy do jodu.
Jod
jest silnym środkiem antyseptycznym stosowanym do odkażania skóry nieuszkodzonej.
Działa bakteriobójczo, grzybobójczo i wirusobójczo, drażni tkanki, wywołuje powierzchniową
nekrozę (martwicę) posmarowanej tkanki. Dawniej drażniące działanie jodu wykorzystywano do
polepszenia ukrwienia skóry i tkanki podskórnej, co przyśpieszało resorpcję wysięków zapalnych
(skórę nad wysiękiem pędzlowano jodyną kilka razy dz.). Jod jest stosowany do obecnych
czasów w formie 3-10% roztworu w 70% lub 95% alkoholu etylowym (Solutio
Iodi Spirituosa
–
jodyna; synonim
Tinctura Iodi,
nalewka jodowa). Jod reaguje z grupami aminowymi białek,
hamując ich aktywność. Wyzwala również tlen z roztworów wodnych co uzupełnia działanie
odkażające. Roztwory alkoholowe jodu denaturują białka strukturalne i enzymatyczne bakterii i
grzybów. 7% roztwór jodu w alkoholu zabija bakterie w ciągu 15 sekund. Bezpośrednio na ranę
można stosować wodne roztwory jodu w jodku potasu – płyn Lugola -
Solutio Ioidi Lugoli
(Solutio
iodi aquosa Lugoli)
lub wodny roztwór jodyny (1-2% roztwór). Preparaty jodu nie są
praktycznie stosowane do odkażania z powodu właściwości korodujących jodu.
W celu całkowitego rozpuszczenia jodu pierwiastkowego w roztworach alkoholowych i wodnych
dodaje się jodek potasu: w jodynie: 3 część jodu metalicznego + 1 część jodku potasu + 90 cz.
spirytusu + 6 części wody destylowanej; płyn Lugola: jod metaliczny 1 cz. + jodek potasu 2 cz.
+ woda destylowana 97 części.
Płyn Lugola oraz jodynę można zażywać doustnie (dawniej często, obecnie sporadycznie) przy
niedoborze jodu, w nieżycie oskrzeli, przy suchym kaszlu, przy miażdżycy i w chorobie
wieńcowej. Jod przyśpiesza przemianę materii, nasilając przemiany kataboliczne (rozkładu) w
ustroju (za pośrednictwem hormonów tarczycy – trijodotyroniny u tyroksyny). Doustnie można
Created with novaPDF Printer (www.novaPDF.com)
http://luskiewnik.webpark.pl/antisepticum2002.htm
2007-08-20
Plik z chomika:
kwiatek381981
Inne pliki z tego folderu:
Antyseptyka w higienie szpitalnej.pdf
(1336 KB)
Dekontaminacja masowa - problem XXI wieku.pdf
(128 KB)
dezynfekcja narzędzi w gabinecie stomatol.docx
(16 KB)
dezynfekcja termiczna.pdf
(308 KB)
europarl.europa.eu.pdf
(222 KB)
Inne foldery tego chomika:
Język migowy
Język niemiecki
Korozja
Pierwsza pomoc
Zgłoś jeśli
naruszono regulamin