Generałowie Stalina_Spahr,W.pdf

(8389 KB) Pobierz

WSTĘP

Praca ta, studium systemu i struktur dowodzenia w czasie stalinizmu

w Związku Radzieckim, jest podobna w swoim charakterze do monumen

talnej pracy Douglasa Southalla Freemana dotyczącej zagadnienia or

ganizacji i funkcjonowania systemu dowodzenia w armii konfederatów

w Północnej Wirginii w czasie amerykańskiej wojny secesyjnej pod tytułem

Lee's Lieutanants: A Study in Command,

opublikowanej w trzech tomach

w latach 1942-1944. Celem pracy Freemana było ocalenie od zapomnienia

postaci i dokonań wielu oficerów Konfederacji, którzy służyli pod komendą

Roberta E. Lee i dzięki którym dowódca ten osiągnął tak wiele. Przez dwa

lata po ukończeniu biografii generała Lee w 1934 roku Freeman zastana

wiał się nad opracowaniem biografii ludzi z wcześniejszych okresów

amerykańskiej historii. W końcu zadecydował jednak, że nie może tak po

prostu zrezygnować z pisania o czasach, którym poświęcił dwadzieścia lat

swojego zawodowego życia. W tej decyzji umacniało go dodatkowo

przekonanie, że tak skromny człowiek jak Lee sprzeciwiłby się na pewno

położeniu zbytniego nacisku na opis jego dokonań bez uwzględnienia czy

z pomniejszeniem zasług jego podwładnych.

Podobnie, po zakończeniu pisania biografii marszałka Żukowa, jednego

z najlepszych dowódców Stalina i po rozpatrzeniu innych możliwości,

stwierdziłem, że i w wypadku innych wyższych dowódców Armii Cze

rwonej tego okresu konieczne jest ponowne przebadanie i opisanie

ich życia i dokonań, zw łaszcza że szanse ku temu daw ała

głasnost

i pierestrojka.

W przeciwieństwie do generała Lee, Stalin nigdy nie

pojawiał się na pierwszej linii walk, ale za to każdy oficer i żołnierz

Armii Czerwonej wiedział w tym czasie, kto jest najwyższym i naj

ważniejszym w kraju wojskowym dowódcą. Stalin różnił się od Lee

i tym, że brakowało mu pokory i skromności. Nie obchodziło go wcale,

że zasługi jego podwładnych mogą zostać zapomniane. Ubiorem i spo

sobem zachowania w czasie publicznych wystąpień, starał się stwarzać

wrażenie, że jest prostym człow iekiem z ludu, ale przy tym bardzo

Generałowie Stalina

Wstąp

rzadko powstrzymywał pochlebców od wychwalania i sławienia swojego

militarnego geniuszu, natomiast pochwały kierowane pod adresem Żuko

wa uważał za osobisty afront. Stalin stosował oczywiście system nagród:

awanse, odznaczenia, wzrost uposażenia oraz dodatkow i Ipanaże i upra

wnienia, ale obowiązkiem nagrodzonego było wykazanie i podkreślanie,

że wielkie czyny i plany mogły być urzeczywistnione tylko dzięki in

spirującemu przywództwu Stalina. Nie rozumiejący tego „cichego” wa

runku, stawali się celem intryg tych ludzi z otoczenia Stalina, których

pozycja i możliwość zaistnienia na wysokim szczeblu władzy zależała od

zaspokajania megalomańskich zapędów dyktatora.

Freeman zamierzał początkowo napisać serię oddzielnych publikacji

dotyczących poszczególnych dowódców Konfederacji, ale byłoby to po

wielanie już istniejących opracowań z tego zakresu. Dlatego też wolał

skupić się na działaniach Lee, które ten podejmował w celu stworzenia

efektywnego systemu dowodzenia oraz poszukiwania energicznych i zdol

nych dowódców. Myślą przewodnią jego pracy był ustęp z listu Lee

datowanego na 21 maja 1863 roku, którego część umieszczono w epigrafie

na początku tej książki. Freeman zajął się więc przede wszystkim historią

dowódców i dowodzenia Armii Północnej Wirginii (Army of Northern

Virginia), a nie historią całych sił zbrojnych Konfederacji.

Stalin z innych powodów dążył do znalezienia odpowiednich dowódców

dla swoich armii. Czystki przeprowadzone w siłach zbrojnych ZSRR

w roku 1937 i w 1938 doprowadziły do zdziesiątkowania wyższej kadry

dowódczej. W wyniku podjętych, w latach 1938-1941, przez ZSRR działań

militarnych wyrosło dwóch wielce obiecujących dowódców: Gieorgij

Konstantinowicz Żuków, który udowodnił swoje uzdolnienia w zakresie

kierowania dużymi strukturami wojskowymi w' czasie starć z japończykami

pod Chałchyn-goł i Siemion Konstantinowicz Timoszenko, któremu udało

się zmienić bieg dążącej, jak się wydawało, ku katastrofie zimowej wojny

z Finlandią. Ale dowódcy, którzy mieli dowodzić wojskami w zachodniej

części ZSRR nie zostali w większości przed wybuchem wojny sprawdzeni

w walce. Żołnierze potrafią dojść wszędzie i zrobić wszystko, co konieczne,

gdy tylko są właściwie dowodzeni. Ale czy ci, którzy mieli nimi dowodzić,

byli do tego właściwie przygotowani i czy w ogóle się do tego nadawali?

Podtytuł dzieła Freemana to:

A Study in Command.

W wypadku dowód

ców radzieckich dodać jeszcze należy słowa: „w okresie stalinizmu

w Związku Radzieckim”. Generałowie Stalina zdawali bowiem sobie

sprawę, że wszystkie ich poczynania są pilnie obserwowane. 1 to nie tylko

przez ich bezpośrednich przełożonych, ale także przez politycznych przed

stawicieli partii komunistycznej, którzy towarzyszyli dowódcom na wszyst

kich szczeblach dowodzenia. Na szczeblach operacyjnych i strategicznych,

armii i frontu, oficerowie polityczni dysponowali bezpośrednim dostępem

do wydzielonych kanałów łączności. Pozwalało to im przesyłać raporty

i meldunki do dowództw wyższego szczebla i przez nie do głównego

zarządu politycznego w Moskwie, który miał bezpośredni dostęp do dyk

tatora. Generałowie i marszałkowie byli również pod ścisłą obserwacją

Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych (Narodnyj

Komissariat Wnu-

triennych Diet, NKWD).

Pracownicy tej instytucji znajdowali się też na

wszystkich szczeblach dowodzenia. Ich oficjalnym zadaniem była ochrona

sił zbrojnych przed zagrożeniem ze strony szpiegostwa, sabotażu i zdrady.

W systemie stalinowskim, o czym należy zawsze pamiętać, nawet błąd

czy pomyłka były równoznaczne ze zdradą kraju.

Freeman, pisząc blisko siedemdziesiąt pięć lat po zakończeniu wojny

secesyjnej, pracując przy tym w Richmond, miał dostęp do wielu listów

i manuskryptów. Pozwoliło to mu wzbogacić wiedzę na podstawie ofi

cjalnych raportów i często przedstawić nawet alternatywne wersje prze

biegu określonych wydarzeń. W moim wypadku, byłem zmuszony po

legać w dużej mierze na informacjach zawartych w pamiętnikach ra

dzieckich generałów. Były one zwykle spisywane już po 1953 roku,

czyli po śmierci Stalina. Przed tym rokiem dyktator dawał do zrozu

mienia, że spisywanie historii powinno się zostawić oficjalnym histo

rykom. Pamiętniki, które ukazały się po śmierci dyktatora, nie były

jednak wolne od ingerencji cenzury, co widać po zmianach dokony

wanych w poszczególnych wydaniach, gdy zmieniały się trendy polityki

wewnętrznej i osoby przywódców państwowych, od stalinizmu do

gia-

snosti.

Gdy jednak porównać materiały źródłowe z dziełami z zakresu

oficjalnej historii państwowej, można wywnioskować z dużym praw

dopodobieństwem rzeczywisty przebieg wydarzeń. Same pamiętniki po

zwalają na określenie stopnia uwikłania ich autorów w politykę i za

angażowania po stronie konkretnej opcji politycznej.

Poza tym pamiętać należy o różnicy w skali działań między Lee

a Stalinem.

Lee's Lieutenants

to książka o dowódcach brygad, dywizji

Generałowie Stalina

i korpusów. Ta książka z kolei opisuje głównie osoby i działania dowód

ców frontów, dużych zgrupowań operacyjno-strategicznych, podobnych

w swoim charakterze do takich struktur, jak grupy armii w siłach zbroj

nych zachodnich aliantów.

Ci ludzie, ich pochodzenie, edukacja i kariera, sposóU w jaki trafili na

swoje stanowiska (i w jaki zostali oni z nich zwolnieni), ich sukcesy

i porażki, ich los - to właśnie temat tej książki. Traktuje ona o dowódcach

i o tym, jak dowodzili w okresie stalinizmu w Związku Radzieckim.

Tworzenie armii nowego typu

Armia Czerwona, która wycofywała się pod naporem ataków niemiec

kich rozpoczętych wczesnym rankiem 22 czerwca 1941 roku, była produk

tem niemal dwudziestu czterech lat zmian o charakterze politycznym,

ekonomicznym i społecznym, które spowodowały transformację euro

azjatyckiego kolosa z potencjalnie wielkimi możliwościami w premoder-

nistyczne państwo industrialne. Czas tych zmian to czas swobodnego

władania Czterech Jeźdźców Apokalipsy. Nigdy nie policzono, w katego

riach ludzkich żywotów, kosztów tego, co niektórzy nazwali Wielką

Socjalistyczną Rewolucją Październikową, i wstrząsów, które po niej

nastąpiły. Straty w ludziach poniesione przez jednostki radzieckich sił

zbrojnych w różnych konfliktach, w jakie wikłało się państwo radzieckie

od 1917 do 1940 roku, ocenia się na 8 015 692 żołnierzy 1 (Kriwoszejew,

1993, str. 407). Gdy jednak doda się do tego straty ludzkie powstałe

w wyniku klęsk głodu, przymusowej kolektywizacji oraz czystek w in

stytucjach wojskowych i cywilnych, liczba ta może wzrosnąć do dziesiątek

milionów.

Sekretarz generalny

Człowiekiem odpowiedzialnym za większość niewypowiedzianych cier

pień narodów Związku Radzieckiego był Józef Wissarionowicz Stalin,

1 Liczba obejmuje rannych, poparzonych i zamarzniętych, którzy zostali ewakuowani

z rejonu walk do szpitali armijnych, frontowych czy leż do szpitali na zapleczu.

Generałowie Stalina

Tworzenie armii nowego typu

który dobił się najwyższych zaszczytów i wpływów w państwie radzieckim

pod koniec lat dwudziestych i który stał się samowładnym dyktatorem na

początku trzeciej dekady dwudziestego wieku. Wzrastał on do tej pozycji,

będąc na stanowisku sekretarza generalnego partii komuffiikycznej2, która

pod przywództwem W łodzimierza Iljicza Lenina zdobyła, mając na sztan

darach dobro robotników i rolników, władzę w imperium w listopadzie

1917 roku. W 1922 roku zwycięzcy w wojnie domowej i walkach z in

terwentami próbowali rozwiązać złożone i coraz bardziej nabrzmiałe

problemy administracyjne związane z kierowaniem państwem, które prze

cież pogrążyło się na osiem lat w konfliktach i walkach. Partią kierował,

przynajmniej w teorii, Komitet Centralny. Do kierowania listopadowym

przewrotem wybrano natomiast siedmioosobowe Biuro Polityczne, które

później stało się strukturą wykonawczą Komitetu. Komitet Centralny

zbierał się okresowo na sesjach plenarnych, aby omówić oraz zaakceptować

decyzje i działania Biura Politycznego i wskazać dalsze kierunki rozwoju

i sposoby realizacji postawionych zadań.

Dopóki żył Lenin, to on był niekwestionowanym przywódcą partii

i państwa. On stworzył partię, doprowadził do jej szybkiego rozwoju,

często kierując jej działalnością spoza granic Rosji i z wykorzystaniem

metod konspiracyjnych do utrzymania łączności z pozostałymi członkami

kierownictwa partii kierującymi działalnością podziemną wewnątrz kraju.

Aby przetrwać w tych trudnych warunkach, w stałym zagrożeniu działa

niami policji politycznej i cenzury, konieczne było ścisłe przestrzeganie

wewnętrznej dyscypliny, co zresztą pozostało charakterystyczną cechą

partii nawet po jej dojściu do władzy.

Na XI Zjeździe RKP(b), w kwietniu 1922 roku, zdecydowano, że

należy wzmocnić rolę wykonawczą istniejącego sekretariatu partii przez

wyznaczenie jednego z członków Biura Politycznego jako sekretarza

generalnego, który odpowiadałby za przygotowywanie cotygodniowych

2 Powstała w 1989 roku jak o nielegalna Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji

(SDPRR). W 1903 roku partia podzieliła się na mienszewików i bolszewików, którzy

w 1912 r. tworzyli sam odzielną Socjaldemokratyczną Partię Robotniczą Rosji (bolszewików),

SDPRR(b). Po zdobyciu władzy przybierała nazwy: od 8 marca 1918 r. Rosyjskiej Komunis

tycznej Partii (bolszewików) - RKP(b), od 31 grudnia 1925 r. W szechzwiązkowej Komunis

tycznej Partii (bolszewików) - W KP(b). od 14 października 1952 r. Komunistycznej Partii

Związku Radzieckiego - KPZR [przyp. tłum.].

materiałów na posiedzenia Biura Politycznego, za przekazywanie decyzji

do realizacji odpowiednim strukturom partyjnym i państwowym oraz za

wykonywanie innych zadań zleconych przez sekretariat. Stalin został

wybrany na to stanowisko z braku innej kandydatury. Żadna z wybitnych

postaci przywództwa partyjnego nie chciała zgodzić się na przyjęcie takiej

funkcji. Stalin natomiast przyjął to stanowisko. Miał on talent do działań

typu administracyjnego, a poza tym zdawał sobie sprawę, że funkcja ta

może przyczynić się do zwiększenia jego władzy i osobistych wpływów.

Został zaproponowany na to stanowisko przez Lwa Borisowicza Kamie-

niewa, członka Biura Politycznego, który uważał Stalina za swojego

potencjalnego sojusznika w nadchodzącej walce politycznej. Nikt chyba

nie myślał jeszcze wtedy poważnie o sukcesji po Leninie, chociaż Lenin

cierpiał już z powodu bólów głowy i przemęczenia, które okazały się być

pierwszymi objawami choroby. Zalecenie długiego odpoczynku Leninowi

z dala od życia i problemów stolicy pozwoliło nowemu sekretarzowi

generalnemu na przygotowanie według własnej wizji kadr partyjnych,

organizacji systemu biurokratycznego, procedur nadzoru i kontroli oraz

umożliwiło zwiększenie zakresu swoich wpływów.

Stalin został zauważony przez Lenina głównie z powodu poglądów na

kwestie narodowościowe w rosyjskim imperium. Był doświadczonym

rewolucjonistą. Brał udział w różnego rodzaju działaniach o nielegalnym

charakterze w swojej rodzinnej Gruzji. Działania te polegały głównie na

dokonywaniu „konfiskat” , czyli zwykłych rabunków w celu pozyskania

funduszy na działalność partyjną. Stalin uczestniczył w kilku zjazdach

partii, które z wiadomych względów musiały odbyć się poza granicami

kraju. Był też siedmiokrotnie aresztowany. Pięciokrotnie udało mu się

zbiec. W 1913 roku został aresztowany w St. Petersburgu i zesłany w rejon

Jenisej-Turuchańska, nad rzeką Jenisej, tuż pod kołem podbiegunowym.

Tam carska tajna policja wysyłała najbardziej niebezpiecznych rewolu

cjonistów (Lincoln, 1994. str. 60, 61).

Zwolniony z obowiązku służby wojskowej z powodu niesprawnego od

dzieciństwa lewego ramienia, Stalin powrócił do stolicy kraju już po

obaleniu caratu. Został wtedy członkiem pierwszego Biura Politycznego

SDPRR(b). Po przewrocie listopadowym objął dwie funkcje w nowym

rządzie: komisarza do spraw narodowościowych oraz komisarza inspekcji

robotniczo-chłopskiej. Jego rola w obaleniu Rządu Tym czasowego nie

Generałowie Stalina

Tworzenie arm ii nowego typu

była zbyt duża, ale w czasie wojny domowej miała znacznie wzrosnąć.

Natom iast jego arcyrywal. Lew Dawidowicz Trocki z tych rewolucyjnych

wydarzeń wyszedł z większą sław ą i poważaniem niż Stalin.

Biorąc pod uwagę zdolności Stalina w zakresie pracy aim inistracyjnej,

różnorodne uzdolnienia i szerokie doświadczenie w ruchu rewolucyjnym

i działalności partyjnej, wyznaczenie go na funkcję sekretarza generalnego

wydawało się posunięciem logicznym (Wołkogonow, 1989, tom 1, część

1, str. 136, 137). Tym, czego w tym czasie nikt przewidzieć nie był

w stanie, była choroba Lenina i jego śmierć. W maju 1922 roku, wkrótce

po XI Zjeździe RKP(b), Lenin doznał pierwszego udaru mózgu. Jego

prawa noga i ręka zostały częściowo sparaliżowane. Częściowo też stracił

mowę. Na leczenie wysłano go do miejscowości Gorki, wioski znajdującej

się dziesięć kilometrów na południowy wschód od Moskwy. Pozostał tam

do pierwszych dni października. Stalin, jako sekretarz generalny, był

głównym ogniwem łączącym Lenina z partią i życiem politycznym kraju.

Kontrolował kto i kiedy mógł kontaktować się z Leninem w czasie jego

rekonwalescencji oraz to, czy zalecenia lekarzy były ściśle przestrzegane.

W ydawało się, że Lenin szybko powraca do zdrowia. Do M oskwy wrócił

w październiku. Na początku grudnia znowu przyjechał do Górek, gdzie

nastąpił drugi atak, w wyniku którego została sparaliżowana jego prawa

ręka i noga. Lekarze ograniczyli możliwości aktywnego działania Lenina.

Mógł tylko przez cztery minuty dziennie dyktować. 9 marca 1923 roku

miał miejsce kolejny udar i prawie całkowita utrata mowy. Zmarł 21

stycznia 1924 roku w lecznicy w Górkach.

W czasie swojej choroby Lenin starał się pozostawać w stałym kontakcie

z władzami państwa i partii. Przyjmował gości, czynił notatki, pisał listy do

tych, którzy byli zaangażowani w form owanie lub realizację działań

politycznych państwa. Determinacja Lenina w czynieniu planów politycz

nych i przygotowywaniu instrukcji kolidowała z zaleceniami jego lekarzy.

Stalin, który odpowiadał za zabezpieczenie procesu leczenia i rehabilitacji

Lenina oraz czasami nie zgadzał się z jego polityką, zdawał się rozkoszo

wać i bawić rolą strażnika przywódcy. Lenin ze swojej strony, był przeko

nany, że ograniczenia nałożone przez Stalina miały służyć utrzymywaniu

go w niewiedzy o prawdziwym stanie rzeczy w państwie i partii. Uważał,

że Stalin, jako sekretarz generalny partii, przypisał sobie „bezgraniczną

w ładzę” i nie był wcale pewien, czy będzie on w stanie właściwie z niej

korzystać. Głównym elementem potęgi Stalina był bowiem jego decydujący

głos w doborze i wyznaczaniu ludzi na stanowiska w Moskwie i w całym

kraju. Lenin był przekonany, że Stalin postępował z ludźmi w sposób zbyt

okrutny i zbyt szorstki. Te ostatnie cechy widać było szczególnie w jego

stosunkach z Nadieżdą Krupską.

4 stycznia 1923 roku, Lenin nakazał dodanie postscriptum do „Listu

do Zjazdu”, który podyktował 24 i 25 grudnia 1922 roku, gdzie mówi,

że Stalin nie nadaje się na stanowisko sekretarza generalnego partii.

List w łożono do zapieczętowanej koperty, która m iała być otwarta

po jeg o śmierci. Biorąc pod uwagę obawy Lenina co do wzrostu

potęgi politycznej Stalina, byłoby logiczne przyjąć, że przew idyw ał

wykorzystanie swojego listu w czasie następnego, XII Zjazdu RKP(b),

który miał się odbyć w kwietniu 1923 roku. Ponieważ Lenin żył

w tym czasie, chociaż trudno mówić o efektyw nym funkcjonowaniu

jego organizm u, list nie został odczytany delegatom . W maju 1923

roku, w przerwie zjazdu, nastąpił trzeci atak, po którym przyw ódca

komunistów nie był w stanie prowadzić jakiejkolwiek walki politycznej,

prowadzącej do usunięcia Stalina ze stanowiska i wprowadzenia w życie

reform, których realizację zalecał w swoim politycznym testamencie.

W maju 1924 roku, cztery miesiące po śmierci Lenina, list przekazano

XIII Zjazd RKP(b). W tym czasie, testament polityczny Lenina miał już

piętnaście miesięcy. Przeczytali go niektórzy delegaci, ale nie stał się

obiektem plenarnej dyskusji zjazdowej. Komisja, którą wyznaczono do

zapoznania się i oceny dokumentów pozostawionych przez Lenina, poleciła

tylko, aby Stalin wziął pod uwagę krytyczne uwagi i wykorzystał je

w pracy na swoim stanowisku. Stalin zaproponował złożenie rezygnacji

z zajmowanego stanowiska, ale nie przyjęto jej. Pozostał więc dalej

sekretarzem generalnym partii i kontynuował budowę podstaw swojej

władzy i przyszłej potęgi. Dwoma członkami Biura Politycznego najsilniej

wspierającymi Stalina byli Lew Borisowicz Kamieniew i Grigorij J. Zi-

nowjew. Uważali, że poparcie udzielane Stalinowi uniem ożliwi Lwu

Dawidowiczowi Trockiemu sięgnięcie po przywództwo partii (W ołkogo

now, 1989, tom 1, część 1, str. 131-176).

2 — G e n e ra ło w ie S talin a

Plik z chomika:

innocent5

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Red Army 1918