Cykle pokoleniowe w czasie i przestrzeni_2016 [Mariusz Kowalski].pdf

(2281 KB) Pobierz

Przegląd Geograficzny, 2016, 88, 4, s. 489-510

PRZEGLĄD GEOGRAFICZNY

2016, 88, 4, s. 489-510

Cykle pokoleniowe w czasie i przestrzeni

Generation cycles in time and space

MARIUSZ KOWALSKI

Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyckiego,

Polska Akademia Nauk, 00-818 Warszawa, ul. Twarda 51/55

mar.kow@twarda.pan.pl

Zarys treści.

Jednym ze sposobów tłumaczenia rzeczywistości są koncepcje cykliczności

niektórych zjawisk i procesów. Dotyczy to również

życia

społecznego. Wśród wielu idei szczegól-

nie przekonująca wydaje się koncepcja cyklu pokoleniowego. Tłumaczy ona zmianę społeczną

naturalnym następstwem pokoleń. W nawiązaniu do tej idei dużą popularność zdobyła przede

wszystkim teoria Straussa i Howe’a. Wyznaczony przez nich czas trwania jednego cyklu pokole-

niowego jest jednak o połowę krótszy od przeciętnej różnicy wieku (30-40 lat) między rodzicami

a dziećmi (Tremblay i Vezina, 2000). Tymczasem, istnienie dłuższego cyklu pokoleniowego sy-

gnalizowali bezpośrednio lub pośrednio badacze z różnych dziedzin nauk społecznych: N. Davies

(1984), M. Alexander (2005a, 2005b), W. Białek (2009). Pojawia się potrzeba usystematyzowania

tej koncepcji, zwłaszcza w kontekście uniwersalności i międzynarodowej synchronizacji omawia-

nego zjawiska. W tym względzie argumentów dostarcza również geografia polityczna.

Słowa kluczowe:

życie

polityczne, pokolenia, cykliczność, zmiany terytorialne, Polska,

Europa,

świat.

Wprowadzenie

Na gruncie różnych dziedzin badawczych tworzone są koncepcje teoretycz-

ne zakładające cykliczność rozwoju, rozumianą jako określone następstwo

procesów i przekształceń. Geografowie i ekonomiści regionalni sięgają bardzo

często do koncepcji długich fal w rozwoju gospodarczym, zaproponowanej przez

Nikolaja Kondrateva (Domański, 2005). Koncepcja ta zakłada,

że

od początku

rewolucji przemysłowej rozwój gospodarczy odbywa się w sposób przypomina-

jący falowanie, gdzie po okresie koniunktury przychodził czas gospodarczego

załamania (Kondratev, 1925). Różne koncepcje cykliczności rozwoju pojawiają

się również w odniesieniu do zjawisk politycznych, analizowanych zazwyczaj

na gruncie politologii, historii oraz geograﬁ i politycznej (Taylor i Flint, 2000).

http://dx.doi.org/10.7163/PrzG.2016.4.4

490

Mariusz Kowalski

Uogólnioną wersją wielu wcześniejszych koncepcji stanowi teoria syste-

mów-światów stworzona przez Fernanda Braudela (1979, 1992) i Immanu-

ela Wallersteina (2004, 2007). Tłumaczy ona przede wszystkim zjawiska

o charakterze gospodarczym, ale znajduje również liczne odniesienia w sferze

polityki. Prymat polityki nad ekonomią widać natomiast w koncepcji cyklów

hegemonicznych George’a Modelskiego (1987). Oba podejścia starają się pogo-

dzić Paul Kennedy (1994) czy Andrzej Gałganek (1992), ten pierwszy

łącząc

czynniki polityczno-militarne z gospodarczymi, ten drugi dostrzegając syn-

chronizację politycznych i ekonomicznych procesów na poziomie globalnym

(Moczulski, 2010). Ostatnio do tych koncepcji nawiązał Zbigniew Rykiel

(2009), omawiając funkcjonowanie kodeksu geopolitycznego w różnych epo-

kach dziejów cywilizacji zachodniej.

W większości z wymienionych koncepcji pojedyncza długa fala trwa ponad

100 lat, jedynie cykle Kondratiewa są nieco krótsze. Można by raczej powie-

dzieć,

że

to epoki w dziejach ludzkości, charakteryzujące się dominacją

danego imperium, lub danej tendencji w gospodarce. Ich cykliczny charakter

budzi także wiele zastrzeżeń. Trudno również wskazać precyzyjnie mecha-

nizm stanowiący dla nich siłę napędową. W przypadku cyklów inwestycyj-

nych (gospodarczych) takimi siłami sprawczymi miałyby być rewolucyjne

zmiany technologiczne, związane z epokowymi innowacjami, które poprzez

logikę i sprzeczności gospodarki kapitalistycznej prowadzą do jej cykliczne-

go rozwoju. Po fazie wzrostu następuje faza stagnacji, po której, w wyniku

przedsiębiorczości człowieka, ponownie następuje wzrost. Cykliczność rozwo-

ju gospodarczego miałaby następnie znajdować odzwierciedlenie w cyklach

politycznych za pośrednictwem cykliczności kampanii wyborczych, polityki

lokalnej oraz wzrostu i upadku państw hegemonistycznych (Taylor i Flint,

2000; Rykiel, 2009).

Jak zauważa Victor Zarnovitz (1992): „Nawet wśród zwolenników koncep-

cji długich cykli nie ma jednak zgody co do samego istnienia niektórych tych

fal i jest jeszcze mniej zgody, co do kalendarza tych cykli” (za: Skousen, 2012).

Amerykańskie cykle pokoleniowe

Koncepcję znacznie krótszych cykli tłumaczących zmienność polityczną

w Stanach Zjednoczonych zaproponował Arthur Schlesinger. Jego ideę roz-

wijał następnie syn Arthur Schlesinger junior. Proponowane przez nich cykle

miałyby trwać około 15-20 lat i cechować się naprzemiennym występowaniem

okresów liberalnych i konserwatywnych. Zmienność tę tłumaczyli natural-

nym niezadowoleniem z działalności rządzącej opcji politycznej i idącym za

nim dążeniem do jej zastąpienia przez opcję opozycyjną. Po pewnym cza-

sie ponownie pojawia się niezadowolenie, a z nim potrzeba kolejnej zmiany

(Schlesinger Sr., 1949; Schlesinger Jr., 1986, 1992). Procesy te związane były-

Cykle pokoleniowe w czasie i przestrzeni

491

by przede wszystkim z dynamiką organizacyjną i ewolucją opinii publicznej

(Goertzel, 2001). Niektórzy badacze sugerują jednak pokoleniowy charakter

tej zmienności.

Jednym z nich jest Michael Alexander (2005a), widzący w idei Schlesinge-

rów podobieństwo do popularnej koncepcji Williama Straussa i Neila Howe’go

(1991, 1997). Według tej ostatniej o zmianie społecznej decydować miałby

cykl pokoleniowy trwający 15-25 lat,

łącząc

się w około 80-letnie fazy nazywa-

ne przez nich

saeculum.

Każde

saeculum

składa się więc z czterech kolejnych,

powtarzających się w każdym cyklu, typów generacji: idealistycznej (idealist),

reaktywnej (reactive), obywatelskiej (civic) i adaptacyjnej (adaptive). Swoją

koncepcję odnieśli oni do doświadczenia historycznego społeczeństwa ame-

rykańskiego. M. Alexander nie poprzestaje jednak na połączeniu tych dwóch

koncepcji, lecz dodatkowo przedstawia propozycję pogodzenia cykli pokolenio-

wych Straussa-Howe’go z cyklami Kondratiewa, w której jeden cykl Kondratie-

wa odpowiadałby

saceulum

Straussa-Howe’go (Alexander, 2002, 2005a).

Na dalszym etapie swych badań M. Alexander (2005b) doszedł do wniosku,

że

istotne znacznie ma także cykliczność o częstotliwości około 40 lat, w której

mieszczą się dwa cykle pokoleniowe Strausa-Howe’go. Wyróżnione w ten spo-

sób okresy nazwał cyklami paradygmatycznymi. Byłyby to okresy, w których

dominuje pewien model społecznych, politycznych, ekonomicznych i kultu-

rowych tendencji, zastępowany w następnym cyklu paradygmatycznym przez

model mu przeciwstawny. Grupy ludzi, które z uwagi na datę swego urodze-

nia podzielają ten sam model określa mianem pokolenia paradygmatycznego

(paradigmic

generation).

Zdaniem M. Alexandra twórcami kolejnych para-

dygmatów są, w nawiązaniu do koncepcji Straussa-Howe’go, generacje ideali-

styczne i obywatelskie, podczas gdy generacje reaktywne i adaptacyjne podzie-

lają paradygmat swych bezpośrednich poprzedników. Paradygmaty generacji

idealistycznych i reaktywnych mają więc charakter idealistyczny, podczas gdy

paradygmaty generacji obywatelskich i adaptacyjnych – pragmatyczny.

Zdaniem M. Alexandra (2005a, 2005b) cykl paradygmatyczny jest jed-

nocześnie tożsamy z cyklem amerykańskiej giełdy. Badacz nawiązuje tu do

dostrzeganego na amerykańskim gruncie już od dłuższego czasu zjawiska

występowania kolejnych przypadków bessy XX i XXI w. w zaskakująco rów-

nych (około 36 lat) odstępach czasu. Także polski analityk giełdowy Wojciech

Białek zauważa,

że

te kolejne wahnięcia mają związek nie tylko z rynkiem

ﬁ

nansowym, ale również ze

światem

amerykańskiej polityki. Ciąg dwudzie-

stowiecznych cykli otwiera w analizach tendencji giełdowych panika bankowa

z 1907 r., kończy zaś podobna do niej panika, jaka miała miejsce w 2008 r.

W odróżnieniu do M. Alexandra oraz W. Straussa i N. Howe’go, W. Białek

właśnie te, około 36-letnie cykle, nazywa pokoleniowymi, gdyż ich długość

zgadza się z ustaloną nie tak dawno na potrzeby badań genetycznych

śred-

nią odległością pomiędzy poszczególnymi generacjami, liczoną jako różnica

492

Mariusz Kowalski

pomiędzy wiekiem ojca a wiekiem dziecka (Tremblay i Vézina, 2000; Białek,

2009).

M. Alexander wyróżnia podobnej długości pokolenia paradygmatycz-

ne, ale wydaje się być również przywiązany do krótszych o połowę pokoleń

psychologicznych Strauss-Howe’go, które w nawiązaniu do badań demogra-

ﬁ

cznych trudno jednak nazwać pokoleniami.

Wojciech Białek zwraca przy tym uwagę,

że

każdej kolejnej pokoleniowej

bessie towarzyszy kolejny konﬂ ikt geopolityczny, który zwykle znajduje swoją

kulminację w wojnie. Tak było zarówno w przypadku obu wojen

światowych,

a następnie także Zimnej Wojny. Badacz podkreśla również, iż ten rytm,

nazwany przez niego „geopolitycznym”, można rozciągać wstecz poza I wojnę

światową,

w przypadku Stanów Zjednoczonych znajdując pod koniec XIX wie-

ku „wojnę amerykańsko-hiszpańską”, pokolenie wcześniej „wojnę secesyjną”,

którą toczyli zapewne synowie weteranów „wojny amerykańsko-meksykań-

skiej”, wnukowie weteranów „wojny brytyjsko-amerykańskiej” i prawnukowie

weteranów „wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych” (Białek, 2009).

Polskie cykle pokoleniowe

W odniesieniu do doświadczenia polskiego społeczeństwa istnienie

30-40-letniego cyklu pokoleniowego rządzącego

życiem

politycznym i kultu-

rowym nie stanowi nowego odkrycia, gdyż już od dłuższego czasu znajduje on

odzwierciedlenie w poglądach wielu badaczy i obserwatorów, którzy jednak

tylko w niewielkim stopniu odnosili się do zjawisk o charakterze ekonomicz-

nym.

Norman Davies (1984, 1995) zauważa,

że

„koło fortuny politycznej w Pol-

sce XIX wieku obracało się z regularnością wykraczająca poza czysty przy-

padek”. Jego zdaniem „koncepcja, wedle której regularna przemienność dwu

dominujących ideologii była

ściśle

związana z rozkwitem i upadkiem następu-

jących po sobie pokoleń, wydaje się wysoce wiarygodna. (…) Ani romantycy,

ani pozytywiści, nigdy nie cieszyli się sukcesem dłuższym niż trzy lub cztery

dziesięciolecia, zanim rozczarowanie i klęska nie zniweczyły ich przewagi,

torując drogę ich oponentom”. Według N. Daviesa w całym okresie rozbiorów

od 1795 do 1918 r. nastąpiły cztery pełne obroty cyklu pokoleniowego. W jego

przekonaniu ważne jest nie tyle „precyzyjne ustalenie punktów zwrotnych –

co niekiedy jest możliwe – ile uchwycenie przemiennych tendencji”. Dlatego

„mało istotne jest, czy koniec wielkiej epoki pozytywizmu nastąpił z chwi-

lą zorganizowania, w stulecie konstytucji, patriotycznej demonstracji 3 maja

1897 r., powstania PPS w 1892 r. lub Narodowej Demokracji w 1897 lub też

pierwszego starcia rewolucyjnego na placu Grzybowskim w Warszawie 13 listo-

W tym kontekście może zaskakiwać,

że

już rzymski uczony Marek Terencjusz Warron na potrze-

by własnych badań dziejów Rzymu przyjmował, iż długość jednego pokolenia wynosi 35 lat (Jaczynow-

ska, 1986).

Cykle pokoleniowe w czasie i przestrzeni

493

pada 1904 r. Decydujące jest natomiast to,

że

„sytuacja w 1905 r. zasadniczo

różniła się od sytuacji sprzed 10 czy 20 lat, kiedy dominował pozytywizm”

(Davies, 1984, 1995).

Według N. Daviesa powyżej opisanych prawidłowości nie można ograni-

czać jedynie do okresu rozbiorowego, gdyż Polacy walczyli z obcą dominacją

zarówno wcześniej, jak i później. Badacz sądzi, iż cykl polityczny w Polsce

mógłby obejmować nie cztery czy pięć pokoleń czasów zaboru, lecz osiem lub

dziewięć. Przy dziewięciu pokoleniach punktem zwrotnym rozpoczynającym

ten ciąg byłaby bitwa pod Połtawą (1710 r.), i związana z nią detronizacja

Stanisława Leszczyńskiego, punktem zaś końcowym, którego doświadczał

sam brytyjski historyk, byłyby narodziny „Solidarności” (1980 r.)

. N. Davies

utożsamia istnienie cyklu ze współczesną tradycją polityczną, co pozwala mu

postawić tezę, iż w przypadku Polski jest ona znacznie starsza od konstytucji

Stanów Zjednoczonych, i tylko nieznacznie młodsza od demokracji parlamen-

tarnej Zjednoczonego Królestwa (Davies, 1984, 1995).

Norman Davies zauważa,

że

omawiane prawidłowości nie są nowym

(w latach 1980.) odkryciem, gdyż cykl pokoleniowy był zauważalny w polskim

życiu

politycznym na długo przedtem, zanim współcześni teoretycy udzielili

temu zjawisku naukowego błogosławieństwa (Davies, 1994).

Szczególnie silnie teoria pokoleniowa zaznacza się w polskich badaniach

historycznoliterackich. U licznych badaczy ugruntowało się przekonanie,

że

kolejne epoki literackie XIX i XX wieku należy

łączyć

z kolejnymi przełomami

pokoleniowymi. Było więc pokolenie romantyków, pozytywistów, modernistów,

itd. Prekursorem tego sposobu rozumienia zmian zachodzących w

świecie

lite-

ratury był Antoni Potocki (1912). Utożsamianie przez niego kolejnych pokoleń

literackich z kolejnymi dziesięcioleciami (pokolenia lat sześćdziesiątych, sie-

demdziesiątych, itd.) może sugerować,

że

jego tezy pozostawały w sprzeczności

z właściwą koncepcją pokoleniową (cykl 30-40-letni). Kazimierz Wyka (1946)

zauważa jednak, iż w swojej teorii A. Potocki nie pominął przełomu pozytywi-

stycznego i modernistycznego, których znaczenie zostało uwypuklone przez

późniejszych badaczy periodyzacji epok literackich (Nycz, 2013).

Własny pogląd na cykliczność pokoleniową dotyczącą

świata

polityki miał

natomiast Wacław Balcerski, wybitny polski specjalista z zakresu inżynierii

i gospodarki wodnej, rektor Politechniki Gdańskiej, a jednocześnie poseł na

sejm w latach popaździernikowej odwilży (1957-1961). W czasie jednej z dys-

Z dzisiejszej perspektywy (maj 2016 r.) można niewątpliwie mówić o kolejnym pokoleniowym

zwrocie, wyraźnie zauważalnym w polskiej polityce w wynikach wyborów 2015 r. z drugiej strony

można próbować przenieść się znacznie bardziej w przeszłość. Wiedza historyczna autora pozwa-

la wyznaczyć ciąg pokoleniowych cykli znaczonych kolejnymi punktami zwrotnymi od przełomu XV

i XVI w: wydarzenia związane z uchwaleniem konstytucji

Nihil Novi

(1505), wojna kokosza (1530),

unia lubelska (1569), Dymitriady, „Mohyliady” i rokosz Zebrzydowskiego (około 1600), wojna polsko-

-moskiewska (1632), rokosz Lubomirskiego (1666), wojna północna (1700), konfederacja dzikowska

Cykle pokoleniowe w czasie i przestrzeni_2016 [Mariusz Kowalski].pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: