Ania Komendzińska
Maria Janion, Wstęp
do Wyboru Poezji Wincentego Pola,
BN I 180, wyd. I, Wrocław 1963.
1.
Wincenty Terencjusz Jakub Pol
*1807r., Lublin
+1872r.
- ojciec jego, Franciszek Pohl, był Niemcem, matka, Eleonora Longchamps pochodziła ze spolszczonej rodziny francuskiej
- szlacheckie tradycje Pohlów były świeżej daty – szlachectwo i prawo dodawania do nazwiska Pohl lub Poll przydomka von Pollenburg uzyskał ojciec poety od cesarza w 1815 roku
- Wincenty wzrastał więc w rodzinie wiernego poddanego i lojalnego urzędnika cesarskiego
- we wczesnym okresie młodości lepiej władał językiem niemieckim niż polskim
- należał W. Pol do istotnej dla życia kulturalnego Galicji kategorii „Polaków z wyboru”
- ojciec Wincentego zmarł, gdy ten miał 16 lat -> społeczna pozycja Pohlów obniżyła się
- miastem młodości Wincentego był Lwów, w latach 1822-27 uczęszczał nieregularnieJ na tamtejszy uniwersytet, najpierw były to studia na tzw. filozofii (2-letni kurs przygotowawczy do właściwej nauki uniwersyteckiej)
- rok szkolny 1823/24 spędził w kolegium jezuickim w Tarnopolu (tam utwierdził się w wierze)
- od 1824 do 1827r. studiował (drugi uniwersytecki kurs filozofii) we Lwowie
- miłość do Kornelii Olszewskiej (z którą wziął jednak ślub dopiero w 1837r, skubany)
- literackie fascynacje Pola: Goethe, Schiller, wczesny romantyzm polski (np. Mickiewicz)
- przed 1830 rokiem młodzież galicyjska doświadczała wpływów niemieckich i walczyła o „narodowość” literatury; silny wpływ „Marii” Malczewskiego
- entuzjazm dla gór; legenda wolnych Kozaków zostaje zastąpiona legendą wolnego Górala
- wczesny romantyzm cechuje także inspiracja bohaterem byronicznym
- we wczesnych utworach Pola również często stylizacja ludowa; znaczna rola zbieraczy folkloru polskiego i ukraińskiego, zwł. Wacława z Oleska
- Wincenty Pol - praca: jako kancelista - po trzech tygodniach uciekł do Mostków (polski dworek, majątek krewnych matki Pola, Ziętkiewiczów, położony „o dwie mile za Lwowem”, który poeta często odwiedzał i gdzie zaznajomił się ze światem szlacheckim, noszącym jeszcze wyraziste cechy osiemnastowieczne); Pol ubiegał się też o posadę lektora języka niemieckiego na Uniwersytecie Wileńskim, w związku z tym napisał rozprawy naukowe (np. O źródłach narodowej poezji polskiej), bronił wyższości przekazu poetyckiego nad kronikarsko-historycznym, zwłaszcza zaś przekazu ludowego; uważał, iż kultura ludowa reprezentuje najwyższe wartości moralne
DOSWIADCZENIA POWSTANIA LISTOPADOWEGO
- Pol zetknął się osobiście z walczącym ludem, co było dla niego lekcją patriotyzmu ludowego (wiemy o tym z jego pamiętników)
- Pol otrzymał krzyż Virtuti Militari oraz stopień porucznika
- początek 1832r. -> Pol na polecenie gen. Bema (kierował dalszą emigracją członków polskiego korpusu) poprowadził w stronę granicy saksońskiej kolumnę Polaków, którzy przez Niemcy zdążali do Francji (słynny pochód), uroczyste powitanie w Lipsku
- Pol, także na rozkaz Bema, udał się do Drezna (maj 1832)
Drezno wówczas-> bardzo atrakcyjne dla wychodźcy, żywe środowisko patriotyczne i literackie, przebywali tu Mickiewicz, Odyniec, Garczyński oraz „anioł” emigracji – Klaudyna Potocka (czuwała ona nad losem polskich żołnierzy w Niemczech);
- okres drezdeński szkołą patriotycznej służby, narodowyzwoleńczego entuzjazmu i poezji (spotkanie Pola z Mickiewiczem – są sprzeczne relacje z tego wydarzenia, ponoć Pol ukrywał swoje autorstwo Pieśni Janusza pod pseudonimem Janusza Nowiny; Mickiewicz pozytywnie się odniósł do tego dzieła; Pol stał się uczestnikiem słynnych Mickiewiczowskich wieczorów drezdeńskich)
- na polecenie gen. Bema Pol udał się do Wielkopolski (poł. roku 1832), zwolniony z misji powrócił do Galicji
PIEŚNI JANUSZA
- Pol zaczął je układać jeszcze podczas kampanii litewskiej, powstawały przeważnie w Dreźnie
- patronem ich: oprócz Klaudyny Potockiej, miał być też kapitan powstańczy Janusz Czetwertyński - z myślą o nim Pol nadał narratorowi swego zbiorku liryków powstańczych imię Janusza
- t. I Pieśni Janusza ukazał się w ciągu 1835 roku, choć na okładce widniał napis „Paryż 1833” (1833- data wysłania pieśni do druku)
- daty i miejsca powstawania Pieśni Janusza:
· walki powstańcze na Litwie (1831)
· Niemcy (1832)
· uzupełnienie zbiorku w Galicji (1832-33)
- poetycka kronika powstania na Litwie
- odzwierciedlony został przebieg najważniejszych epizodów powstania listopadowego
- kolejność chronologiczna
- ambicja historyczno-kronikarska
- narratorem jest „Janusz” – pieśniarz, „nieznany” i „ubogi” uczestnik powstania, zarazem przedstawiciel całego narodu (ale jego genealogia społeczna jest inna niż u późniejszego bohatera Pola, drugiego okresu twórczości – sarmaty, gawędziarza)
- eksponowanie programowo patriotycznego i demokratycznego charakteru poezji
- bohaterami Pieśni Janusza zwykli żołnierze powstania, zarówno „szlachcic okoliczny”, jak i „lud od roli”
- konfederacja barska tradycją szlachecką najczęściej ewokowaną przez Pola
- tradycja walk za Kościuszki
- zjednoczenie interesów szlachty i ludu
- wprowadzenie przedstawicieli ludu jako pozytywnych bohaterów historii
- ludowy patriotyzm (np. Krakusy, Pobojowisko pod Wawrem, Dziad z Korony, Mazur, Powrót konia, Stary ułan pod Brodnicą, Polacy w Prusiech)
- nie ma w Pieśniach Janusza jeszcze koncepcji ujawniających istotne przyczyny upadku powstania (ze względu na ograniczenia szlacheckiego demokratyzmu); ewentualnie Pol wskazywał na brak surowości w karaniu zdrajców jako ważną przyczynę klęski -> a zatem cały czas stosował wzorzez insurekcji kościuszkowskiej
- ataki na zdradę magnaterii, wypominanie jej Targowicy
- zarysowywały się już tutaj przesłanki „dualizmu” ideowego, o który potem Pola oskarżał Ujejeski (bezkrytyczne traktowanie przeszłości szlacheckiej, „złotej wolności”)
- typowe religianctwo
- niektóre utwory z tego cyklu to przykłady poezji prymitywu (prymityw ludowy i żołnierski; bo to ludowi żołnierze powst. list. wnieśli do cyklu nowatorskie wartości artystyczne);
- Pol korzystał z tradycji polskiej pieśni wojennej
- ludowe tematy, motywy, sposób obrazowania, typ przenośni i porównań, ludowy rytm piosenki marszowej lub tanecznej, typowa kompozycja (zestawianie pokrewnych uczuciowo lub tematycznie motywów), powtarzanie, refreny
- w pierwszej redakcji wprowadzenie gwary mazurskiej
- najciekawsze w zastosowaniu motywów utwory Pola można by nazwać balladami (np. Placówka pod Birutą oraz Pożegnanie)-> „autentyzm”, „uzwyklenie”
- w stylizacji na prymityw obecna również forma gawędy-> oscylowanie „ku spontanicznej rozmowie czy spontanicznej wypowiedzi jednostkowej”; zanik czynnika satyrycznego w gawędzie powodowany gloryfikacją stylu życia i myślenia szlachty
- dosadność słownictwa wojennego, frazeologia potyczki bitewnej, rubaszność prozaizmów, koloryt językowy
- Belwederczyk -> nowe ujęcie skłóconego z całym światem bohatera; „bohater wczesnoromantyczny, rewolucjonista szlachecki, w dobie przedlistopadowej ukrywał się w egzotycznym lub historycznym kostiumie Araba, mnicha Kozaka, wystąpił w realnej sytuacji jako uczestnik napadu na Belweder”
- inny typ bohatera w Pieśniach Janusza to mesjanistyczny prorok
- Wachmistrz Dorosz na Litwie (powstała pomiędzy 1833 a 1835, opublikowana w 1845)- dłuższa „gawęda żołnierska”, swoiste uzupełnienie Pieśni Janusz; występuje tu postać starego wiarusa, b. popularna w polskiej poezji romantycznej (analogicznie- Kapral w III cz. Dziadów) – piękne wcielenie człowieka prostego o prawdziwej i surowej moralności
-Pieśni Janusza „kolporterem <<małej patriotycznej piosneczki>>”
- na długo wdzięczny odbiór u czytelników
* * *
- Pol lawirował między konserwatywnym komitetem patriotycznym z hr. Krasickim na czele, a demokratycznym ugrupowaniem galicyjskim, któremu przewodził Goszczyński
- Goszczyński często ukrywał się w Mostkach, był przyjacielem Pola
- wyjazd Pola i Goszczyńskiego do Krakowa (tu Pol po raz pierwszy zetknął się z walką polityczną na linii „arystokracja” a „demokracja”. Konserwatywny „Kwartalnik Naukowy”, zajmujący się propagandą filozofii Hegla, redagowany przez A. Z. Hecla kontra „Powszechny Pamiętnik Nauk i Umiejętności” wydawany przez L. Zienkowicza i S. Goszczyńskiego – programowo demokratyczny)
- Pol rozmawiał z ludźmi z obydwu stron barykady
HISTORIA SZEWCA JANA KILIŃSKIEGO
- napisana w 1833, drukowana 10 lat później
- nadal inspiracje ludowym patriotyzmem
- tradycja autentycznie plebejska
- istotne ogniwo w poszukiwaniu nowego bohatera literatury demokratycznej, nowy wzór „człowieka poczciwego”, którego dumą jest fakt, iż „pracuje sam na siebie”
- bohaterem zuchwały szewc-pułkownik, który żądał skazania na śmierć hetmanów i biskupów (a nie zahukany chłopek)
- zaczyna się jak autentyczna ludowo-żołnierska opowieść, ballada, pieśń, gawęda
- dominujący typ relacji historycznej został zaczerpnięty z ludowej epiki, zwłaszcza z baśni ludowej
- przysłowiowe zwroty, formułkowe określenia sytuacji
- tok lamentu dziadowskiego – szerzącego wśród ludu opowieści o osobliwych wydarzeniach, wielkich klęskach i nieszczęściach historycznych
- echa jakobińskiej poezji Oświecenia
PIEŚŃ O ZIEMI NASZEJ
- napisana w 1835
- opublikowana w 1843 (w 1859 ukazało się pokaleczone przez autora kolejne wydanie, z usuniętymi fragmentami o zabarwieniu demokratycznym)
- geneza miała sięgać jeszcze czasów drezdeńskich
- Pol nie chciał napisać poematu dydaktycznego w stylu Ziemiaństwa Koźmiana
- próbował nowego romantycznego gatunku „obrazy z podróży”, rodzaj poetyckiego notatnika wojażera (w odróżnieniu od Podróży na Wschód Słowackiego)
- na pierwszym planie obiektywny podmiot poetyckiej narracji – kraj, w szczególny sposób ukazany przez narratora (a nie sam poeta w funkcji podmiotu lirycznego, jak to jest w przypadku poematu dygresyjnego)
- koncepcja narratora jako „człowieka zwykłego”, znakomicie obeznanego ze sprawami kraju i jego ludźmi
- liryzm intymnych związków narratora i kraju
- element publicystyczny
- przeważa gawędowość (luźny, daleki od zwięzłości tok narracji, ośmiozgłoskowiec trocheiczny, rymy wewnętrzne), trochę pieśniowości
- „geografia serdeczna” – określenie Marii Janion
- ścisłość realistycznej obserwacji
- więcej miejsca poświęcone ziemiom litewsko-ruskim niż zachodnio-północnej części rdzennej Polski
- idylliczny solidaryzm Pola w stosunku do ludu Małopolski (za to m.in. krytykowany przez Włodzimierza Spasowicza w 1878)
- główną wartością patriotyczna prawda o ludzie
- po latach poeta wróci do podobnego ujęcia w tomie Obrazy z życia i z podróży
- Ksawery Krasicki – człowiek możny i wpływowy, jego anegdoty, facecje i barwne gawędy wykorzystał Pol np. w Mohorcie; Krasicki był przeciwny rewolucyjnej agitacji demokratów w Galicji, utrzymywał kontakty z wysłannikami Hotelu Lambert; Pol otrzymał od hr. Krasickiego w dzierżawę górską wieś Kalenice
- Pol wchłonięty przez środowisko szlacheckie, w którym czuł się znakomicie
- pracę w Kalenicy Pol chciał traktować jako misję dla demokraty (np. napisał dla ludu wykład historii i geografii Polski Szajne-katarynka (zaginął), zawarty w krótkich wierszykach, które miały towarzyszyć wyświetlanym obrazkom; tu znów odwołanie do pieśni dziadowskiej i także do poezji dla dzieci, bo wówczas literaturę dla ludu kształtowano za pomocą środków ekspresji właściwych literaturze dla dzieci)
- organicznikowski- oświecicielskie zapędy pola nie powiodły się
- na początku roku 1840 Pol przeniósł się do własnej posiadłości – Mariipola lub Mariampola między Bieczem a Gorlicami
OBRAZY Z ŻYCIA I Z PODRÓŻY
- wiersze z tego tomu powstawały w latach 1834-1843
- 1846 – pierwszy druk
- wybitne, może najwybitniejsze osiągnięcie
- urozmaicone formy wersyfikacyjne, staranna kompozycja, wykorzystanie licznych struktur dialogowych
- poetycki plon paru wycieczek w Tatry
- kult przyrody potężnej, groźnej i dzikiej, nieujarzmionej przez człowieka
- Goszczyński, Wasilewski, Pol zamiast do modnej Szwajcarii udali się w rodzime Tatry
- ważniejsze od kultu gór było upojenie „góralszczyzną” (Górale byli mniej poddani uciskowi feudalnemu niż chłopi innych części Polski – prawo pańszczyźniane nie zawsze mogło tam być egzekwowane z całą surowością ze względu na warunki geograficzne); romantycy stworzyli mit „wolnych chłopów” polskich; Górale wystąpili w poezji romantycznej na prawach Kozaków i Arabów
- próba zarysowania nowego bohatera literatury, odnalezienia ludowego sojusznika wyzwoleńczych dążeń patriotycznych
- Pol przedstawił 2 interesujące życiorysy ludowych bohaterów:
1) pracujący w górach kowal, który skłócony z panem uciekł w świat – idea niezależności, nieprzekupności, swoista filozofia ludu
2) „Król Grzela” - organizator strajku górników
- wzrost u Pola tendencji antydemokratycznych, inne spojrzenie na sytuację polityczną niż w 1831r.
- Pol ofiarą rabacji Szeli (m. in. osadzony w więzieniu lwowskim)
- Pol nie potrafił usprawiedliwić rzeczywistych, społecznych przyczyn antyobszarniczych wystąpień chłopów
- utwory z okresu więziennego: Siedm psalmów pokutnych w duchu Dawidowym, ułożonych do śpiewu (próba parafrazy Psalmów Dawidowych), Rok 1846, Z więzienia.
- umocnienie programu ideowego Pola, którego fundamentem staje się tradycjonalizm, ślepe uwielbienie przeszłości, nieufność, lęk, pogarda dla wszystkich przejawów teraźniejszości. Rozwiązania wszystkich problemów szuka Pol w katechizmowej moralności
- w latach 1847-48 Pol był redaktorem zachowawczej Biblioteki Naukowego Zakładu im. Ossolińskich, gromadzącej przede wszystkim dokumenty historyczne
- lato 1847 – długa podróż (Lwów, Kraków, Wrocław, Poznań, Berlin, wyspa Rugia, Lipsk, Drezno)
- już przed rokiem 1846 Pola posądzano o zbyt bliskie stosunki z władzami austriackimi, podróż wzmogła te podejrzenia
- burzliwe wydarzenia 1848 r. przyniosły 2 utwory: Widzenie Janusza oraz Słowo a sława (poeta usiłował w nich znów związać się ze współczesnymi dążeniami wyzwoleńczymi)
- 1849-1852- Pol profesorem nadzwyczajnym „geografii powszechnej, fizycznej i porównawczej” na Uniwersytecie Jagiellońskim
- usiłowania Pola do programowego wejścia na drogę lojalnej współpracy z rządem wiedeńskim
- całkowite odżegnanie się od dawniejszych ideałów politycznych i od literatury propagującej idee wyzwoleńcze
- usunięcie Pola z katedry w 1853 r. (uznano, że Pol należy „do nieprzyjaznego rządowi (Austrii) stronnictwa rewolucyjnego)
- Pol pozostaje jeszcze przez 4 lata w Krakowie, w 1857 przenosi się na Pokucie, potem do Lwowa, do Krakowa wraca parę lat przed śmiercią
-lata pięćdziesiąte - GAWĘDY SZLACHECKIE i POEMATY
- Mohort (wyd. 1854, dalej też podaję daty wydań), Senatorska zgoda (1854), Sejmik w Sądowej Wiszni (1855), Wit Stwosz (1857), Stryjanka (1861), Pacholę hetmańskie (1862); z tego okresu pochodzi także druga redakcja Pieśni o ziemi naszej (1859, pod tytułem Pieśń o ziemi) oraz szereg drobnych wierszy zebranych w tomie Z podróży po burzy (1856)
- we wszystkich tych utworach apologetyczna ocena przeszłości szlacheckiej, niechęć do współczesnej idei walki narodowowyzwoleńczej, deprecjacja teraźniejszości, a zwł. Współczesnej demokracji, poeta zwracał się tu niemal tylko do swych czytelników „we dworze szlacheckim”
- gawędy szlacheckie pola są do siebie bliźniaczo podobne
-najwcześniejsza i najlepsza z gawęd Pola, Przygody młodości (to Przygody JP. Benedykta Winnickiego z 1839 r. pod zmienionym tytułem) nie zawierała właściwie żadnych pouczeń
- Senatorska zgoda czy Sejmik w Sądowej Wiszni roją się od morałów (zawartych w wierszach dedykacyjnych, wstępach, marginesach ideowych, anegdocie fabularnej, w przypisach i komentarzach)
- Pol uznawał miłosierdzie za jedyny regulator stosunków między bogatymi i biednymi
- apoteoza najgorszych zachowań szlacheckich
- istotna różnica między Pamiątkami Soplicy Rzewuskiego (te ocenione na plus, bo jest dystans pisarza do narratora) a Senatorską zgodą Pola (gdzie tego dystansu brak)
- totalna obrona całej naszej przeszłości miała stanowić tamę dla nihilizmu narodowego oraz azyl dla wypieranej zewsząd rodzimości
MOHORT
...
Silveria