Jak sobie radzić z problemem krzywdzenia i zaniedbywania emocjonalnego – dalszy rozwój ram konceptualnych (FRAMEA).pdf

(502 KB) Pobierz

anya

laSer

Wydział Neurobiologii, Szpital Dziecięcy Great Ormond Street, Londyn

Jak sobie radzić z problemem krzywdzenia

i zaniedbywania emocjonalnego – dalszy rozwój

ram konceptualnych (FRAMEA)

Artykuł ma na celu lepsze zrozumienie zjawiska krzywdzenia i zaniedbywania emocjonalnego.

Opierając się na wcześniejszych publikacjach, opisuje przebieg prac nad ramami konceptualnymi

służącymi rozpoznawaniu krzywdzenia i zaniedbywania emocjonalnego oraz postępowaniu w ta-

kich przypadkach. Działania edukacyjne w tych ramach podlegają obecnie ewaluacji. Autorka odnosi

się też do najnowszych prac dotyczących definiowania krzywdzenia i zaniedbywania emocjonalnego,

krzywdy wyrządzanej przez te zjawiska oraz sytuacji granicznych.

W artykule zostaje wypracowana robocza definicja w następującym brzmieniu: „przewlekła, niefizyczna,

szkodliwa interakcja pomiędzy dzieckiem i opiekunem, obejmująca zarówno działania, jak i zaniecha-

nia”. Istnieje wiele postaci szkodliwych interakcji dziecko–opiekun. Można je podzielić na pięć kategorii

— każda z nich odzwierciedla potrzebę zaspokojenia jednej z podstawowych potrzeb psychospołecznych

dziecka i wymaga innego rodzaju podejścia terapeutycznego. Relacja dziecko–opiekun ma kontekst psy-

chospołeczny. Sugeruje się, że sytuację dziecka i rodziny łatwiej naświetlić, kwalifikując dostępne infor-

macje do odpowiedniego poziomu zagrożeń: poziom 0 — czynniki społeczne i środowiskowe, poziom I

— czynniki ryzyka po stronie opiekuna, poziom II — interakcja dziecko–opiekun, poziom III — funk-

cjonowanie dziecka. Autorzy wskazują, że gdy konieczna jest interwencja, jej celem powinno być dążenie

w kierunku ochrony dziecka, a nie zapewnianie mu wyłącznie doraźnej ochrony. Działania realizowane

są w formie ograniczonej czasowo próby pracy terapeutycznej oceniającej możliwość zmiany po stronie

opiekuna. W początkowej fazie praca skupia się na poziomach 0–II. Aby zachęcić opiekunów do zaangażo-

wania w tego rodzaju wysiłki konieczne może się okazać odwołanie do uregulowań prawnych. Jeśli osią-

gnięte rezultaty są niewystarczające, może zachodzić konieczność wdrożenia środków aktywnej ochrony

dziecka, w tym także umieszczenia dziecka w opiece zastępczej. Tym niemniej niektóre dzieci, zwłaszcza

starsze, pozostają w krzywdzącym emocjonalnie środowisku i wymagają stałej pomocy i wsparcia.

1. Wprowadzenie

rzywdzenie i zaniedbywanie emocjo-

nalne to powszechna forma krzyw-

dzenia dzieci, druga co do częstości

występowania w Anglii (Department of Edu-

cation 2010). Emocjonalne krzywdzenie i za-

niedbywanie znacząco zaburza funkcjono-

wanie i rozwój dziecka, a jego oddziaływa-

nie rozciąga się nierzadko także w dorosłość

(Hart, Binggeli, Brasssard 1998). Dowodów

na poparcie tego stwierdzenia dostarcza-

Dziecko krzywdzone

•

nr 4 (37) 2011

anya

laser

• jak sobie radzić z problemem krzywdzeNia i zaNiedbywaNia emocjoNalNego

ją liczne badania kohortowe, obserwacyjne

i podłużne, wykorzystujące różnorodne spo-

soby definiowania krzywdzenia i zaniedby-

wania emocjonalnego czy domniemywania

jego obecności na podstawie szkodliwych in-

terakcji rodzic–dziecko. Pomimo tych różnic,

wszystkie wspomniane inicjatywy badawcze

wskazują na obecność stabilnej zależności

pomiędzy krzywdzeniem i zaniedbywaniem

emocjonalnym w dzieciństwie a obecnością

szerokiego spektrum problemów emocjonal-

nych, behawioralnych i poznawczych u dzie-

ci (Erickson, Egeland, Pianta 1989; Glaser,

Prior, Lynch 2001), młodzieży (Herrenkohl,

Herrenkohl, Egolf, Wu 1991; Skuse i wsp.

1998) i dorosłych (Briere, Runtz 1990; Mullen,

Martin, Anderson, Romans, Herbison 1996).

Co więcej, wyrządzona krzywda może mieć

konsekwencje dopiero w okresie adolescencji

czy w wieku dorosłym.

Mimo to, pewne czynniki sprawiają, że

reakcja profesjonalistów na to zjawisko po-

zostaje niewystarczająca. Pomijając proble-

my z profilaktyką pierwszorzędową, wątpli-

wości dotyczące definicji (Baker 2009) i sy-

tuacji granicznych prowadzą do zbyt późnej

identyfikacji problemu. Brak systematycz-

nych strategii postępowania w przypadkach

krzywdzenia i zaniedbywania emocjonalne-

go, nie wspominając nawet o ewaluacji ta-

kich strategii. Baza wiedzy dotyczącej me-

tod terapeutycznych pozostaje ograniczona

i obejmuje zarówno pracę z rodzicami, jak

i umieszczanie dzieci poza środowiskiem do-

mowym, jeśli ich rodzice nie potrafią zapew-

nić im bezpiecznej opieki (Barlow, Schra-

der McMillan 2010; MacMillan i wsp. 2009).

W roku 2002 opublikowano pracę nakreśla-

jącą konceptualne ramy krzywdzenia emo-

cjonalnego (Glaser 2002). Omawia ona kwe-

stie definicji, sytuacji granicznych, kategorie

krzywdzenia i związane z krzywdzeniem

konsekwencje. Niniejszy artykuł pokrót-

ce nawiązuje do nowszych publikacji, które

poszerzają nasze rozumienie krzywdzenia

i zaniedbywania emocjonalnego. Wykorzy-

stując podstawy poprzedniej pracy, opisuje

też bardziej szczegółowo wspomniane ramy

konceptualne (FRAMEA). Wyznacza tym

samym kierunek dla profesjonalistów zmie-

rzających do skuteczniejszego rozpoznawa-

nia krzywdzenia i zaniedbywania emocjo-

nalnego oraz lepszej interwencji w takich

przypadkach.

teoria

2. Problemy definicyjne

Nazwa problemu

Jednym z zasadniczych problemów zwią-

zanych z krzywdzeniem emocjonalnym jest

jego zdefiniowanie. W różnych krajach, sys-

temach prawnych i źródłach literaturowych

zjawisko to funkcjonuje pod różnymi nazwa-

mi. Spotykamy w tym kontekście krzywdze-

nie emocjonalne (uwzględniające lub nie-

uwzględniające zaniedbywanie emocjonalne),

zaniedbywanie emocjonalne, maltretowanie

psychiczne (APSAC 1995) i krzywdzenie psy-

chiczne (O’Hagan 1995). Wprowadza to nie-

pewność co do właściwego tematu dyskusji

(Baker 2009). Obecnie wydaje się, że różnico-

wanie terminów „psychiczne” i „emocjonal-

ne” nie znajduje uzasadnienia. Ważne jest na-

tomiast wyróżnienie zarówno elementu za-

niechania (zaniedbywanie), jak i działania

(krzywdzenie). W Anglii, rządowe wytyczne

zatytułowane „Działając Wspólnie” (ang.

Wor-

king Together

2010) wspominają o krzywdzeniu

emocjonalnym i zaniedbywaniu w dwóch od-

dzielnych podrozdziałach; zaniedbywanie

emocjonalne znalazło się w ogólniejszym roz-

dziale o zaniedbywaniu; z kolei w USA maltre-

towanie psychiczne zawiera w sobie i krzyw-

dzenie, i zaniedbywanie.

Dziecko krzywdzone

•

nr 4 (37) 2011

anya

laser

• jak sobie radzić z problemem krzywdzeNia i zaNiedbywaNia emocjoNalNego

Niewłaściwe traktowanie, zaburzenie czy jedno i drugie?

W treści brytyjskiej ustawy Children Act

(1989) krzywdzenie dziecka zastąpiono po-

jęciem „znacznego uszczerbku” (ang.

Signifi-

cant Harm).

Uszczerbek taki definiuje się jako

niewłaściwe traktowanie dziecka i/lub zabu-

rzenie jego rozwoju wynikające z zapewnia-

nej mu opieki, czy opieki, która może być mu

zapewniona, a która nie spełnia oczekiwań

stawianych opiece rodzicielskiej. Brassard

i Donovan (2006) dokonały przeglądu dowo-

dów empirycznych dotyczących szkodliwego

(zaburzającego) wpływu różnych form mal-

tretowania psychicznego w różnych grupach

wiekowych. Wpływ taki podsumowano też

w pracy Hart i wsp. (2010). Konsekwencje

związane z rozwojem i funkcjonowaniem

emocjonalnym

obejmują lęki, poczucie nie-

szczęścia, depresję i niską samoocenę.

Pro-

blemy behawioralne

to przede wszystkim

zachowania buntownicze, agresja, zachowa-

nia antyspołeczne, używanie narkotyków,

zaburzenia regulacji afektywnej i zaburze-

nia łaknienia. Negatywny wpływ na

relacje

międzyludzkie

prowadzi do rozwoju lęko-

wego/unikającego lub zdezorganizowanego

stylu przywiązania, izolacji społecznej i ni-

skiego poziomu empatii. Widoczne jest też

upośledzenie zdolności

uczenia się,

co pro-

wadzi do słabszych wyników edukacyjnych.

Objawy fizyczne

to nieprawidłowy wzrost,

nietrzymanie kału, bóle pozbawione podło-

ża organicznego. Definicja krzywdzenia i za-

niedbywania emocjonalnego nie może jed-

nak bazować wyłącznie na dowodach świad-

czących o szkodliwym wpływie na dziecko,

ponieważ wszystkie efekty krzywdzenia

i zaniedbywania emocjonalnego można by

przypisać innym przyczynom.

Wytyczne APSAC (American Professio-

nal Society on Abuse of Children 1995) do-

tyczące maltretowania psychicznego korzy-

stają w tym kontekście z szerokiej definicji:

„«Maltretowanie psychiczne» to powtarza-

ny wzorzec zachowań opiekuna lub ekstre-

malny incydent (incydenty) komunikujący

dziecku, że jest bezwartościowe, niedosko-

nałe, niekochane, niechciane, zagrożone lub

że jego wartość ogranicza się do zaspokaja-

nia potrzeb innych osób”. Definicja ta odnosi

się do natury szkodliwości zachowań, a nie

do dowodów świadczących o krzywdzie.

Z kolei definicja krzywdzenia emocjonalne-

go wykorzystywana w brytyjskich wytycz-

nych Working Together (2010) mówi o „dłu-

gotrwałym emocjonalnym maltretowaniu

dziecka, takim, które prowadzi do ciężkich

i trwałych skutków dla jego rozwoju emocjo-

nalnego”. Sformułowanie „takim, które pro-

wadzi…” opisuje charakter maltretowania,

nie wskazuje natomiast konieczności udo-

wodnienia wystąpienia krzywdy. Obydwa

zapisy bazują więc na szkodliwej interakcji

z dzieckiem (niewłaściwym traktowaniu)

jako wystarczającym warunku definiującym

maltretowanie psychiczne czy też krzyw-

dzenie i zaniedbywanie emocjonalne.

Slep i Heyman (2006) sugerują jednak,

że definicja operacyjna, obok „działania

opiekuna”, powinna wspominać o dowo-

dach faktycznej lub domniemanej krzyw-

dy po stronie dziecka (wyjątkiem są dzia-

łania związane z krzywdzeniem fizycz-

nym lub seksualnym). Może to być ukłon

w stronę rozwiązań prawnych niezmien-

nie wymagających dostarczenia dowodów

faktycznego uszczerbku, zanim orzeczone

zostanie krzywdzenie czy zaniedbywanie

emocjonalne, uzasadniające prawną inter-

wencję. Baker (2009) przytacza prawne defi-

nicje pochodzące z poszczególnych stanów

USA i w większości bazujące na wpływie na

dziecko, a nie na niewłaściwym traktowaniu

poprzedzającym ten wpływ. Ta sama autor-

ka cytuje kilka definicji pozaprawnych, tak-

że nawiązujących do rzeczywistej krzywdy

po stronie dziecka. Nie ma więc zgody co do

tego, w jak dużym stopniu — obok dowo-

dów niewłaściwego traktowania — koniecz-

teoria

Dziecko krzywdzone

•

nr 4 (37) 2011

anya

laser

• jak sobie radzić z problemem krzywdzeNia i zaNiedbywaNia emocjoNalNego

ne jest dowiedzenie uszczerbku poniesione-

go przez dziecko.

Z wielu powodów nie jesteśmy w stanie

przewidzieć charakteru krzywdy dotyka-

jącej dziecko czy dorosłego w następstwie

krzywdzenia czy zaniedbywania emocjo-

nalnego. Jasne jest, że nie wszystkie dzie-

ci i nie wszyscy dorośli, którzy padli ofiarą

emocjonalnego krzywdzenia i zaniedbywa-

nia doświadczają wszystkich wymienionych

powyżej problemów. Tak jak w przypadku

krzywdzenia seksualnego, nie mamy tu do

czynienia z jednorodnym zespołem konse-

kwencji krzywdzenia i zaniedbania. Niektó-

re dzieci w ogóle nie poddają się szkodliwe-

mu wpływowi potencjalnie krzywdzących

zdarzeń. Tę ich odporność tłumaczą dwa

podstawowe czynniki. Pierwszy wypływa

z wnętrza dziecka. Obejmuje jego cechy ge-

netyczne (np. Kaufman i wsp. 2006; Barry,

Kochanska, Philibert 2008), temperament

i wrodzoną zdolność przezwyciężania prze-

ciwności, sprawiającą, że niektóre dzieci są

bardziej, a inne mniej podatne na krzywdę;

wiek dziecka; ewentualne niepełnospraw-

ności. Te wrodzone różnice tłumaczą też,

dlaczego stosunkowo podobne doświad-

czenia o cechach emocjonalnego krzywdze-

nia i zaniedbywania nie na wszystkie dzie-

ci wpływają tak samo czy nawet podob-

nie. Druga kwestia to obecność czynników

ochronnych w środowisku dziecka, w szcze-

gólności obecność w jego życiu zaufanej, nie-

krzywdzącej osoby. Osoba ta może spędzać

z dzieckiem zbyt mało czasu, przez co nie

staje się obiektem przywiązania, tym nie-

mniej pomaga dziecku przetrwać i zmniej-

sza skutki okaleczenia.

Wadą ujmowania w definicji dowodów

wystąpienia krzywdy po stronie dziecka jest

fakt, że może to uniemożliwiać podejmowa-

nie interwencji profilaktycznych w sytu-

acjach, gdy wiadomo o szkodliwej interak-

cji, ale nie doszło (jeszcze) do widocznego

uszczerbku. Taki pogląd promuje podej-

ście do ochrony dziecka oparte na prawach

dziecka. Jego zwolennicy są zdania, że cze-

kanie na dowody faktycznej krzywdy pozo-

staje w sprzeczności z interesem dużej gru-

py dzieci (zob. Hart, Glaser 2011). Uszczer-

bek doznany przez dziecko bez wątpienia

ma znaczenie z perspektywy oceny ciężko-

ści krzywdzenia (zob. poniżej) i oceny po-

stępu interwencji terapeutycznej. Jest też

ostatecznie powodem podjęcia działań po-

mocowych.

teoria

Sytuacje graniczne

Krzywdzenie i zaniedbywanie emocjo-

nalne, podobnie jak zaniedbywanie fizycz-

ne, to zjawiska będące częścią kontinuum

interakcji dziecko–opiekun, począwszy od

relacji w pełni satysfakcjonującej do bardzo

szkodliwej. Pytanie brzmi: gdzie znajduje się

punkt odcięcia pomiędzy tym, co właściwe

czy tylko poprawne, a tym, co już w oczy-

wisty sposób szkodliwe i wymagające reakcji

czy interwencji profesjonalistów. Wszystko

co znajduje się poza tym punktem określa-

my mianem krzywdzenia lub zaniedbywa-

nia emocjonalnego. Problem polega na tym,

jak w możliwie najbardziej uniwersalny spo-

sób umiejscowić taki punkt odcięcia. Okre-

ślanie go oddzielnie w każdym przypadku

z pewnością doprowadziłoby do arbitral-

nych, indywidualnych decyzji. W każdej

relacji dziecko–opiekun nieuchronnie zda-

rzają się sytuacje, gdy opiekun zachowa się

w stosunku do dziecka w sposób negatyw-

ny, niewrażliwy, nieodpowiedni do wieku

czy wykorzystujący albo nie zareaguje wła-

ściwie na jego potrzeby. Takie odosobnione

incydenty, choć nieprzyjemne dla dziecka,

nie mają raczej zbyt szkodliwego wpływu

na jego rozwój. Wyjątkiem jest tu ekspozycja

na pojedyncze nawet zdarzenie traumatycz-

Dziecko krzywdzone

•

nr 4 (37) 2011

anya

laser

• jak sobie radzić z problemem krzywdzeNia i zaNiedbywaNia emocjoNalNego

teoria

ne, takie jak jeden poważny incydent prze-

mocy domowej.

Niektóre definicje dopuszczają jednak

także pojedyncze zdarzenia czy zacho-

wania. Slep i Heyman (2006) wspominają

o „nieprzypadkowym działaniu lub działa-

niach (za wyjątkiem czynności krzywdzą-

cych fizycznie lub seksualnie)”, nie precyzu-

jąc kwestii dotyczących przewlekłości czy

powtarzalności; można więc wnioskować,

że nawet pojedyncze czy odosobnione zda-

rzenie spełnia założone kryteria. Moran, Bi-

fulco, Ball, Jacobs i Benaim (2002) w swojej

definicji uwzględniają pojedyncze nieko-

rzystne zdarzenia obok tych o bardziej trwa-

łym charakterze, przez co obszar pograni-

cza staje się jeszcze bardziej rozmyty. Z dru-

giej strony, definicje wg Working Together

(2010) i APSAC (1995) mówią odpowiednio

o „przewlekłym maltretowaniu psychicz-

nym” i „powtarzającym się wzorcu zacho-

wań opiekuna lub ekstremalnym incydencie/

incydentach”. Proponowany punkt odcięcia

to moment, w którym niewłaściwa inter-

akcja opiekuna z dzieckiem jest na tyle prze-

wlekła czy wszechobecna, że wywiera szko-

dliwy wpływ na rozwój (każdego) dziecka.

Przewlekłość nie jest terminem precyzyj-

nym; wskazuje tylko na nawracającą obec-

ność szkodliwej interakcji opiekun–dziecko.

Uznanie przewlekłej interakcji za szkodli-

wą wymaga wiedzy o rozwoju dziecka, jak

też osądu klinicznego. Ward (2004) wspomi-

na o trudnościach dotyczących wyznacze-

nia punktu interwencji w przypadkach, gdy

dana postać krzywdzenia nie przybiera for-

my oddzielnych zdarzeń. Przewlekła czy na-

wracająca interakcja obejmuje założenie, że

osoba krzywdząca pozostaje w regularnej

relacji z dzieckiem, co przemawia za określe-

niem opiekuna jako sprawcy krzywdzenia

(zob. poniżej).

Ciężkość

Punkt progowy czy graniczny określa

sytuację, w której konieczna staje się inter-

wencja. Ciężkość natomiast wskazuje, jak

pilnie należy taką interwencję wdrożyć,

może też sugerować charakter ewentual-

nej interwencji. W publikowanych źró-

dłach niewiele mówi się o pomiarze cięż-

kości (Brassard, Donovan 2006). W prak-

tyce ocena ciężkości może opierać się na

intensywności czy przewlekłości krzyw-

dzenia bądź na efektach po stronie dziec-

ka. Te z kolei nie zależą jednak tylko od

cech krzywdzenia — pewną rolę odgrywa

też wewnętrzna charakterystyka dziecka,

zewnętrze czynniki ochronne i czynniki

ryzyka.

Sprawcy krzywdzenia i zaniedbywania emocjonalnego

Moran i wsp. (2002) wspominają o „bliskiej

osobie w pozycji siły lub odpowiedzialności

w stosunku do dziecka”, APSAC z kolei na-

wiązuje do „zachowań opiekuna”. Slep i Hey-

man (2006) oraz wytyczne Working Together

(2010) nie precyzują sprawcy. Co więcej, ta

druga definicja w swej dalszej części uwzględ-

nia dręczenie (bullying) występujące na ogół

wśród rówieśników. Opublikowany niedaw-

no Komentarz Ogólny nr 13 do artykułu 19

Konwencji ONZ o prawach dziecka (UN CRC

2011) definiuje opiekunów jako „rodziców, ro-

dziców zastępczych, rodziców adopcyjnych,

opiekunów prawnych, dalszych krewnych

i członków społeczności lokalnej; pracowni-

ków placówek edukacyjnych, szkół, przed-

szkoli; opiekunów dziecka zatrudnianych

przez rodziców; trenerów sportowych i trene-

Dziecko krzywdzone

•

nr 4 (37) 2011

Plik z chomika:

Klaryssas

Jak sobie radzić z problemem krzywdzenia i zaniedbywania emocjonalnego – dalszy rozwój ram konceptualnych (FRAMEA).pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: