Wieliczka Muzeum.pdf

(8398 KB) Pobierz
Jerzy Grzesiowski
WIELICZKA -
MUZEUM
zwiedzamy
zabytki
i
muzea
DZIEJE KOPALNI
Wieliczka, obecnie niewielkie miasteczko
położone
14 km na
południowy
w
schód
od Kra kowa, kryj
e
w swych podziemiach
jeden
z najcen
niejszych skarbów kultury polskiej -
700-letnią
kopalnię
soli.
Wartoś ci
kulturowe, jakie
posiadają
dawne wyro-
bisk
a,
stawiaj ą
kopalnię
w
rzędzie
unikalnych zabytków w
świe­
cie.
Nie
b
ez
podstawy porównywane
były
w XVI! w. do piramid
egipsk ich
przez fra ncuskiego
podróżnika
L
e
Laboureura, który
pisał
o kopalni
wielickiej ,
że
„
...
nie mniej
są
znakomite jak pi-
r
amidy egipskie, lecz
użyteczniejsze. Są chwalebną pamiątką
pracowitości
Pola ków..."
Historia Wieliczki,
początkowo ośrodka
solowarskiego, potem
ogr
omnego
przeds iębiors twa
górniczego, t
rwa
nieprzerwanie od
okresu neolitu
(dokładnie
od kultury lendzielskiej 2700 lat p.n.e.)
d
o
dziś
,
obecnie kopa lnia jest nadal
czynnym
zakładem
produk-
cyjn
ym.
Obecność źródeł słony
ch
wywarła bezpośredni wpływ
na po-
ws tanie osady,
którą
w 1289 r. Henryk,
książę wrocławski,
loko-
wał
na
p
ra w
ie
frankońskim
.
Pierwszą wzmiankę historyczną
o soli
pochodzącej
z Wieliczki
(ad
Magnum Sal)
odnajduj emy
w akcie dla b
enedyktynów
ty-
n
ieckich z 1124 r.
Natomiast
początki
eksploatacji soli
kamien-
n
ej w
Wieliczce na
skalę
przemysłową
datuje
się
na osiemdzie-
siąte
lata XIII w
.
Zupy k
rakowskie
(kopalnie i warzelnie soli w Wieliczce
i
Bochni) od
początku
swego istnienia
s
tanowiły wyłączną włas-
8
ność panującego,
który
zarządzał
nimi za
pośrednictwem
_żupnik~.
Nad
bezpieczeństwem
kopalni
i
prawidłową
eksploatacJą
górni-
czą czuwał
góromistrz.
.
Dawne prawa i zwyczaje
żupne
w
status
prawny
UJęła
„Ordy-
nacja Kazimierza Wielkiego" z
1368
r.
Określała
ona
m.in ..
~rawa
i
obowiązki
pracownika
i
pracodawcy,
wysokość
produkcJ1,
sp~­
sób eksploatacji i handlu
solą.
Ze
względu
na
nową sy:uac~~
społeczno-gospodarczą
ordynacja
uległa
w
1743
r.
a~tua~1zaCJ1.
Dochody
z
żup
krakowskich
w
okresie panowania Piastów
i Jagiellonów
stanowiły
trzecią
część
wszystkich dochodów kró-
lestwa.
Stąd wypływało
szczególne zainteresowanie
ich
prawi-
dłowym
rozwojem
-
każdego panującego,
wyrażające się
licz-
nymi wizytacjami,
monopolizacją
handlu
solą
i
wprowadzeniem
obowiązku
(w
1588
r.)
sporządzania
raportów o
stanie
majątku
żupnego
przy
każdej
zmianie na
stanowisku
żupnika.
Wiele
z tych dokumentów
zachowało się
do
dziś
i stanowi bezcenny
materiał
do
badań
historycznych.
Wielickie
złoże
solne
zalega na przestrzeni
5,5
km w
układzie
wschód
-
zachód i
0,9
km
północ
-
południe, osiągając
maksy-
malną głębokość
326
m.
Historię
jego eksploatacji
można
podzie-
lić
na kilka etapów. Do
połowy
XVIII
w.
osiągnięto
maksymal-
ne granice zalegania
soli w
złożu
wielickim z tym,
że
prace
gór-
nicze
odbywały się głównie
na
głębokości
do
60
m.
Głębsze
par-
tie kopalni
-
w tym czasie
-
osiągano
jedynie
eksploatowany-
mi komorami. Od XIX
w.
rozpoczęto
prace
w
dolnych partiach
kopalni.
w
początkowym
okresie stosowano
bardzo
prymitywną
tech-
nikę.
Do urabiania
skał
służył
kilofek,
a
urobek
wyciągano
uży­
wając wału
poziomego, poruszanego
siłą
mięśni
ludzkich. Do-
piero za
żupnictwa
Mikołaja
Bochnera
w
latach
1396-1406
weszły
w
użycie
pierwsze
urządzenia
mechaniczne.
W
.
czte:-
dzieści
lat
później,
w
czasie
zarządzania
żupami
przez
M1kołaJa
Serafina
z
Barwałdu,
po raz pierwszy
użyto
koni jako
siły
ro-
boczej. Do kopalni konie sprowadzono dopiero w
XVII
w.
.
Celem
prawidłowego
rozeznania
złoża już
w XVI w. w kopalni
wielickiej zatrudniono
geodetę.
Pierwsze mapy kopalni
sporzą-
4
w
latac-
1631-38
Marcin
German.
Są
to
jedne
z
najstar-
h
szych i najcenniejszych planów
kopalnianych
w
Europie. Plany
te w
1645
r.,
na
polecenie króla
Władysława
IV,
sztychował
Wilhelm Hondius,
przyozdabiając
je winietami
o
tematyce
ko-
palnianej. W XVIII
w.
powstał
drugi komplet map
górniczych
na podstawie pomiarów
i projektów Jana
Gotfryda Borlacha.
Od
czasu zaboru austriackiego
każda
praca
górnicza
musiała
być
udokumentowana
mapą
(zbiory
kartograficzne muzeum
liczą
obecnie
kilka
tysięcy
dawnych map
górniczych).
Obok produkcji
soli
kamiennej
w
Wieliczce i Bochni produ-
kowano
sól
warzoną, wykorzystując
solankę
wydawaną
z ko-
palni.
Proces
warzenia
odbywał się
w karbariach.
Głównie
ze
względu
na wysokie
koszty
opału,
które
przewyższały
dochody
płynące
ze
sprzedaży
soli warzonej,
produkcji tej
zaniechano
w
1724
r.
Powrócono do niej w
1911
r. po
wybudowaniu
w Wie-
liczce zmechanizowanej warzelni.
Wiązało
się
to
równocześnie
z
podjęciem
tzw. „mokrej" eksploatacji
złoża,
polegającej
na
uzyskiwaniu
solanki z
wież
ługowniczych
usytuowanych w ko-
palni,
następnie
z
ługowania
bezpośrednio pokładów
solnych.
W
wyniku
I
rozbioru
Polski
żupy
krakowskie wcielono do
Austrii,
a w
Wieliczce utworzono
Wyższy Urząd
Salinarny, pod-
legły bezpośrednio
Kamerze
Nadwornej
w
Wiedniu. W
1787
r.
wyodrębniono
z kopalni
sprawy
związane
z handlem
solą.
W ra-
mach ogólnej reorganizacji
państwowej
w cesarstwie
austro-wę­
gierskim
powstał
w
Wieliczce w
1867
r.
Zarząd
Salin,
podporząd­
kowany Krajowej Dyrekcji Skarbu
we
Lwowie.
Intensywny rozwój nauk
ścisłych
i technicznych
w
XIX
w.
spowodował
w gospodarce kopalnianej
znaczny
postęp.
Moderni-
zacji
uległy
miernictwo, geodezja i
geologia. Wprowadzono me-
chaniczną
eksploatację złoża
przy
użyciu
materiału
wybuchowe-
go.
Usprawniono transport
wewnątrz
kopalni (w
1851
r.) przez
ułożenie
torów kolejki kopalnianej. W
1859
r. zamontowano w
Wieliczce
na
nadszybiu
szybu „Regis"
pierwszą
parową maszynę
wyciągową.
W
1886
r.
rozpoczęto elektryfikację
kopalni.
W dwudziestych latach
XIX w. po raz
pierwszy
zaczęto
sto-
sować
solanki
wielickie do
celów
leczniczych. W
1837
r.
zawią-
dził
Towarzystwo Akcyjne Budowy
Łazienek,
a
w
rok
póź­
następuj
e
oficjalne
otwarcie
zakładu
kąpielowego;
pomimo
początkowego
powodzenia
zakład
był
czynny
zaledwie
kilka lat.
Obecnie lecznicze
działanie
soli
wykorzystywane jest przy
le-
czeniu chorób
astmatycznych.
Z
chwilą
odzyskania
niepodległości
w
1918
r.
kopalnia pod
-
legała początkowo Małopolskim Zakładom
Salinarnym
w
K
ra-
kowie, potem Ministerstwu
Przemysłu
i
Handlu w
Warszawie,
a od 1932 r.
przeszła
pod
zarząd
Państwowego
Monopolu Solnego.
Obecnie kopalnia
soli
w
Wieliczce
podlega Ministerstwu Prze-
mysłu
Chemicznego.
W wyniku wielowiekowej
eksploatacji pod miastem
Wieliczką
powstał
olbrzymi labirynt komór
i chodników.
Według
współ­
czesnych
obliczeń
liczy on ponad 350 km
długości
i
7
500
OOO
m
3
pustek poeksploatacyjnych.
Na
podstawie
orientacyjnych obli-
czeń
kopalnia
soli w
Wieliczce
w czasie
swego
700-letniego
istnienia
dostarczyła
około
50
milionów ton
soli.
W niewielkiej
części
kopalni
(około
1°/o)
wytyczono
zabyt-
kową trasę turys tyczną
i
znalazło
pomieszczenie
Muzeum Zup
Krakowskich.
Cała
olbrzymia
reszta
stanowi
unikalny
poligon
dla badaczy dawnych t
echnik
górniczych, historyków kultury
materialnej i geologów. Jej
wartości
kulturowe
zdecydowały
o tym,
że
w dniu 2 IV 1976 r.
wpisana
została
do
rejestru zabyt-
ków kultury.
zuje
niej
się
DZIEJE MUZEUM
Od
kilku
stu
leci
kopalnia
soli w
Wieliczce
stanowiła atrakcję.
Zwiedzanie jej traktowano jako
spotkanie
z
wielką przygodą.
Zwiedzającym
pokazywano tylko abstrakcyjne
piękno
jej
wnę­
trza. Kopalnia jednak to nie tylko
swoiste
piękno
przyrody
i
urok wyrobisk, ale przede wszystkim bezcenny pomnik
kul-
tury
i polskiej
myśli
technicznej,
biegnącej
nieprzerwanie
przez
700 lat
historii
polskiego
białego
górnictwa.
Prawd
ę
tę
zrozumiał
Alfons
Długosz,
artysta plastyk,
profesor
szkoły średniej
w
Wieliczce,
człowiek
o wszechstronnych
zain-
teresowaniach
i wielkiej konsekwencji
działania.
Rzucone
w
1949
r.
hasło
stworzenia
muzeum w
kopalni
znalazło
przy-
chylność
władz
górniczych,
sprzyjający
klimat
i
pomoc
wielu
starych,
doświadczonych
górników.
Trwające
wiele
miesięcy
wę­
drówki po dawnych
wyrobiskach kopalni z
oddanymi
sprawie
ludźmi
(F. Krzeczkowski, J.
Rojek,
J
.
Wąsik
i inni)
dały
prze-
bogaty plon
w
postaci
zabytkowych
urządzeń
i
n
a
rzędzi
pracy,
okazów geologicznych,
materiału
fotograficznego
i poznawczego
Równocześnie
zabezpieczono zbiory dawnej biblioteki, archiwum
i
dawnych map kopalni.
W
udostępnionej
przez
kopalnię
komorze „Warszawa"
została
urządzona
wystawa
typu
muzealnego
i
oddana
do
zwiedzania
w
1951
r.
W
miarę
poznawania
tej problematyki prof. A.
Długosz
utwier-
dzał
się
w przekonaniu o
słuszności
podjętego
zadania, z
drugiej
strony -
dostrzegał
ogrom problemów
związanych
z
realizacją
7
zamierzonych planów.
Pomocną dłoń
podali mu ludzie ze
świa­
ta
nauki, przedstawiciele poszczególnych dyscyplin: kultury ma-
terialnej, geologii, paleontologii, techniki górniczej itp.
W
związku
z wyznaczeniem nowej
funkcji dla
komory
„War•
szawa " w
1953
r. w
ystawa,
w porozumieniu z dyrek cjq kopalni,
przeniesiona
zos
tała
do
zespołu
komór
„Russegger"
(obecny re-
jon
muzeum). Zagospodarowane
zostały
pierwsze trzy komory
„Russegger" i
komora „Kraj'', w
której ustawiony
został
kierat
konny.
Koszty
jego trans portu z
I
poziomu kopalni
pokryło
z
dora
źnej
dotacji Minister
stwo
Kultury
i Sztuki.
Dalsze zabiegi
przyniosły
porozumienie
pomiędzy
Minister-
stwem
Górnictwa a Ministerstwem Kultury i Sztuki, z dnia
22 III 1954 r
.,
mocą
którego
muzeum
miało podlegać
Centralnemu
Zarządowi
Muzeów
i
Ochrony Zabytków, jako
Oddział Państwo­
wych
Zbiorów Sztuki na Wawelu w Krakowie. Oficjalnego prze-
jęcia
majątku
muzeum, tj. zabytkowych komór, kolekcji zabyt-
kowych
narzędzi
i
urządzeń
górniczych,
okazów geologicznych
i paleontologicznych, biblfoteki
liczącej
kilka
tysięcy
tomów,
zbioru
dawnych map kopalnianych dokonano w dniu
1
III 1956
roku.
Uchwała
Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów, z dnia
12 V 1959 r., w sprawie programu
zagospodarowania
kraju dla
potrzeb turystyki zagranicznej,
objęła
również
Wieliczkę.
Mu-
zeum
uzyskało kwotę
w
wysokości
8,5 miliona zh;itych na zagos-
podarowanie
przejętego
rejonu kopalni,
urządzenie
stałej
eks-
pozycji
i
budowę
budynku administracyjnego. Do pracy przy-
stąpiło
szereg
służb
projektanckich i wykonawczych.
Skomple-
towano personel naukowy i
usługowy
muzeum.
Wykształcił się
właściwy
profil muzeum
wielodziałowego,
z ukierunkowaniem
na problemy
techniki
związanej
z
górnictwem solnym.
W 1961 r. muzeum
usamodzielniło się;
Zarz:,idzeniem
nr 28
z dnia
23
III 1961 r. Ministerstwo Kultury i Sztuki
powołało
Muzeum Zup Krakowskich
w
Wieliczce jako
podległą
mu bez-
pośrednio
placówkę centralną
.
dów milenijnych, dnia 30 IX
1966
r
.
nastąpiło
oficjalne otwarcie
stałej
ekspozycji muzealnej.
Na
podstawie
przyznanego w 1963 r. statutu muzeum jest
placówką naukowo-badawczą, ob
ejmującą
działy:
Kultury Ma
-
terialnej
(z
zespołami
techniki górniczej, kartografii,
etnografii
i sztuki), Historii, Archeologii, Geologii i Paleontologii, Nauko-
wo-Oświatowy,
Archiwum i
Bibliotekę
oraz pracownie
usługo­
wo-konserwatorskie.
Jako muzeum gromadzi zabytki
odpowiadające
problematyce
poszczególnych
działów:
przez
penetrację
dawnych
wyrobisk
kopalni
wielickiej i
bocheńskiej,
prowadzenie wykopa lisk ar-
cheologicznych oraz
dokonywanie zakupów.
Przechowuje i kon-
serwuje zgromadzone zabytki,
upowszechnia
problematykę
przemysłu
solnego poprzez
wystawę stałą,
wystawy czasowe,
prelekcje
i
odczyty
oraz wydawnictwa popularne i naukowe.
Po wielu latach
8
żmudnej
i
wytężonej
pracy,
w
ramach obcho-

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin