Młodzi użytkownicy nowych mediów z niepełnosprawnością intelektualną. Między korzyściami i zagrożeniami.pdf

(504 KB) Pobierz

Młodzi użytkownicy nowych mediów

z niepełnosprawnością intelektualną.

– między korzyściami i zagrożeniami

IOTR

LICHTA

Wyższa Szkoła Pedagogiczna w

Łodzi

Instytut Medycyny Pracy w

Łodzi

W prezentowanym artykule przedstawiono uzasadnienie potrzeby podejmowania tematu nowych

mediów jako

środowiska

socjalizacji, spędzania wolnego czasu i dokonywania niezależnych wyborów

przez osoby z niepełnosprawnością intelektualną — głównie dzieci i młodzież. Przedstawiono istnie-

jący stan badań w obszarze korzystania z nowoczesnych technologii informacyjno–komunikacyjnych

przez tę grupę użytkowników oraz podjęto próbę analizy specyﬁcznej sytuacji tych osób (m.in. zdol-

ności poznawczych, pozycji w grupie rówieśniczej, rozwoju społecznego czy narażenia na stanie się

oﬁarą agresji elektronicznej) w kontekście właściwości nowych mediów. Zaproponowano także model

korzystania z nowych mediów przez osoby z tym rodzajem niepełnosprawności.

ŁOWA

KLUCZOWE

NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ INTELEKTUALNA

NOWE MEDIA

INTERNET

AGRESJA ELEKTRONICZNA

1. Wprowadzenie

pośród różnych grup osób narażonych

na wykluczenie, w tym cyfrowe (digi-

tal exclusion),

szczególną uwagę należy

poświęcić osobom z niepełnosprawnością

intelektualną

. Z powodu znacznej zazwy-

czaj zależności od

środowiska

społecznego,

w którym

żyją,

zmiana ich sytuacji najczęś-

ciej wynika z działań podejmowanych przez

innych (rodziny, opiekunów, osób zawodo-

wo zajmujących się pomaganiem czy spo-

łeczników).

Tak więc, nawet w odróżnieniu

od innych grup osób niepełnosprawnych

biorących sprawy w swoje ręce, ludzie z nie-

pełnosprawnością intelektualną mają zwykle

znacznie bardziej ograniczone możliwości

podejmowania autonomicznych decyzji i de-

cydowania o swoim

życiu.

Dotyczy to szero-

kiego zakresu spraw: począwszy od proza-

icznych kwestii, jak codzienne, drobne nawet

wybory, skończywszy na tych o znaczącym

wpływie na dobrostan oraz odczuwaną ja-

kość

życia.

W związku z coraz szerszą społeczną

obecnością osób niepełnosprawnych inte-

Termin „niepełnosprawność intelektualna” jest coraz częściej używany w miejsce określenia „upośledzenie umy-

słowe” bądź obydwa te pojęcia używane są zamiennie (tak będzie w prezentowanej pracy m.in. dlatego,

że

różni

autorzy stosują odmienne zasady nazewnictwa tej grupy osób niepełnosprawnych). Współcześnie, terminowi „nie-

pełnosprawność intelektualna” przypisuje się mniejszy potencjał stygmatyzacyjny, choć jest to kwestia dyskusyjna.

W polskich regulacjach prawnych (np. oświatowych) używany jest termin „upośledzenie umysłowe”.

Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka Vol. 12 Nr 1 (2013)

121

MŁODZI UŻYTKOWNICY NOWYCH MEDIÓW Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ INTELEKTUALNĄ...

lektualnie, w tym w szkolnictwie ogólnodo-

stępnym, wiedza na temat ważnych obsza-

rów funkcjonowania takich osób musi stać

się udziałem szerszej grupy specjalistów.

Współcześnie jednym z takich obszarów jest

korzystanie z nowych mediów.

O ile dawniej problemami uczniów z upo-

śledzeniem

umysłowym zajmowali się prze-

de wszystkim pedagodzy specjalni, o tyle

współcześnie wiedza dotycząca funkcjo-

nowania tej i innych grup osób z niepeł-

nosprawnością musi być wykorzystywana

m.in. przez nauczycieli pracujących w syste-

mie szkolnictwa ogólnodostępnego. Innym

znakiem czasów będzie wykorzystywanie

fachowej wiedzy pedagogów specjalnych

nie tylko do pracy w systemie szkolnictwa

specjalnego, ale również — a w przyszłości

przede wszystkim

— do wspierania peda-

gogów pracujących w placówkach ogólno-

dostępnych.

Postulat jak najszerszego uczestnictwa

osób niepełnosprawnych w

życiu

społecz-

nym oraz normalizacji, czyli pomocy w stwo-

rzeniu takich warunków, które są udziałem

większości tzw. pełnosprawnych członków

społeczeństwa, są powszechnie akcepto-

wane i stają się punktem wyjścia do podej-

mowanych działań na rzecz osób

żyjących

w trudniejszej niż przeciętnie sytuacji

życio-

wej. Innymi słowy, normalizacja to osiągnię-

cie warunków „życia tak zbliżonego do nor-

malnych warunków egzystencjalnych, jak to

tylko możliwe” (Bank–Mikkelsen za: Speck,

2005, s. 396).

Współcześnie, jednym z bardzo waż-

nych obszarów szans

życiowych

i pełnego

uczestnictwa w

świecie

jest kwestia dostę-

pu i umiejętności korzystania z nowych me-

diów, czyli w pewnym uproszczeniu z inter-

netu wraz ze swoimi licznymi funkcjami.

Mimo obaw (często uzasadnionych), mani-

festowanych przez „technologicznych pesy-

mistów”, na ogół nie kwestionuje się korzyści

płynących z korzystania z internetu. Wydaje

się również,

że

dla osób dotkniętych niepeł-

nosprawnością intelektualną nowe media

w wielu zakresach mogą być szansą na po-

prawę ich sytuacji

życiowej,

np. w sferze po-

dejmowania niezależnych decyzji i obserwo-

wania skutków własnej działalności. Jednak

to, w jakim stopniu szanse te zostaną wyko-

rzystane, zależeć będzie od innych osób czy

instytucji.

Najważniejszym pytaniem, na które sta-

rano się odpowiedzieć w tym artykule jest

pytanie, w jakim stopniu korzystanie przez

niepełnosprawnych intelektualnie z nowych

mediów może wynikać ze specyﬁki ich nie-

pełnosprawności (pozycji społecznej, cech

sfery emocjonalno–motywacyjnej, charakte-

ru procesów poznawczych itp.).

badania

2. Czym jest niepełnosprawność intelektualna?

Ruth Luckasson i współpracownicy de-

ﬁ

niują upośledzenie umysłowe jako niepeł-

nosprawność „charakteryzującą się znacz-

nym ograniczeniem

zarówno w zakresie

funkcjonowania intelektualnego, jak i zacho-

wań przystosowawczych, które wyrażają się

w umiejętnościach poznawczych, społecz-

nych i praktycznych. Niepełnosprawność

ta ujawnia się przed 18. rokiem

życia”

(za:

Deutsch–Smith, 2008, s. 225). Na podstawie

różnych kryteriów diagnostycznych (przede

wszystkim ilorazu inteligencji i poziomu doj-

rzałości społecznej) wyróżnia się cztery stop-

nie upośledzenia umysłowego: lekki, umiar-

Znaczne (bądź istotne) ograniczenie funkcjonowania intelektualnego oznacza więcej niż dwa odchylenia standar-

dowe poniżej przeciętnego funkcjonowania intelektualnego w populacji, czyli w zależności od używanego narzę-

dzia diagnostycznego — mniej więcej poniżej 70 punktów ilorazu inteligencji.

122

www.dzieckokrzywdzone.fdn.pl

IOTR

LICHTA

kowany, znaczny i głęboki

. O ile niepełno-

sprawność osób z upośledzeniem w stopniu

umiarkowanym, a zwłaszcza znacznym i głę-

bokim jest dla

świata

zewnętrznego oczywi-

sta, o tyle niepełnosprawność intelektualna

w stopniu lekkim może pozostawać przez

osoby postronne nierozpoznawana, a trud-

ności z nią związane mogą czasami być nieza-

uważane. Barierą poznawczą, jakiej według

wielu autorów osoby niepełnosprawne inte-

lektualnie nie mogą przekroczyć, jest osiąg-

nięcie fazy myślenia abstrakcyjnego

, co może

mieć znaczenie w obszarze wykorzystywania

nowoczesnych technologii informacyjno–ko-

munikacyjnych (dalej jako „ICT” — Informa-

tion and Communication Technology).

Iloraz inteligencji osób z lekką niepełno-

sprawnością intelektualną mieści się w gra-

nicach 52–67 punktów. Jeśli chodzi o możli-

we do osiągnięcia kompetencje intelektual-

ne, to można orientacyjnie porównać je do

sprawności dziecka 12–letniego, a kompeten-

cje społeczne do kompetencji nabywanych

w granicach 16. roku

życia

w przypadku

osób typowo rozwĳających się (Kostrzewski,

1981). „Szczególnie trudno opisać osoby z lek-

ką niepełnosprawnością intelektualną. Ich

zdolności i funkcje w porównaniu do «nie-

upośledzonych» opisywane są jako: opóźnio-

ne, mniejsze, wolniejsze, gorsze itp. (…) Wiele

dowodów wskazuje jednak na to,

że

mecha-

nizmy funkcjonowania osób pełno- i niepeł-

nosprawnych intelektualnie są te same, na-

tomiast sytuacja bio–psycho–społeczna tych

drugich jest znacznie trudniejsza” (Plichta,

2010b). Wynika to między innymi ze

świado-

mości własnej, trudniejszej sytuacji, społecz-

nych reakcji na swoją niepełnosprawność

oraz ograniczonego doświadczaniu akcepta-

cji i szacunku ze strony innych osób.

Rodziny osób z niepełnosprawnością in-

telektualną, na barkach których spoczywa

główny ciężar opieki i wychowania same

znajdują się w trudnej sytuacji zarówno psy-

chologicznej i społecznej (wynikającej ze

specyﬁki bycia rodzicem dziecka niepełno-

sprawnego), jak i często materialnej (znacz-

nie niższe niż przeciętne dochody niepozwa-

lające m.in. na swobodne utrzymywanie się

oraz rehabilitację dzieci). Z tych dwóch prze-

słanek mogą wynikać trudności dla wpro-

wadzania dzieci w

świat

nowych mediów,

zarówno w wymiarze sprzętowym, dostępie

do sieci, jak i w sferze kompetencyjnej (rów-

nież wspieraniu i kontrolowaniu aktywności

online dzieci).

Kontakty z innymi ludźmi są głównym

powodem satysfakcji

życiowej

albo jej bra-

ku, niezależnie od poziomu intelektualnego.

W przypadku dzieci i młodzieży podstawo-

wą grupą odniesienia są rówieśnicy. Z pro-

wadzonych badań i analiz wynika,

że

nie-

pełnosprawność jest czynnikiem sprzyjają-

cym staniu się oﬁarą przemocy rówieśniczej.

Wiele faktów wskazuje na to,

że

w przypad-

ku osób upośledzonych umysłowo znaczą-

ca część dokonywanych przez nich aktów

agresji bywa wywołana przez wcześniejsze

doświadczanie różnych form wykorzysta-

nia, przemocy (bullyingu) (Plichta, 2010b).

badania

Orientacyjne możliwości rozwojowe pozostałych stopni upośledzenia umysłowego w odniesieniu do możliwości

osób w normie intelektualnej: upośledzenie w stopniu umiarkowanym (IQ 36–51) — możliwy do osiągnięcia po-

ziom intelektualny porównywalny do sprawności typowych dla 8. roku

życia

w porównaniu do osób rozwĳających

się zgodnie z normą psychoﬁ zyczną. Możliwy do osiągnięcia poziom rozwoju społecznego (w porównaniu do osób

rozwĳających się zgodnie z normą psychoﬁ zyczną) — do 10. roku

życia.

I odpowiednio, upośledzenie w stopniu

znacznym (IQ 20–35) — zdolności intelektualne: 5.–6. rok

życia,

społeczne: do 8. roku

życia;

upośledzenie w stop-

niu głębokim (IQ 0–19) — zdolności intelektualne: do 3. roku

życia,

społeczne: do 5. roku

życia.

Opracowanie włas-

ne na podstawie danych zawartych w: Kostrzewski, 1981.

Małgorzata Kościelska jest tu bardziej ostrożna, twierdząc,

że

osoby lekko upośledzone umysłowo posługują się

w szkole abstrakcyjnymi symbolami jakimi są np. liczby, więc być może chodzi raczej o istotne ograniczenia w za-

kresie myślenia abstrakcyjnego, a nie brak tej formy poznania.

Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka Vol. 12 Nr 1 (2013)

123

MŁODZI UŻYTKOWNICY NOWYCH MEDIÓW Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ INTELEKTUALNĄ...

Szwajcarskie badania Haeberlina i współpra-

cowników dotyczące sytuacji uczniów upo-

śledzonych

umysłowo uczęszczających do

regularnych szkół pokazały,

że

należą oni

do najbardziej nielubianych i odrzucanych

w swoich klasach (za: Speck, 2005, s. 418).

W każdym z obszarów diagnostycznych

niepełnosprawności intelektualnej, tzn. prob-

lemów poznawczych (np. gorsza pamięć,

trudności w uczeniu się mimowolnym, trud-

ności w generalizacji uczenia się), trudności

związanych z zachowaniem przystosowaw-

czym (umiejętności samodzielnego, nieza-

leżnego funkcjonowania) i potrzebą wspar-

cia w samodzielnym i niezależnym

życiu,

nowe media mogą spełnić ważną rolę sprzy-

jającą możliwości samorealizacji i osiągania

życiowych

potencjałów przez osoby niepeł-

nosprawne intelektualnie (Plichta, 2012). Jed-

nak nadzieje, jakie wiąże się z możliwościa-

mi, należy rozpatrywać

łącznie

z zagrożenia-

mi uczestnictwa w

świecie

nowych mediów

(np. ryzykiem stania się oﬁarą agresji elektro-

nicznej lub narażeniem na wykorzystanie).

3. Osoby niepełnosprawne intelektualnie w

świecie

nowych mediów

badania

Stan wiedzy na temat korzystania z no-

wych mediów przez osoby z niepełnospraw-

nością intelektualną należy uznać za niewy-

starczający, zarówno w sensie badawczym,

jak i teoriopoznawczym. Podgrupą w obrę-

bie niepełnosprawności intelektualnej, o któ-

rej wiemy najwięcej pod względem specyﬁki

korzystania z komputerów, internetu i telefo-

nów komórkowych są osoby z lekkim stop-

niem tej niepełnosprawności.

Najczęściej w literaturze podejmuje się

wątek dydaktycznego oraz wspomagają-

cego komunikację (assistive

technology)

i re-

habilitację wykorzystania komputerów, in-

ternetu czy innych urządzeń opartych na

nowoczesnych technologiach informacyjno–

komunikacyjnych. Można zatem zauważyć

pewne niedowartościowanie tematyki ko-

rzystania z nowych mediów rozumianych

jako samodzielne wybory w czasie wolnym

bądź używanie ich w wymiarze socjaliza-

cyjnym (nowe media jako nowe podwór-

ko). Innym ważnym zagadnieniem jest to,

do jakiego stopnia pedagodzy i inne osoby

zajmujące się pracą z młodymi ludźmi po-

winni wykorzystywać nowe media nie tyl-

ko do celów dydaktycznych, ale również do

wychowywania w cyfrowych czasach

. Ist-

nieje już niemało przykładów kreatywnego

wykorzystywania nowych mediów w reha-

bilitacji społecznej czy do treningów samo-

dzielności. Mam tu na myśli m.in. używa-

nie tzw.

światów

wirtualnych

, gdzie osoba

niepełnosprawna (np. z autyzmem) może

przećwiczyć w

środowisku

cyfrowym przy

pomocy swojego awatara pewne zachowa-

nia społeczne, gesty, komunikowanie się czy

uczestniczyć w symulacjach sytuacji dnia co-

dziennego (robienie zakupów czy porusza-

nie się w określonych miejscach).

Istnieją przynajmniej dwa ważne powo-

dy podejmowania problematyki obecno-

ści

świecie

nowych mediów w kontekście

funkcjonowania osób niepełnosprawnych in-

telektualnie. Pierwszy z nich to korzystanie

z nowych mediów jako szansa rozwojowa,

drugi zaś to ochrona przed różnego rodzaju

sytuacjami ryzykownymi związanymi z obec-

nością w

świecie

online osób, które w rzeczy-

wistości ofﬂine są tzw.

łatwymi,

bezpiecznymi

dla sprawcy oﬁarami (Williams, 1995). Liczne

badania prowadzone w m.in. Europie Zachod-

Idea ta jest rozwinięta m.in. w książce pod red. P. Plichty i J. Pyżalskiego:

Wychowanie i kształcenie w erze cyfrowej,

Łódź:

RCPS (w druku).

Np. Second Life.

124

www.dzieckokrzywdzone.fdn.pl

IOTR

LICHTA

niej i Stanach Zjednoczonych wskazują na

zwiększone (zwykle mówi się o kilkakrotno-

ści)

ryzyko stania się oﬁarą czyjejś agresji czy

innych nieprzyjemnych sytuacji w przypad-

ku osób ze specjalnymi potrzebami edukacyj-

nymi, niepełnosprawnymi (np. Hershkowitz,

Lamb, Horowitz, 2007; Little, 2004). Nieliczne

polskie badania (np. Mikrut, 2007) również po-

twierdzają taką prawidłowość. Powstaje pyta-

nie, czy ta zwiększona podatność na zranienie

również może występować w rzeczywistości

sieciowej? Istnieją pewne przesłanki,

że

tak się

zdarza. Jednym ze zidentyﬁkowanych typów

agresji elektronicznej jest

agresja wobec po-

krzywdzonych

(m.in. alkoholików, bezdom-

nych, niepełnosprawnych, chorych psychicz-

nie), którą Jacek Pyżalski opisuje jako wrogie

działanie polegające na utrwalaniu i rozpo-

wszechnianiu przy pomocy internetu lub tele-

fonów komórkowych wizerunku i zachowań,

do których oﬁary (często nieświadome kon-

tekstu sytuacji) mogły być sprowokowane. Ten

rodzaj agresji elektronicznej nakłada się więc

z jej tradycyjną odmianą. Na przykład

ﬁ

zycz-

ne dręczenie kogoś słabszego zostaje nagrane

i umieszczone w sieci (Pyżalski, 2010).

Sonia Livingstone i Tink Palmer (2012) za-

uważają, na podstawie brytyjskiego Raportu

Byrona (Byron

Review),

iż mimo użycia w nim

pojęcia „vulnerability

online”

(podatność na zra-

nienie w sieci — tłum. autora) i podkreślenia

potrzeby szczególnej troski o takie osoby, nie

pojawia się tam próba zdeﬁniowania tego po-

jęcia i — co za tym idzie — tej grupy użytkow-

ników. Autorzy zastrzegają,

że

nie jest to kry-

tyka z ich strony, a jedynie ukazują trudności

przed jakimi stoimy, próbując opisać grupy

szczególnie narażone na negatywne aspekty

korzystania z internetu. Jest to również wskaź-

nik braku dostatecznej wiedzy w tym zakre-

sie opartej na badaniach empirycznych. Jed-

nym z przypuszczeń formułowanych przez

Livingstone i Palmer, jest to,

że

grupy szcze-

gólnego ryzyka w

świecie

ofﬂine są również

bardziej narażone na niebezpieczeństwa pły-

nące z obecności w

świecie

nowych mediów.

Według Livingstone i Palmer osobami szcze-

gólnie narażonymi na ryzyko w sieci są:

•

dzieci, których rodzice nie posiadają wiedzy

i umiejętności korzystania z sieci — posia-

dają mniejsze kompetencje w zakresie dba-

nia o własne bezpieczeństwo w

świecie

on-

line i są pozbawione rodzicielskiego wspar-

cia i nadzoru (w zdwojony sposób odnosi

się to również do rodziców dzieci z niepeł-

nosprawnością intelektualną);

•

dzieci z zaburzeniami w zachowaniu,

z problemami psychicznymi — w

świetle

przekonujących dowodów empirycznych

rozpowszechnienie zaburzeń psychicz-

nych wśród osób z niepełnosprawnością

intelektualną może być przynajmniej ta-

kie samo bądź większe niż w populacji

generalnej. Tak więc oprócz problemów

wynikających z natury niepełnospraw-

ności intelektualnej dochodzą problemy

typowe dla konkretnych zaburzeń bądź

chorób psychicznych;

•

dzieci pochodzące z mniejszości etnicznych.

Choć dzieci z niepełnosprawnością inte-

lektualną się nie pojawiają jako osobna ka-

tegoria zagrożonych, to jak widać odpowia-

dają niektórym kryteriom podawanym przy

charakterystyce osób podatnych na zranie-

nie w

świecie

internetu.

badania

4. Nowe media w

życiu

osób niepełnosprawnych intelektualnie

Nowe technologie zmieniły i zmieniają

wciąż nasze

życie,

włączając tak ważne jego

obszary, jak np. relacje z innymi ludźmi. In-

ternet obecny w telefonach komórkowych

czy dostępny za pośrednictwem kompute-

rów, otworzył nowe możliwości komunika-

cyjne, poszerzył ofertę spędzania wolnego

czasu, choć wciąż istnieją bariery w dostępie

Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka Vol. 12 Nr 1 (2013)

125

Plik z chomika:

Klaryssas

Młodzi użytkownicy nowych mediów z niepełnosprawnością intelektualną. Między korzyściami i zagrożeniami.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: