Northrop Frye archetypy literatry.doc

Northrop Frye archetypy literatry

Przewartościowanie tradycji romantycznej w krytyce amerykańskiej.

Koncepcje Fryea ukształtowały się na skrzyżowaniu teorii Junga, Cassirera, Cambridgeskiej szkoły filologii klasycznej i genologicznych zainteresowań szkoły chicagowskiej. Eliminuje sądy wartościujące z zakresu krytyki naukowej; za główne jej zadanie uważa zbudowanie teorii naukowej, która ujmowałaby literaturę jako jednolity, usytuowany w kontekście społecznym, lecz rozwijający się wg swych praw autonomicznych system symbolów.

Arbitralnie wykorzystując tradycyjną terminologię, rozróżnia on krytykę historyczną (badającą znamienne dla różnych epok modalności świata przedstawionego w literaturze), etyczną (zajmującą się różnymi warstwami znaczeniowymi utworu literackiego), retoryczną (obejmującą teorię rodzajów literackich), i archetypową, do której przywiązuje największą wagę. Literatura jest „przemieszczoną” (przystosowaną do wymogów wiarygodności i moralności) mitologią; cała jej różnorodność da się zinterpretować jako komplikacja i przekształcenie niewielkiej liczby archetypów występujących już w postaci opowiadań mitycznych, rytuałów w kulturach prymitywnych (koncepcję nieświadomości zbiorowej odrzuca). Oparta na dialektyce rygoru i swobody, tworzy literatura osobny świat, nadający pełnię egzystencji ludzkiej. Nie bierze pod uwagę rangi artystycznej utworów.

Nie można „uczyć się literatury”, uczymy się w pewien sposób o niej, z kolei to, czego się uczymy, jest krytyką literacką.

Literatura jest główną dziedziną „humanistyki”, u której boku z jednej strony znajduje się historia, a z drugiej filozofia. Krytyka literacka stanowi jak dotąd jedynie podrozdział literatury.

Utworzyć schemat systemowego pojmowania.

Jeśli będziemy próbowali szerzej ująć przedmiot krytyki, znajdziemy się na grząskim gruncie uogólnień, rozważnych wypowiedzi wartościujących, refleksyjnych komentarzy, retorycznych finałów dopisywanych do prac badawczych itp.

Aby stworzyć jakiekolwiek znaczenie literackie trzeba zapomnieć o dychotomii subiektywno emocjonalnej  obiektywno opisowej. W krytyce literackiej brak jasno określonych zasad umożliwiających odróżnienie wypowiedzi posiadających znaczenie od wypowiedzi bezsensownych.

Przypadkowe sady wartościujące nie należą do krytyki literackiej, lecz do historii smaku o odzwierciedlają w najlepszym razie jedynie naciski socjalne i psychologiczne. Sądy emocjonalne oparte są zazwyczaj na nie istniejących kategoriach bądź antytezach.

W krytyce literackiej wysuwa się na plan pierwszy wpływ literatury na czytelnika, toteż studium literatury należy traktować dośrodkowo, a proces nauczania oprzeć na analizie strukturalnej samego dzieła literackiego.

Pierwszym zadaniem KL powinna być analiza językowa, czy strukturalna dzieła sztuki.

KL cierpi obecnie przede wszystkim na brak zasady koordynującej, jakiejś centralnej hipotezy, która podobnie jak teoria ewolucji w biologii – rozpatrywałaby wszelkie zjawiska, z którymi ma do czynienia, jako część pewnej całości.

Literatura jest niewyczerpalnym źródłem nowych odkryć krytycznoliterackich i byłaby nim nawet wówczas, gdyby przestano pisać nowe dzieła literackie. Twierdzenie, że krytyk powinien szukać w wierszu tylko tego co poeta świadomie w nim zamieścił, jest zwykłą formą zjawiska, które możemy nazwać błędem pochopnej teleologii.

Żadna z tych metod nie będzie działała skutecznie w sposób nieograniczony bez uwzględnienia korekty ze strony drugiej metody.

Krytyk podejmuje swe zadanie w tym miejscu, w którym ustępuje poeta i KL nie może chyba obejść się bez pewnego rodzaju psychologii literackiej, łączącej poetę z utworem.

Przyczyna formalna wiersza jest ściśle powiązana z kwestią rodzajów literackich.

Dwie koncepcje rodzajów literackich:

1 – pseudoplatońska – traktuje rodzaj jako istniejący wcześniej i niezależnie od aktu kreacyjnego i miesza rodzaje z formami konwencjonalnymi jak np. sonet.

2 – pseudobiologiczna – rodzaje powstają w drodze ewolucji

Pochodzenie rodzajów literackich – materialna przyczyna dzieła literackiego – prowadzi nas do historii literatury składającej się z kategorii kulturowych

Każdy poeta ma własną formację obrazów ale wielu poetów używa takich samych obrazów

Mogą istnieć archetypy rodzajów, podobnie jak istnieją archetypy obrazów literackich

Poszukiwanie archetypów jest swojego rodzaju antropologią literacką, badającą w jaki sposób kategorie przedliterackie, takie jak rytuał, mit i podanie ludowe, stają się źródłem natchnienia.

Metoda dedukcyjna:

Wszystkie sztuki mogą być pojmowane w sensie zarówno czasowym jak i przestrzennym. Literatura wydaje się czymś pośrednim między muzyką, a malarstwem: u jednego z jej krańców słowa tworzą rytmy, które zbliżają się do sekwencji dźwięków w muzyce; u drugiego tworzą układy zbliżone do obrazu hieroglificznego lub malarskiego. Narracja autora oznaczać będzie ruch linearny, zaś znaczenie – integralność skończonej formy.

W życiu ludzkim rytuał zdaje się być czymś w rodzaju świadomego wysiłku w celu przywrócenia utraconego związku z cyklem naturalnym. Zsynchronizowanie energii ludzkiej z energią przyrody powoduje powstanie pieśni żniwnych, dożynek oraz związanych ze żniwami zwyczajów ludowych, które nazywamy rytuałami. W rytuale zatem możemy odnaleźć początek narracji. Komunikacja zaczyna się z chwlą tworzenia narracji.

Mit jest archetypem.

Fazy mitu:

1-     faza świtu, wiosny, narodzin – archetyp romansu oraz przeważającej części poezji dytyrambicznej i rapsodycznej.

2-     Faza zenitu, lata i małżeństwa albo triumfu – archetyp komedii, pastorałki i sielanki

3-     Faza zachodu słońca, jesieni, śmierci – archetyp tragedii i elegii.

4-     Faza ciemności, zimy, rozkładu – archetyp satyry

Krytyk literacki powinien badać przede wszystkim księgi święte celem lepszego zrozumienia swego przedmiotu. Dopiero gdy już pojął ich strukturę, może przejść od archetypów do rodzajów literackich i śledzić powstanie dramatu z rytualnego aspektu mitu, a liryki z jego aspektu epifanicznego lub fragmentów ubocznych podczas gdy epos kontynuuje centralną strukturę encyklopedyczną.

Sztuka ma do czynienia nie z rzeczami realnymi lecz z możliwymi do pomyślenia, a choć krytyka ostatecznie będzie musiała mieć jakąś teorię tego, co jest możliwe do pomyślenia, nigdy jednak nie będzie uprawniona do tworzenia a tym bardziej przyjmowania jakiejś teorii rzeczywistości

Centralny mit literatury w jego aspekcie narracyjnym jako mit poszukiwania.

Obrazy archetypowe – wizja niewinności, oglądająca świat w kategoriach całkowitej zrozumiałości. Wizja ta odpowiada wizji świata nie skalanego upadkiem lub wizji niebios w religii i zazwyczaj występuje w tej formie.

Centralny układ tragicznej i komicznej wizji świata:

1- w wizji komicznej świat ludzki jest społecznością lub bohaterem uosabiającym spełnienie pragnień czytelnika. Archetyp uczty, wspólnoty, ładu, przyjaźni, miłości. W wizji tragicznej świat ludzki – to tyrania, anarchie albo człowiek pojedynczy bądź odosobniony, odwracający się od swoich zwolenników, bohater zdradzony, opuszczony.

2- wizja komiczna – świat zwierzęcy jako społeczność oswojonych zwierząt – archetyp obrazów sielankowych. W wizji tragicznej świat zwierzęcy reprezentowany przez bestie, drapieżne ptaki

3 – wizja komiczna utożsamia świat roślinny z ogrodem, gajem, parkiem, drzewem życia. Archetyp arkadyjskich obrazów. W tragicznej rośliny posępnym lasem

4 – wizja komiczna – świat minerałów – miasto, budowla, świątynia – archetyp obrazów geometrycznych – w wizji tragicznej świat mineralny to pustynie, ruiny

5 – w wizji komicznej świat nieuformowany jawi się jako rzeka, tradycyjnie płynąca czterema nurtami, w tragicznej – świat staje się morzem

Interpretacja każdego symbolu zależy tylko od ogólnego kontekstu

Jest to widoczne zwłaszcza w przypadku archetypów względnie neutralnych.