giordano_bruno.pdf

(182 KB) Pobierz
Z
F
N
XXVII / 2000, s. 75–105
∗
ARTYKUŁY
Zbigniew LIANA
GIORDANO BRUNO
1. WPROWADZENIE
W 2000
roku minęło czterysta lat od momentu tragicznej śmierci
Giordana Bruna na stosie na Campo dei Fiori w Rzymie. Pomimo
upływu czasu jego poglądy i śmierć ciągle stanowią przedmiot licz-
nych kontrowersji w sporach o relację Kościoła do nauki. Warto za-
tem przyjrzeć się, jaki jest stan współczesnych dyskusji nad sprawą
Giordana Bruna
1
. Bruno jest niewątpliwie pierwszym jawnym zwo-
UWAGA: Tekst
został zrekonstruowany przy pomocy środków automatycz-
nych; możliwe są więc pewne błędy, których sygnalizacja jest mile widziana
(obi@opoka.org). Tekst elektroniczny posiada odrębną numerację stron.
1
Na temat Bruna w języku polskim istnieje kilka opracowań. Najnowsze to tłu-
maczenie z języka włoskiego M. Ciliberto,
Wstęp do Bruna,
tłum. P. Bravo, PAN
IFiZ, Warszawa 2000 (dalej będę używał skrótu MC na oznaczenie tej pozycji), które
przedstawia zwięźle ewolucję poglądów filozoficzno-religijnych Bruna na tle jego ży-
cia i procesu; obszerne, niemniej pisane z pozycji marksistowskiej, jest opracowanie
A. Nowickiego,
Giordano Bruno,
„Myśli i Ludzie”, Wiedza Powszechna, Warszawa
1979, pozycja ta zawiera wiele dalszych wskazówek bibliograficznych. Na temat filo-
zofii Bruna pisze E. Garin w
Filozofia Odrodzenia we Włoszech,
tłum. K. Żaboklicki,
PWN, Warszawa 1969, 268-289; koncepcje kosmologiczne Bruna przedstawia i dys-
kutuje A. Koyr´ w:
Od zamkniętego świata do nieskończonego wszechświata,
tłum.
e
O. i W. Kubińscy, wyd. słowo/obraz terytoria, Gdańsk 1998, 49-65 (oryginał
From
the Closed World to the Infinite Universe,
został wydany przez The John Hopkins
Press, Baltimore 1957), dalej w tekście jako skrót AK; o jego procesie i egzeku-
cji pisze m.in. E. Namer,
Sprawa Galileusza,
tłum. A. Galica, Czytelnik, Warszawa
1985, 5-20. Jeśli chodzi o tłumaczenia dzieł Bruna to istnieją w tłumaczeniu m.in.
La cena delle ceneri
oraz
De la causa, principio e uno
w: Giordano Bruno,
Pisma
filozoficzne,
tłum. W. Zawadzki, Warszawa 1956. Tłumaczenia fragmentów można
znaleźć w A. Nowicki, j.w., oraz w innych pozycjach tegoż autora, zob. tamże, 140.
Obszerne fragmenty akt procesowych Bruna w tłumaczeniu W. Zawadzkiego można
znaleźć w:
Inkwizycja,
red. T. Rosca, Thesaurus Press, Wrocław 1993, 91-161.
¸
∗
2
Z
LIANA
lennikiem teorii Kopernika o ruchu Ziemi skazanym przez rzymskich
inkwizytorów. Fakt ten przyczynił się do tego, że począwszy od XIX
wieku zaczęto jego sprawę ściśle wiązać ze sprawą Galileusza i wli-
czać go w poczet „męczenników nauki” prześladowanych przez Ko-
ścioły chrześcijańskie, zwłaszcza katolicki. Określenia tego typu do
dzisiaj można spotkać nie tylko w popularnych opracowaniach czy
w internetowych witrynach
2
. Tymaczasem historycy nauki niemal jed-
nogłośnie odrzucają taką interpretację tragicznej śmierci Bruna, wią-
żąc ją raczej z jego radykalnymi poglądami teologicznymi i konflikto-
wym charakterem niż z jego poglądami naukowymi. Lynn Thorndyke,
autor fundamentalnej pracy na temat historii magii, pisał w latach
czterdziestych: „Poza faktem, iż 24 marca 1597 roku [Bruno] został
wezwany do odwołania próżnych idei dotyczących wielości światów
i ich nieskończoności, tym co zaszkodziło mu bardziej niż cokolwiek
innego, było porzucenie swego Zakonu, długie przebywnie wśród he-
retyków oraz wątpliwa postawa względem nauki o Wcieleniu i Trójcy
Świętej”
3
. O wiele bardziej poważne w swej wymowie jest stwierdze-
nie francuskiego historyka Emila Namera, że potępienie nauki Bruna,
w tym potępienie po raz pierwszy doktryny kopernikańskiej, stanowi
decydujący moment w historii stosunków między Kościołem rzym-
skim a myślą naukową. Namer widzi ścisły związek potępienia Gali-
Takie wypowiedzi można np. znaleźć w księgarni internetowej Amazon.com jako
komentarze do książki M.L. Yanowa
The Nolan: Prisoner of the Inquisition
z roku
1998. Na temat tego określenia zob. także W.P.D. Wightman,
Science in a Renais-
sance Society,
Hutchinson Univ. Library, London 1972, 127 oraz J.H. Brooke,
Science
and Religion. Some Historical Perspectives,
Cambridge Univ. Press, Cambridge 1991,
39.
3
L. Thorndyke,
History of Magic and Experimental Science up to the Seventeenth
Century,
New York, 1929-1958, vol. VI, 427; cyt. za A. Crombie,
Da S. Agostino
a Galileo. Storia della scienza dal V al XVII secolo,
Feltrinelli, Milano 1982
2
, 393
(wyd. polskie:
Nauka średniowieczna i początki nauki nowożytnej,
Pax, Warszawa
1960). Zob. także np.: H. Butterfield,
Rodowód współczesnej nauki 1300-1800,
PWN,
Warszawa 1963, 57; J.L.E. Dreyer,
Storia dell’astronomia da Talete a Keplero,
Feltri-
nelli, Milano 1980
3
, 383 (Wydanie oryginalne:
History of the Planetary Systems from
Thales to Kepler,
Cambridge Univ. Press, Cambridge 1906); J.H. Brooke, dz.cyt., 39-
40; W.P.D. Wightman, dz.cyt., 128.
2
GIORDANO BRUNO
3
leusza z potępieniem Bruna i to nie tylko w osobie grającego główną
rolę w tych wydarzeniach jezuickiego kardynała Bellarmina
4
. Wydane
w 1942
Summarium
procesu Bruna wydaje się potwierdzać tezę Na-
mera. Wydaje się więc, że nie można ocenić sprawy Bruna i jego
poglądów jednoznacznie nie ukazując choćby pokrótce jego skompli-
kowanego życiorysu i bogatej twórczości
5
.
2. ŻYCIE I DZIEŁO
Urodzony w 1548 roku w Noli Giordano Bruno zdobywał swoje
wykształcenie w Neapolu. Od samego początku zainteresowania jego
szły w kierunku filozofii o zabarwieniu religijnym. Prawdopodobnie
żywe pragnienie zdobywania wiedzy skłoniło go w wieku lat osiem-
nastu do wstąpienia do zakonu dominikanów, co uchodziło wówczas
za późne powołanie. Zdaniem Ciliberto, Bruno wstępując do Zakonu
już był odległy od tradycyjnej katolickiej ortodoksji. Podobno miał się
później „chełpić — tak donosił inkwizytorom niejaki Francesco Gra-
ziano — że od dziecka począł być wrogiem katolickiej wiary, że nie
mógł patrzeć na obrazy świętych, że przychylnym okiem patrzył na ob-
raz Chrystusa, a potem jął się odwracać także i od niego”
6
. Bruno sam
potwierdza fakt, że zaraz po wstąpieniu do klasztoru wyrzucił ze swej
celi obrazy świętych i odwodził nowicjuszy od czytania żywotów świę-
tych i pietystycznych książek o Maryi. Sporządzono wówczas wobec
niego w zakonie pierwszy akt oskarżenia, ale ostatecznie skończyło się
na jego potarganiu i przebaczeniu. Ukończył studia teologiczne, zo-
stał wyświęcony na kapłana, w 1574 roku uzyskał doktorat z teologii.
Zob. E. Namer, dz.cyt., 19. 27.
A. Mercati,
Il sommario del processo di Giordano Bruno, con appendice di do-
cumenti sull’eresia e sull’inquisizione a Modena nel secolo XVI,
Citt´ del Vaticano
r
1942. Poniższa prezentacja stanowi jedynie próbę przedstawienia stanu aktualnej wie-
dzy na temat Bruna oraz różnych interpretacji jego śmierci i myśli. Z tego też względu
oraz ze względu na trudność dostępu do źródeł i ogrom spuścizny literackiej Bruna
ograniczyłem się do wykorzystania opracowań na temat Bruna z pominięciem ana-
lizy tekstów źródłowych. Główne źródło wiedzy o Brunie stanowi dla mnie pozycja
Michele Ciliberto — zob. przypis 1.
6
Il sommario...,
60, cyt. za MC 12.
5
4
4
Z
LIANA
W roku następnym wszedł w kolejny konflikt z przełożonymi, tym ra-
zem znacznie poważniejszy. W publicznej dyspucie o herezji Ariusza
ujawnił swoje wątpliwości co do dogmatu o Trójcy Świętej, a konkret-
nie w odniesieniu do pojęcia Osób boskich, odwołując się przy tym do
nauki św. Augustyna. Podobnie jak Ariusz Bruno negował sensowność
przypisywania miana Osoby Synowi i Duchowi Świętemu. Wytoczono
mu proces o herezję, uciekł więc do Rzymu, skąd z kolei w 1577r.,
gdy dowiedział się, że w Neapolu odkryto, iż potajemnie czytał i wy-
korzystywał zakazane przez kapitułę zakonu dzieła Erazma z Rot-
terdamu, udał się na tułaczkę po Włoszech. Poglądy antytrynitarne
zachował, wedle jego własnych zeznań przed trybunałem, do samego
końca. W opinii Ciliberto jest to całkiem zrozumiałe, gdyż antytryni-
taryzm tkwi u samych podstaw jego filozofii Boga i człowieka. An-
tytrynitaryzm Bruna wiąże się z kolei ściśle z antyinkarnacjonizmem
czyli z odrzuceniem fundamentalnej dla chrześcijan prawdy o Wcie-
leniu Osoby Słowa. W późniejszym swym dziele
Spaccio della bestia
trionfante,
napisanym podczas pobytu w Londynie w 1584 r., wprost
szydzi z dogmatu Wcielenia porównując Chrystusa do centaura Chi-
rona, pół człowieka, pół zwierzęcia. U podstaw takiej postawy wobec
podstawowych dogmatów chrześcijańskich zdaje się leżeć od samego
początku swoiste rozumienie Boga jako nieskończoności: pomiędzy
nieskończonością boską a skończonością nie może być żadnej relacji,
a tym samym nie może być żadnej relacji między Bogiem a człowie-
kiem
7
. Pojęcie nieskończoności, obarczone zresztą wieloznacznością,
znajdzie się w samym centrum filozofii i kosmologii Bruna, poję-
cie nieskończoności nie matematycznej, lecz magiczno-hermetycznej:
nieskończoności życia-materii. Nieskończoność przestrzenna wszech-
Zeznawał: „Sądziłem, że boskość Słowa towarzyszy człowieczeństwu Chrystusa
indywidualnie; nie mogłem tego pojąć na wzór jedności duszy i ciała, lecz jako to-
warzyszenie, dzięki któremu prawdziwie można stwierdzić o tym człowieku, że jest
Bogiem i o tym bóstwie, że jest człowiekim. A powód był taki: między nieskończoną
boską substancją a skończoną substancją ludzką nie ma żadnej współzależności, ta-
kiej jak między duszą i ciałem lub jakimi bądź innymi dwiema rzeczami, które mogą
utworzyć substancję w sobie”, G. Bruno,
Un’autobiografia,
oprac. i wstęp M. Cili-
berto, Napoli 1994, 65n., cyt. za MC 17n.
7
GIORDANO BRUNO
5
świata będzie tylko konsekwencją filozoficzną owej nieskończoności
pierwotnej
8
.
W Neapolu ukształtowały się jednak nie tylko poglądy Bruna na
teologię i dogmaty. Tutaj, w klasztorze, ukształtował się również jego
osąd na temat ludzi Kościoła i na zakonników, który bynajmniej nie
zjednywał mu przyjaciół. W późniejszym czasie w swych pismach
i wypowiedziach będzie wyśmiewał swoich zakonnych współbraci,
że „wszyscy byli osłami, nieukami [...] Kościół był rządzony przez
nieuków i osłów”
9
. Krytyka Kościoła zamieniła się wkrótce w ostrą
krytykę religii chrześcijańskiej jako takiej. Dla Bruna chrześcijaństwo
było tylko zdegenerowaną formą religii doskonałej, będącej w posia-
daniu starożytnych Egipcjan. Jego zdaniem nadszedł kres panowania
chrześcijaństwa i przyszedł czas na całkowitą
renovatio
religii: „ten
świat nie mógł tak dalej trwać, gdyż nie było na nim nic ponad tylko
niewiedzę i brak dobrej religii”
10
.
W 1579 roku Bruno dotarł, po krótkich pobytach w Noli, Tury-
nie, Wenecji, Padwie, Brescii, Bergamo, Mediolanie, Chamb´ ry do
e
kalwińskiej Genewy. Tutaj przyjął kalwinizm. Zanim jednak to na-
stąpiło, wpierw go aresztowano i ekskomunikowano za zniesławienie
filozofa genewskiego Anthoyne’a de la Faye, któremu wytknął dwa-
dzieścia błędów w jednym z jego wykładów. Ekskomunikę zdjęto,
gdy publicznie przyznał się do pomyłki i przeprosił. Ciliberto domy-
śla się, że Bruno liczył na to, że przez krytykę filozofa genewskigo
uda mu się wykazać własną wyższość i przejąć katedrę filozofii, co
pozostało jego marzeniem do końca życia. Twierdzi również, że postę-
powanie Bruna, łącznie z przyjęciem kalwinizmu, było czysto opor-
tunistyczne. Już wtedy jego stosunek do chrześcijaństwa był bardzo
krytyczny, a poglądy Kalwina i protestantów, „pedagogów i pedan-
tów”, jak ich określał, w ogóle uważał za gorsze od katolickich, gdyż
negowały one wartość indywidualnych zasług i uczynków, bez któ-
rych ludzka wspólnota nie może przetrwać. Jedynym celem Bruna
Zob. MC 58nn.
Il sommario...,
60n., cyt. za MC 20.
10
Un’autobiografia...,
42, cyt. za MC 21.
9
8

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin