A.Mikos.v.Rohrscheidt.PolskieNowozytneObiektyMilitarne.2009-libre.pdf

(739 KB) Pobierz
Turystyka Kulturowa, www.turystykakulturowa.org
Nr 2/2009 (Luty 2009)
Armin Mikos v. Rohrscheidt, KulTour.pl/GWSHM Milenium, Gniezno
Polska: największe muzeum fortyfikacji na wolnym powietrzu w
aspekcie rozwoju turystyki kulturowej
Słowa kluczowe:
obiekty militarne, turystyka militarna, turystyka kulturowa obiektów
militarnych, turystyka kulturowa, szlak obiektów militarnych, szlak polskich fortec
Wstęp
Dynamiczny rozwój turystyki obiektów militarnych, dokonujący się w Europie w ostatnich
dziesiątkach lat, jak dotąd tylko w niewielkim stopniu dotyczy Polski. Tymczasem wła nie
nasz kraj ma w tej dziedzinie bardzo znaczący potencjał. Jego wykorzystanie mo e uczynić z
Polski w tym segmencie turystyki kulturowej nową, atrakcyjną destynację w skali wiatowej,
tym samym za
wprowadzić dziesiątki nowych miejscowo ci na mapę celów recepcji
turystycznej. Mo e to przynie
ć
tam wła nie znaczne korzy ci ekonomiczne, istotne
zwłaszcza w przypadku obszarów o niewielkiej jak dotąd skali inwestycji rozwojowych i o
stosunkowo wysokim bezrobociu. Niniejszy artykuł stawia sobie za zadanie dokonanie
krótkiego przeglądu obiektów i reliktów nowo ytnych fortyfikacji
1
na terenie Polski (z
uwzględnieniem historycznego kontekstu ich powstania), ogólne zarysowanie aktualnego
stanu zabytkowych umocnie
i opieki nad nimi, wskazanie najwa niejszych kierunków
działa koniecznych dla ich turystycznego udostępnienia i wykorzystania oraz promocji, a
tak e przedstawienie propozycji ogólnopolskiego szlaku tematycznego dla tego segmentu
turystyki kulturowej, którego wątkiem wiodącym jest wła nie historyczna „architektura
militaris”.
1. Historia Polski ostatnich wieków jako czynnik sprzyjający budowie dzieł obronnych
1.1.
Na
wieki XVI-XVIII,
czyli okres powstawania twierdz klasycznych, przypadł czas
największej terytorialnej ekspansji pa stwa polsko-litewskiego. Jednocze nie była to epoka
licznych i długotrwałych wojen w obronie uzyskanego stanu posiadania, toczonych głównie
na północno-wschodnich, wschodnich i południowo-wschodnich rubie ach pa stwa, gdzie
graniczyło ono z pa stwem moskiewskim, terytoriami tatarskimi oraz Turcją. Ówczesne
granice zachodnie i północne Polski były stosunkowo bezpieczne, tote nie wznoszono na
tych obszarach znaczniejszych twierdz. Wyjątkiem był okres od 1626 do 1660, kiedy to na
terytorium Polski toczone były kolejne wojny ze Szwecją. Podczas wojen pierwszej
ćwierci
Niniejsze opracowanie nie obejmuje starszych budowli obronnych, turystycznie wykorzystywanych w znacznie
szerszym zakresie i obszernie opisanych w fachowej literaturze.
1
20
Turystyka Kulturowa, www.turystykakulturowa.org
Nr 2/2009 (Luty 2009)
XVIII wieku osłabione pa stwo polskie nie wznosiło ju nowych znaczących obiektów
fortyfikacyjnych. Z kolei z powodu pó niejszego przesunięcia się granic kraju na zachód (po
1945), tylko bardzo niewiele spo ród najwa niejszych dzieł obronnych wzmiankowanego
okresu znajduje się dzi nadal na obszarze Polski – mo na jednak na ich podstawie wyrobić
sobie zdanie na temat stosowanych technik fortyfikacyjnych, przejętych zwłaszcza ze szkoły
włoskiej i holenderskiej
2
. Najznaczniejszymi z powstałych wówczas polskich obiektów
obronnych były: miasto-twierdza w Zamo ciu, forteca w Kamie cu Podolskim, fortyfikacje
Mohylewa i Zbara a, klasztory-twierdze w Częstochowie, Barze, Berdyczowie, Jarosławiu i
Le ajsku, starsza warstwa fortyfikacji Gda ska (Wisłouj cie), Warszawy, Krakowa, Lwowa,
Brze cia i Stanisławowa. Ponadto liczni polscy magnaci - stanowiący rzeczywistą grupę
władających pa stwem „szlacheckiej demokracji” - wznosili monumentalne obronne
2
Szerszy wykład dziejów fortyfikacji na terenach Polski z bogatą dokumentacją graficzną znajduje się w pracy
J. Bogdanowskiego , Architektura obronna w krajobrazie Polski. Od Biskupina do Westerplatte, Wydawnictwo
PWN, Warszawa-Kraków 1996.
21
Turystyka Kulturowa, www.turystykakulturowa.org
Nr 2/2009 (Luty 2009)
rezydencje,
łączące
w sobie cechy reprezentacyjnego pałacu i prywatnej twierdzy („palazzzo
in fortezza”). W ród najlepiej zachowanych obiektów tego typu znajdujących się do dzi na
terenie Polski, wymienić nale y rezydencje w
Ła
cucie, Wi niczu i Rzeszowie.
O nowoczesno ci ich zało e
nale
ącymi
dzi
wiadczą tak e fragmenty klasycznego kompleksu tego typu,
zachowane w Białej Podlaskiej
3
. Jednocze nie sąsiednie pa stwa, władające terytoriami
do Polski (zwłaszcza Brandenburgia - potem Prusy - oraz Austria),
rozbudowywały swoje obiekty obronne, z których znaczna liczba przetrwała czę ciowo do
dzi w formie oryginalnej lub przebudowanej, jak fortyfikacje w winouj ciu, Szczecinie,
Kołobrzegu, Kostrzynie nad Odrą, Głogowie, we Wrocławiu, w widnicy, Kłodzku, Srebrnej
Górze, Nysie czy Ko lu.
1.2.
Epoka od ko ca wieku XVIII do początku XX, nazywana w dziejach fortyfikacji
okresem twierdz głównych, to czas przynale no ci ziem polskich do trzech pa stw
zaborczych: Rosji, Prus (a potem Niemiec) i Austrii (a potem Austro-Węgier). Czas ten jest z
oczywistych względów oceniany jako tragiczny okres w naszej historii. Niemniej to wła nie
ta epoka przyniosła niezwykły rozwój architektury obronnej. Powodem tego było po pierwsze
poło enie okupowanych ziem polskich na pograniczu (a więc i na potencjalnym obszarze
frontowym) trzech mocarstw, następnie za
istniejące pomiędzy zaborcami napięcia,
związane najpierw z wojną krymską (1853-56) a potem z narastającym kryzysem
politycznym w Europie, który ostatecznie doprowadził do wybuchu I Wojny
wiatowej.
Terytoria polskie były przewidziane jako jeden z głównych teatrów wojennych i faktycznie
stały się obszarem intensywnych działa militarnych. Nie bez znaczenia dla powstawania
nowoczesnych fortec były te niepodległo ciowe dą enia Polaków i ich powstania narodowe.
Wszyscy trzej zaborcy planowali i realizowali wielkie zało enia obronne tak e w punktach o
istotnym znaczeniu dla utrzymania kontroli nad ujarzmionym narodem. Między innymi takie
względy podyktowały rozbudowę fortyfikacji w centralnych o rodkach miejskich trzech
zaborów (Pozna , Warszawa, Kraków, Lwów). Wznoszenie twierdz przez trzy pa stwa,
korzystające z odmiennych czę ciowo wzorów i do wiadcze
oraz z usług ró nych
specjalistów sprawiło, e dzisiejsze terytorium Polski jak bodaj aden inny obszar w Europie
dysponuje (poło onymi w niewielkich od siebie odległo ciach) licznymi przykładami ró nych
europejskich szkół fortyfikacyjnych. W przypadku wielu z tych twierdz mamy do czynienia z
du ymi zespołami wielu dziesiątek dzieł obronnych, rozciągających się na obszarach
kilkudziesięciu a czasem nawet więcej ni stu kilometrów kwadratowych. Poni ej wyliczymy
najwa niejsze z tych obiektów.
3
Władze miejskie Białej Podlaskiej uzyskały w ostatnim czasie wsparcie finansowe dla zamierzonej odbudowy
rezydencji Radziwiłłów wraz z fortyfikacjami.
22
Turystyka Kulturowa, www.turystykakulturowa.org
Nr 2/2009 (Luty 2009)
Główne dzieła obronne pruskie i niemieckie:
Twierdze Grudziądz, Toru , Pozna ,
fortyfikacje Chełmna, zabezpieczające pruskie nabytki terytorialne na terenie Polski.
Twierdza Boyen w Gi ycku, zmodernizowane twierdze w Kostrzynie n. Odrą oraz w
Głogowie - blokujące kierunki ewentualnego ataku rosyjskiego. Rozbudowa starych twierdz
nadmorskich w Gda sku, winouj ciu i Kołobrzegu.
Główne dzieła obronne rosyjskie:
Cytadela warszawska, zabezpieczająca przed
polskim powstaniem (potem rozbudowana do twierdzy fortowej) i pozostałe kluczowe
twierdze regionu warszawskiego w Modlinie (rozbudowa) i Zegrzu. Twierdza w Osowcu,
blokująca wraz z twierdzami w Kownie i Grodnie potencjalne natarcie niemieckie z kierunku
północno-wschodniego. Twierdza w Dęblinie, broniąca linii Wisły oraz forty w Terespolu
(fragmenty twierdzy w Brze ciu - dzi Białoru ). Ufortyfikowana linia rzeki Narwi (forty w
Pułtusku, Ró anie i
Łom
y). Przebudowa twierdzy zamojskiej.
23
Turystyka Kulturowa, www.turystykakulturowa.org
Nr 2/2009 (Luty 2009)
Główne dzieła obronne austriackie:
Gigantyczne twierdze w Krakowie i Przemy lu,
ryglujące ewentualne natarcie rosyjskie przez Galicję na teren Czech, Węgier i Austrii, a
potem tak e w kierunku ląska i Berlina.
1.3.
Okres
pomiędzy I a II Wojną wiatową
a
także czas samej wojny (1939-1945)
to kolejny czas wzmo onej działalno ci fortyfikacyjnej. Tym razem dominowały obszary
warowne z rozproszonymi umocnionymi punktami obronnymi. Fortyfikacje wznosiło samo
odrodzone pa stwo polskie wzdłu swoich granic, ustalonych w du ej mierze w wyniku
działa politycznych i zbrojnych, a nie w oparciu o naturalne granice geograficzne. Jednak
tak e pozostałe pa stwa regionu, zwłaszcza Niemcy, realizowały linie obronne na swoich
nowych rubie ach, zabezpieczając strategiczne kierunki potencjalnego natarcia wojsk
polskich (w przypadku wojny na dwa fronty) a zapewne i sowieckich. Po kolejnym rozbiorze
Polski pomiędzy III Rzeszę i Związek Sowiecki w roku 1939 Rosjanie przystąpili do budowy
linii fortyfikacji wzdłu nowej granicy. Z kolei Niemcy wznosili w Prusach Wschodnich i w
Polsce o rodki dowodzenia i bazy wypadowe na u ytek planowanej inwazji na teren swojego
sąsiada (1940-41) a następnie w wyniku niekorzystnego dalszego przebiegu wojny przystąpili
do fortyfikowania strategicznych obszarów na linii przewidywanego natarcia sowieckiego
oraz przekształcili szereg miast w twierdze. Wa niejsze obiekty z tego okresu wyliczymy
poni ej, pogrupowane zgodnie z ich pochodzeniem
4
:
Polska (1919-1939):
Obszar Warowny Hel, Obszar Warowny ląsk, punkt umocniony
Westerplatte w Gda sku, pozycje Mława i Wizna, modyfikacja twierdzy Modlin, dziesiątki
mniejszych pozycji obronnych na ówczesnych zachodnich i północnych rubie ach kraju.
Związek Sowiecki (1940-41):
Tak zwana „Linia Mołotowa” (w zało eniu linia obronna
wzdłu całej ówczesnej granicy sowiecko-niemieckiej: od wybrze a litewskiego po granicę
rumu ską w Karpatach). W praktyce zdołano zrealizować tylko fragmenty linii obronnej, w
tym na dzisiejszym terytorium Polski czę ciowo odcinki od Augustowa po Przemy l,
stanowiące sze
ć
rejonów umocnionych: (Grodzie ski, Osowiecki, Zambrowski, Brzeski,
Rawsko-Ruski, Przemyski).
Niemcy (1928-1945):
Mazurska Pozycja Graniczna,
Łuk
Odry-Warty (MRU), Pozycja
Pomorska (Wał Pomorski), Gi ycki Rejon Umocniony , Pozycja Odrza ska na linii Wrocław-
cinawa - Głogów – Nowa Sól – Le na Góra - Zielona Góra), Trójkąt Lidzbarski w Prusach
Wschodnich, kwatery wojenne: Zespół Wilczego Sza ca w okolicach Kętrzyna, Kompleks
Riese w Górach Sowich, Pozycja
4
rodek (Anlage Mitte) k. Tomaszowa Mazowieckiego,
Szerzej na temat umocnie XX-wiecznych w Polsce, por. Chorzępa J., Fortyfikacje, Warszawa 2007.
Zamieszczona tam (s. 7) znakomicie opracowana mapa daje dokładny obraz obszarów warownych i pozycji
obronnych na terenie Polski.
24

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin