Mirosław Korolko, Sztuka retoryki, Wiedza Powszechna, Warszawa 1998
Retoryka – umiejętność / sztuka dobrego, rzetelnego przekonywania w mowie i piśmie, dziś – skojarzenia negatywne, w mowie potocznej – jako synonim pustosłowia lub oszukiwania.
Od czasów KEN retoryka nazywana jest „wymową”
Inne nauki wykorzystują r. (logika, psychologia, socjologia, etyka, prawo, itd. – r. straciła autonomię)
Obecnie: związana z żywym słowem, dyskusją, polemiką, propagandą, reklamą (perswazja)
Retoryka to nie wymysł uczonych starożytnych, lecz coś naturalnego, uczeni jedynie opisali naturalną skłonność człowieka do przekonywania innych.
Retoryka opisowa nigdy nie była zamkniętym systemem, lecz ciągle rozwijała się. To teoria otwarta i dostępna wszystkim.
Stanowiła autonomiczną dziedzinę wiedzy filologicznej.
To najważniejszy przedmiot szkolny à sprawność jęz., taktowne i ozdobne mówienie/pisanie, formułowanie społ. i polit. postaw.
Odpowiadało to greckiej paidei (łac. humanitas) = humanistyczna kultura słowa i działania.
Trivum – gramatyka, dialektyka, retoryka (podstawa nauczania w szkołach)
Szkolnictwo nowożytne à retoryka jako ars oratoria lub eloquentia to przedmiot główny do połowy XIX w. (j. polski w szkole jeszcze w poł. XIX w. nazywał się „wymowa i poezja”).
Kwintylian – retoryka jest „królową wszelkich rzeczy”, „darem najcenniejszym, który bogowie zostawili śmiertelnikom”!
W antyku retoryczne wypowiedzi mogły dot. wszystkiego, a później to się zawężało, już tylko oratorstwo religijne, polityczne i sądowe. Potem tylko typ panegiryczny; usunięto z r. naukę o inwencji, przydzielono tylko naukę o stylu (elokucja). A więc bliskie to pustosłowiu, Leibnitz przewidział taki los retoryki – fałszywe idee, zwodzenie, mydlenie oczu – to barok. W oświeceniu r. traci rację bytu jako autonomiczna dziedzina, na jej miejsce wchodzą inne nauki (mieszczące w sobie r.): logika (od Kartezjusza – logika matematyczna) – jako poprawne myślenie i argumentowanie, psychologia – jako przekonywanie poprzez działanie emocjonalne, etyka – jako ocena etyczna perswazji, socjologia – jako wiedza o odbiorcy, filozofia – jako argumentacja retoryczna, i inne – prawo, teologia, gramatyka, stylistyka, itd.
Przeł. XIX i XX w. – odrodzenie retoryki, bo strukturalizm nie podołał. Ten powrót r. datuje się od 1936 (praca I.R. Richardsa „Filozofia retoryki”), nowa szkoła New Rhetoric – tu: retoryka w teorii komunikacji, gł. masowej, propaganda, reklama.
Retoryka nie była wiedzą tylko formalną, lecz była zespolona z filozofią. à spór filozofów z retorami dot. kompetencji w sztuce perswazji. Spór zapoczątkował Platon w Gorgiaszu (celem przemowy ret. jest prawda czy prawdopodobieństwo?). Filozofowie zastrzegali sobie wyłączność na poszukiwanie prawdy, a retorom odstępowali prawdopodobieństwo (Arystoteles), poszukiwanie perswazji możliwej (pragmatycznej), a nie p. koniecznej. Spór nigdy się nie zakończył, ale odegrał ważną rolę á propos sofistów: retoryka za czasów działalności sofistów oskarżana o oszustwo. Greccy i potem rzymscy teoretycy retoryki postulowali więc o ufilozoficznienie wymowy, o etyczną rzetelność. To dot. koherencji rerum i verborum – zgodność słów i czynów mówcy. Kalokagathia = prawda + piękno + dobro
Teoria retoryki antycznej – Institutio oratoria Kwintyliana – mowa tu w ogóle o różnych rodzajach i gatunkach literatury. Retoryka służyła literaturze faktu, parenetycznej, dydaktycznej, upowszechnianiu treści rel., polit., społ., wiara w moc słowa jako kalokagathii.
Już w dobie hellenistycznej – retoryka teorią prozy w ogóle, a jej zasady stosowano w całej prawie prozie lit.
Teraz – zastosowanie retorycznej interpretacji do badania literatury dawnej, retoryka w teorii tekstu, por. szkoła Rhetorical Criticism z Chicago (Black)
W Polsce nie pisywało i nie pisuje się wiele o retoryce. Pisał o niej np. Stanisław Konarski.
PODSTAWOWE POJĘCIA I ZASADY RETORYKI
Etymologia retoryki – z greckiego rhétor od reo (mówię celowo, stosownie, pięknie)
Rhétor – wiele znaczeń, m.in. mówca na zgromadzeniu, mąż stanu, polityk, nauczyciel wymowy, krasomówca, itp. A od czasów rzymskich oznaczało „teoretyk”. Łac. oratoria, eloquentia, oratrix stosowano często jako synonimy retoryki.
Perswazja – łac. persuasio – przekonanie, wiara, uspokojenie, opinia…
Persuadere (gr. peitho) – namówić, nakłonić, starać się przekonać, radzić, zachęcać, tłumaczyć, wierzyć, uspokajać, łagodzić, ustąpić, oczarować …
Przedrostek ‘per’ – przez, za pomocą, poprzez, całkowicie, do końca, bardzo. Perswazja to wszystkie elementy mowy skierowanej do rozumu, woli i uczuć adresata. Termin ten był modny w staropol. kulturze i obyczaju szlacheckim.
Przedmiotem perswazji może być każda sprawa podlegająca wartościowaniu intelektualnemu, etycznemu lub emocjonalnemu. P. jest postępowaniem wartościującym, wynikiem różnie uwarunkowanych aksjomatów (gr. aksioma – rzecz cenna, wiarygodna), norm, wzorców, ocen prawdy, dobra i piękna.
Istota perswazji – prawda jest wartością, a jej przyjęcie wymaga świadomego i dobrowolnego wyboru między jedną a drugą wartością; przeciwieństwo bowiem jednej wartości nie przestaje być inną wartością. Sądy o wartościach wyrażają osobistą postawę autora sądu wobec przedmiotu, którego sąd dotyczy. Są 2 rodzaje ocen wartościujących: oceny emocjonalne (wartościowanie moralne i estetyczne) i oceny utylitarne (stwierdzamy, że coś się do czegoś nadaje lub nie nadaje).
Interpersonalny charakter perswazji – musi być łączność z odbiorcą i trzeba zastosować język odpowiedni dla odbiorcy
Warunki perswazji – możliwość wyboru (odbiorca jest wolny). Skuteczność oddziaływania wyznaczają 3 dyspozycje: wyczucie psychologiczne, sprawność logiczna, uczuciowość.
- Wyczucie psychologiczne – p. ma dot. konkretnych potrzeb psych. adresata, stwarzamy klimat zaufania.
- Sprawność logiczna – każdą sprawę da się poddać rozwadze intelektualnej. Trzeba zachować konsekwencję argumentacji.
- Uczuciowość, moralność – czyste intencje mówcy , mamy na względzie dobro odbiorcy.
Rodzaje perswazji:
a) Przekonująca – nadawca ma uczciwe intencje i zamiary, najbardziej „czysty” rodzaj p.
b) Nakłaniająca (propaganda) – łac. propagare – szczepić winorośl, krzewić, szerzyć – jest jeden cel: pozyskanie dla idei/doktryny jak największej ilości zwolenników. Prop. może być jawna lub ukryta, uczciwa i nieuczciwa, szkodliwa lub nie. Skuteczność jej jest wprost proporcjonalna do stopnia zaufania słuchacza do propagującego. Jest przesycona dydaktyką.
c) Pobudzająca (agitacja) – łac. agitare – poganiać, prowadzić, czynić, działać – chodzi o zjednanie odbiorcy dla jakiejś sprawy, ale jest tu oddziaływanie doraźne (akcja doraźna, jednorazowa). Najstarszą formą agitacji jest wiec.
Retoryka opisowa – w starożytnej Helladzie każdy obywatel miał głos, bo była demokracja, więc często miał okazję przekonywać innych, zatem więc zanim stworzono teorię retoryki, działała ona w praktyce. Twórcami norm byli głównie mówcy, ale i teoretycy. Kwintylian pisał o takiej oto retoryce opisowej.
Mityczna genealogia retoryki – niekiedy wskazywano na taki rodowód retoryki. Koncepcje:
- Merkury podarował ludziom sztukę wymowy
- Isokrates podawał, że w Atenach był kult bogini Perswazji, będącej w orszaku Afrodyty lub Ateny, której oddając cześć mieszkańcy miasta, organizowali turnieje oratorskie (agón) o charakterze przemów retorycznych, polemik…
Historyczna genealogia retoryki – podwaliny stworzyli sofiści – uczyli mówić i działać, sami byli mówcami, sformułowali filozoficzne i prawne przesłanki retoryki opisowej. To jest V w. p.n.e., kultura helleńska
Filozoficzne podstawy retoryki opisowej – V w. p.n.e. – za sprawą sofistów – nowy typ filozofii, humanistyczny. Protagoras: „Wszystkich rzeczy miarą jest człowiek”. Przedmiot zainteresowań: obyczaje (namói), czyli kultura. Czynności badawcze podporządkowane celom praktycznym, poznanie zmysłowe, relatywizm – nie ma prawdy powszechnej, praktycyzm – bardziej wartościowa jest prawda praktyczna, konwencjonalizm – wg umowy niektóre prawdy uchodzą za powszechne.
Tzw. Figury lub zwroty gorgiańskie – opisane przez Gorgiasza pierwsze zasady retoryki opisowej. Gorgiasz – twórca iluzjonistycznej czy apatetycznej (gr. ápate – iluzja) teorii słowa, też opisywał zasady naśladownictwa i oczyszczenia.
Prawno-sądowy rodowód retoryki opisowej – procesy sądowe ( spory o własność majątkową) na Sycylii w V p.n.e. przyspieszyły kodyfikację teorii retoryki – obywatel musiał sam bronić swych praw. Rhetón – ściśle i jasno sformułowana norma prawna. Grecy chcieli interpretować te normy, więc się wytworzył dualizm prawny (był on konsekwencją sofistycznej teorii poznania, głównie zasady umowności norm prawnych i moralnych – dostosowanie prawa do praktyki życia codziennego). Dualizm wyrażała formuła: Rhetón kai diánoia (norma i myśl, rozum, czyli interpretacja), dualizm upowszechniony został w rzymskim prawie formułą: Iustum et Aecuum (Prawo i Sprawiedliwość).
Pierwsi kodyfikatorzy ret.: Sofiści – Koraks i Tejzjasz uczynili mowę sądową płaszczyzną uogólnień teoretycznych całej retoryki. Koraks pierwszy wprowadził podział mowy sądowej na części (inwencja i dyspozycja mają strukturę dialektyczno-prawną)
Istota retoryki – różnie postrzegano retorykę – moc, umiejętność, cnota, praktyczna biegłość, sztuka, kakotechnia (gr. kakós – zły, techne – umiejętność, sztuka). Wg Kwintyliana zwykle określano ją jako moc (gr. dynamis, łac. vis) przekonywania. Najbardziej przekonującym składnikiem mowy jest wartość, opinia, prawdopodobieństwo (gr. dóksa, łac. opinio). Prawdopodobieństwo nie jest przeciwieństwem prawdy, nie jest fałszem logicznym, lecz ekspozycją wartości. Opinia i wartość miały pierwszeństwo przed prawdą obiektywną (gr. alétheia, łac. veritas).
Główny cel retoryki – rzetelna (uczciwa) perswazja ma podwójny cel: doraźny (przekonanie do czynu, decyzji, itp., jest wykładnikiem wiedzy i przekonań mówcy) i ogólny (obrona cnoty, ideał areté – czyny bohaterskie, virtus, etyczna doskonałość à etyka stoików, obowiązek moralny – gr. kathékon, łac. officium, Platon – cnoty kardynalne: sprawiedliwość, mądrość, męstwo (co zacne), umiarkowanie (co przystoi). Wg Platona retoryka ma ulepszać i ozdabiać działania ludzkie.
Retoryka jako zespół etycznie neutralnych środków – aczkolwiek mogą być niebezpieczne, jeśli użyje się ich do niegodziwych celów.
Mowa – klasyczna forma retoryczna – mowa (gr. rhétra) mogła być napisana i wygłoszona lub wygłoszona bez napisania (improwizacja), tekst literacki mógł też otrzymać formę mowy, choć nie był przeznaczony do wygłoszenia.
Logografowie – wynajęci retorzy, pisali na zamówienie za opłatą dla klientów sądowych, byli jakby prokuratorami czy adwokatami. Klient potem miał się na pamięć nauczyć tekstu, żeby powiedzieć przed sądem. Isokrates był początkowo logografem.
Ideał doskonałego mówcy – doskonały literat (dla Isokratesa), filozof (dla Platona), logik (dla Arystotelesa), człowiek (dla Cycerona), „mówca to człowiek prawy, biegły w mówieniu” (dla Katona St.)
Audytorium – gdy było wyspecjalizowane i jednorodne, to nie było problemu, a jak niewyspecjalizowane, zwłaszcza „tłum” (gr. démos) to już gorzej. Trzeba mowę dostosować do odbiorcy. Sofiści zauważyli, że odbiorca zbiorowy, tłum ulega bezwiednie magii słowa, łatwo można go omamić. Platon krytykował takie demagogiczne sztuczki sofistów, uznawał je za oszukiwanie nieświadomego odbiorcy.
Cyceron rozróżnia typy słuchacza: nie zainteresowanego w sprawie, rozstrzygającego sprawę, kierującego sprawą i wyrokiem.
Dla Sokratesa i Platona retoryka najlepiej osiąga swe cele w rozmowie z pojedynczym człowiekiem, partnerem doialogu.
Arystoteles postulował zasadę stosowności – mówca musi mowę dostosować do odbiorcy, do jego dyspozycji psychicznych, wieku, płci, itd.
Klasyczna definicja retoryki (autorem jest Kwintylian) – Ars bene dicendi (sztuka dobrego mówienia). Ars była też zastępowana w średniowieczu i nowożytności na: scientia, doctrina lub disciplina.
Ars to tylko częściowy odpowiednik gr. téchne (wszelka umiejętność wytwarzania rzeczy przez artystę, twórcę, rzemieślnika. Umiejętność utożsamiano ze znajomością zasad wytwarzania. Téchne i ars były ze sobą powiązane. Kwintylian określa ars jako sprawność opartą na metodzie, tj. porządku.
Retorykę starożytni zaliczali do artes liberales (sztuk wolnych/wyzwolonych) w przeciwieństwie do artes vulgares (pospolitych – wymagających wysiłku fiz.)
Dla Arystotelesa téchne oznaczała głównie zdolność wytwórcy, dla średniowiecznych ars pojmowano jako „scientia” – nauka, umiejętność, dla nowożytnych „sztuka” kojarzy się najpierw z wytworem, produktem (tu: wymową lub tekstem).
W renesansie – podział na:
- rhetorica docens (ucząca), określana też jako r. artificialis (artystyczna, sztuczna) – reguły mówienia i pisania przekonującego
- rhetorica utens (praktyczna), inaczej: eloquentia, oratorstwo – umiejętność posługiwania się regułami w praktyce
Bene – dobry, trafny, stosowny, odpowiedni. W tym kontekście też: sprawny, wykwalifikowany, biegły w dziedzinie słowa. Kwintylian: retoryka jest sztuką przemawiania zgodnego z zasadami uczciwości à bene, mieściło w sobie też pierwiastek etyczny. Wyraz ‘bene’ wprowadzili do definicji stoicy, którzy z tradycji sokratejskiej wynieśli pojmowanie dobra w powiązaniu z pożytkiem i pięknem.
Dicendi – mówienie, tu: mówienie przekonujące, perswazyjne, celowe i funkcjonalne.
Potrójna funkcja retoryki
Tria officia...
Silveria