Ogiewa M., Obowiązki urzędników dworskich księcia szczecińskiego Jana Fryderyka.pdf

(212 KB) Pobierz

ROCZNIKI DZIEJÓW SPOŁECZNYCH I GOSPODARCZYCH

Tom LXXVI – 2016

MONIKA OGIEWA-SEJNOTA

Stargard

OBOWIĄZKI URZĘDNIKÓW DWORSKICH KSIĘCIA

SZCZECIŃSKIEGO JANA FRYDERYKA

Zarys treści:

W czasach, kiedy rządy w Księstwie Szczecińskim objął Jan

Fryderyk (1569–1600), doszło do przebudowy jego głównej rezydencji w Szcze-

cinie. Po zakończeniu modernizacji książę postanowił zreformować ordynację

dworską na wzór niemieckich zarządzeń dworskich obowiązujących przede

wszystkim na dworze elektora brandenburskiego, saskiego i meklembur-

skiego. Dlatego celem artykułu będzie uporządkowanie dotychczasowej wiedzy

na temat dworskich urzędników na Pomorzu, pokazanie ewolucji tychże urzę-

dów oraz porównanie wprowadzonych ordynków do obowiązujących na dwo-

rach niemieckich w oparciu o zachowane materiały archiwalne.

The content outline:

In the period when the rule of the Duchy of Stettin

was taken over by Johann Friedrich (1569–1600), the ruler’s main residence

in Stettin underwent a remodelling. After the modernisation works had ended,

the duke decided to reform the organisation of the court on the basis of Ger-

man court ordinances implemented primarily in the court of the Elector of

Brandenburg, Saxony, and Mecklenburg. This is why the aim of the paper is

to organise the current body of knowledge concerning court ofﬁcials in Pomer-

ania, present the evolution of their posts, and compare the regulations intro-

duced in the Duchy to those implemented in German courts on the basis of

preserved archival material.

Słowa kluczowe:

Pomorze, Jan Fryderyk, historia administracji, ordynacja

dworska

Keywords:

Pomerania, Johann Friedrich, history of administration, court

ordinance

http://dx.doi.org/10.12775/RDSG.2016.08

226

Monika Ogiewa-Sejnota

Wstęp

W pomorskiej historiograﬁi dotychczas niewiele miejsca poświęcono

zagadnieniom związanym z urzędnikami dworskimi w okresie nowożyt-

nym. Do tej pory ukazały się artykuły dwojga badaczy: Fritza Hasen-

rittera

i Lucyny Turek-Kwiatkowskiej

, którzy pokrótce scharakteryzo-

wali urzędników i służbę na książęcym dworze w Szczecinie począwszy

od pierwszych ordynków opublikowanych jeszcze w XIV w. Niestety,

prace te opisują kompetencje poszczególnych urzędników w sposób

ogólny, wykazując tylko niektóre zmiany w ich obowiązkach, przez co

nie ujmują problemu w sposób kompleksowy i nie prezentują sposobu

funkcjonowania poszczególnych urzędów w

świetle

dworskiej ordyna-

cji. W przytoczonych artykułach zabrakło również porównania szcze-

cińskiego dworu z innymi dworami niemieckimi, jak choćby saskim,

brandenburskim czy nawet meklemburskim. Kolejna grupa prac pol-

sko- i niemieckojęzycznych dotykała kwestii związanych z konkretnymi

urzędnikami i zajmowanymi przez nich stanowiskami, jak np. książka

Macieja Ptaszyńskiego

, w której znajdziemy informacje dotyczące

kaznodziei nadwornego czy artykuł poświęcony kanclerzowi autor-

stwa Georga Haaga

. Zestawienia niemieckich ordynków dworskich

powstałych w XVI i XVII w. dokonał Arthur Kern, który zebrał i opu-

blikował ordynacje dworskie wprowadzone przez wybranych władców

brandenburskich (uwzględniały Prusy Wschodnie), pomorskich oraz

meklemburskich

Do podjętych w artykule zagadnień związanych z urzędnikami dwor-

skimi w czasach panowania Jana Fryderyka wykorzystano materiały

archiwalne będące częścią zasobu Archiwum Państwowego w Szczecinie

oraz Geheimes Staatsarchive Preußischer Kulturbesitz w Berlinie-Dah-

lem. W pierwszym z nich przeanalizowano przede wszystkim zachowane

ordynacje dworskie z lat 1575 i 1578, które skonfrontowano z ordynacją

powstałą jeszcze za panowania Barnima IX w 1569 r. Z niemieckiego

F. Haseritter,

Die pommersche Hofordnungen, als Quellen für die Hof und Lan-

desverwaltung,

„Baltische Studien Neue Folge” (dalej: BS NF), 39, 1937, s. 147–182.

L. Turek-Kwiatkowska,

Organizacja dworu książęcego w Szczecinie,

Mecenat

artystyczny książąt Pomorza Zachodniego,

red. W. Filipowiak, B. Januszkiewicz,

Szczecin 1990, s. 165–176.

M. Ptaszyński,

Narodziny zawodu. Duchowni luterańscy i proces budowania

konfesji w Księstwach Pomorskich XVI/XVII w.,

Warszawa 2011.

G. Haag,

Über eine Schrift des Kanzler Otto von Ramin,

„Baltische Studien”

(dalej: BS), 27, 1878, s. 422–425.

A. Kern,

Deutsche Hofordnungen des 16. und 17. Jahrhunderts,

t. 1, Berlin 1905.

Obowiązki urzędników dworskich księcia szczecińskiego Jana Fryderyka

227

archiwum wykorzystano przede wszystkim korespondencję powstałą

po podziale erfurckim w 1572 r., kiedy ziemie turyńskie podzielono

i utworzono dwa oddzielne księstwa: Saksonię-Weimar oraz Saksonię-

-Koburg-Eisenach oraz ustanowiono opiekę trzech elektorów: branden-

burskiego, saskiego i palatyna reńskiego nad niepełnoletnimi Janem

Kazimierzem i Janem Ernestem. Elektorzy mieli wtedy duży wpływ na

utworzenie ordynacji tamtejszych dworów.

Celem artykułu jest próba scharakteryzowania i usystematyzo-

wania wiedzy o działalności głównych urzędników książęcych w cza-

sach panowania księcia Jana Fryderyka w latach 1569–1600, kiedy

na szczecińskim dworze powstały dwie nowe ordynacje. W bada-

niach nad urzędnikami dworskimi wykorzystano głównie metodę

porównawczą, zestawiając ze sobą porządki dworskie wydane przez

poprzednika Jana Fryderyka, Barnima IX (1502–1573) oraz frag-

menty ordynacji obowiązujących na dworach saskim, brandenburskim

i palatyna reńskiego.

Wykształcenie administracji na szczecińskim dworze

W okresie

średniowiecza

pomorscy władcy, podobnie jak władcy

w innych krajach nie mieli stałej siedziby rezydencjonalnej, lecz podró-

żowali

po różnych miastach swojego państwa. Książęta z dynastii

Gryﬁtów często lokalizowali swoje rezydencje wzdłuż granicy z Pol-

ską i Meklemburgią. W tym okresie spośród wszystkich miast pomor-

skich na czoło wybijał się wspominany już Szczecin, gdzie znajdo-

wał się zamek.

Średniowieczni

książęta jednak nie przebywali w nim

zbyt często, gdyż bardziej lubili swą posiadłość w Kamieniu. Pierwsze

znane informacje o organizacji książęcego dworu w Szczecinie pochodzą

z XIV w., a dokładniej z 1321 r., kiedy zostały opracowane ogólne zarzą-

dzenia dworskie na polecenie Ottona I i Warcisława IV. Na Pomorzu,

podobnie jak w innych krajach niemieckich, zaczęły wtedy powstawać

ordynacje dworskie zawierające informacje dotyczące zarządzania dwo-

rem, a w szczególności prawa i obowiązki urzędników oraz służby dwor-

skiej. Miały one na celu, oprócz unormowania zasad funkcjonowania

dworu, zapewnienie spokoju i zgody pomiędzy książęcymi urzędnikami

i sługami, dlatego te spisy porządków dworskich często zawierają infor-

macje dotyczące

łagodzenia

konﬂiktów oraz listę kar wymierzanych za

popełnienie różnego rodzaju przestępstwa

Więcej o niemieckich ordynkach w: A. Kern, dz. cyt., s. VII–XV.

228

Monika Ogiewa-Sejnota

Ordynacje dworskie były podobne we wszystkich krajach niemiec-

kich. Przykładowo, w czasach, gdy w 1572 r. doszło do wspomnianego

już tzw. podziału erfurckiego i ustanowienia regencji trzech elektorów:

brandenburskiego Jana Jerzego, saskiego Augusta oraz palatyna reń-

skiego Fryderyka III, to opiekunowie małoletnich książąt korespondo-

wali z sobą w celu wypracowania kompromisu dotyczącego powstania

dworskiej ordynacji. Z zachowanej korespondencji pomiędzy nimi jasno

wynika,

że

przytaczane przez nich porządki dworskie były do siebie

podobne, co pozwoliło przenieść je na tworzący się dwór małoletnich

książąt. W tych ordynkach zawarto informacje dotyczące głównych

urzędników państwowych i dworskich, kancelarii, sądu nadwornego,

ambasadorów, radców, rachmistrzów, kucharzy, krawców, itd. oraz

zasad ich wynagradzania

Na Pomorzu, po objęciu tronu w 1478 r. przez Bogusława X, obszar

państwa pomorskiego został scentralizowany i podporządkowany jed-

nemu ośrodkowi decyzyjnemu w Szczecinie, na potrzeby czego rozbu-

dowano wspominany już wcześniej zamek. To właśnie w szczecińskim

zamku powstało centrum administracyjne, na czele którego stał książę

sprawujący władzę przy pomocy swoich doradców. Rozwijający się już

wtedy humanizm doprowadził do tego,

że

młodzi ludzie wybierający

urzędniczą

ścieżkę

kariery coraz częściej byli gruntownie wykształceni

i znali powszechnie obowiązujące prawo

. Przeprowadzenie reformy

urzędów centralnych w czasach Bogusława X miało usprawnić rzą-

dzenie państwem. Jednak, aby książę mógł zrealizować swój plan,

najpierw musiał na nowo zorganizować dwór, nadając mu odpowied-

nie struktury, na czele których postawił urzędników znających swoje

prawa i obowiązki. Wymagało to wszakże zmodyﬁkowania i opubli-

kowania nowych zarządzeń dworskich zawierających zakres czynno-

ści

wykonywanych przez osoby zatrudnione na dworze. Z czasem sta-

wały się one coraz bardziej szczegółowe, aż w końcu zaczęły ingerować

w prywatne

życie

urzędników państwowych. Tego typu postępowanie

było zgodne z tendencjami występującymi na innych XVI-wiecznych

dworach niemieckich, gdzie wygenerowały się dwie grupy zarząd-

ców. Pierwszą z nich tworzyli urzędnicy centralni, natomiast drugą

Geheimes Staatsarchive Preußischer Kulturbesitz (dalej: GStA PK), I. HA Geh.

Rat, Rep. 41 Beziehungen zu Kursachsen, Nr. 485 [bp.].

H. Bethe,

Pommersche Herzogsschlosser,

„Ostdeutsche Monatshefte”, 2, 1934,

s. 84; H. Bollnow,

Die pommersche Herzöge und die heimische Geschichtschreibung,

„BS NF”, nr 39, 1937, s. 5; D. Schleinert,

Pommersche Herzögen. Die greifen im Por-

trät,

Rostock 2012, s. 20–21; B. Wachowiak,

Szczecin stolicą księstwa pomorskiego,

Dzieje Szczecina,

red. G. Labuda, Warszawa 1963, s. 218, 234.

Obowiązki urzędników dworskich księcia szczecińskiego Jana Fryderyka

229

osoby zajmujące się zarządzaniem dworem

. Przełom w czasach Bogu-

sława X przyniosły przyjacielskie kontakty nie tylko z domem Wetty-

nów, lecz także z innymi dworami europejskimi. Ponadto książę podró-

żując

przez kraje niemieckie i włoskie do Palestyny mógł obserwować

funkcjonowanie tamtejszych dworów, gdzie

życie

codzienne toczyło się

według ustalonych i spisanych reguł, nie dając przez to sposobności

swobodnym zachowaniom. Po powrocie z pielgrzymki do Ziemi

Świętej

Bogusław X rozpoczął modelowanie swojego dworu na wzór znanych

mu dworów europejskich, tworząc m.in. swoją radę książęcą mającą

charakter doradczy oraz radę sądowniczą orzekającą według zapisów

prawa rzymskiego

Kolejne zmiany nastąpiły w XVI w., kiedy Księstwem Szczeciń-

skim władał jego syn, Barnim XI. Pierwsza wersja została sformu-

łowana

tuż po potwierdzeniu podziału Księstwa Szczecińskiego na

dwie części: szczecińską i wołogoską. Można przypuszczać,

że

zarówno

Barnim XI, jak i Filip I zlecili przygotowanie takiej samej ordynacji

dla obu państw. Podobnie jak poprzednia, nie była ona zbyt rozbu-

dowana, a do wcześniej wymienionych zarządzeń dodano informacje

dotyczące obowiązków radców, służby dworskiej i kancelarii. Następne

zmiany przyniósł rok 1559, kiedy Barnim XI nakazał zredagować

nowe zarządzenia, które mogły zostać ogłoszone rok później. Hasenrit-

ter w artykule poświęconym ordynkom dworskim twierdził jakoby po

śmierci

Filipa I w 1560 r. obowiązującą dotychczas ordynację na dwo-

rze w Wołogoszczy przeniesiono na dwór szczeciński. Miała ona być

znacznie lepiej opracowana, ponieważ bratanek starego księcia ota-

czał się lepszymi i bardziej wykształconymi doradcami

. Zarządzenia

dworskie nie dotyczyły już wyłącznie administracji, spraw sądowni-

czych czy najważniejszej dla księcia służby, lecz także medyków, hala-

bardników, kaznodziei czy dworskich muzyków. Duży nacisk położono

na religijność dworu, ponieważ mimo opisania powinności uczestni-

czenia we mszy

św.,

opiekę nad dworem zawierzono Bogu. Wszystkie

ordynki miały na celu nie tylko zapewnienie należytej wygody osobie

L. Turek-Kwiatkowska, dz. cyt., s. 165. Zob. również: Archiwum Państwowe

w Szczecinie (dalej: APS), Inwentarz zespołu Archiwum Książąt Szczecińskich,

s. 27–28 [mps].

H. Bollnow, dz. cyt., s. 5; F. Hasenritter, dz. cyt., s. 147; B. Wachowiak,

Odro-

dzenie na Pomorzu Zachodnim,

Dzieje Szczecina,

red. G. Labuda, Warszawa 1964,

s. 234; E. Włodarczyk,

Zmienność funkcji kulturalnej Szczecina od

średniowiecza

czasów współczesnych,

Szczecin na przestrzeni wieków. Historia. Kultura. Sztuka,

red. E. Włodarczyk, Szczecin 1995, s. 93–94.

F. Hasenritter, dz. cyt., s. 147.

Plik z chomika:

Polemon

Ogiewa M., Obowiązki urzędników dworskich księcia szczecińskiego Jana Fryderyka.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: