Skworoda.Pawel.Hammerstein.1627.2006.POLiSH.eBook-Olbrzym.pdf

(3390 KB) Pobierz
WSTĘP
W roku 1626 wojska szwedzkie pod osobistym dowództwem króla Gustawa II Adolfa
wylądowały w Piławie w Prusach Książęcych. Był to początek inwazji szwedzkiego monarchy na
wybrzeże Rzeczypospolitej. W krótkim czasie zajął on kilka innych miast w Prusach Królewskich i
zagroził Gdańskowi. Opanowane miejscowości, obsadzone szwedzkimi załogami, stanowić będą
bazę do dalszych działań przeciwko Rzeczypospolitej.
Dzieje tej wojny, toczonej w latach 1626-1629 i określanej mianem wojny o ujście Wisły,
kojarzą się czytelnikowi polskiemu przede wszystkim ze zwycięskimi dla polskiego oręża,
wielokrotnie opisywanymi bitwami pod Oliwą i Trzcianą. Sukcesy te usuwają w cień nie mniej
ważne bitwy pod Gniewem i Hammersteinem (Amersztynem, Hamersztynem, Czarnem), stoczone w
czasie tej samej wojny Rzeczypospolitej ze Szwecją. W pracy tej autor starał się przybliżyć
czytelnikom te właśnie, częściowo zapomniane batalie, od których w bardzo znaczącym stopniu
zależał nie tylko sam przebieg wojny, ale także jej ostateczny wynik. Trzeba bowiem zauważyć, że
opisane tu działania wojenne wpłynęły na proces żmudnych przetargów dyplomatycznych.
Wydarzenia te są tym bardziej warte rozważenia, że dla historyków nie ulega wątpliwości, iż
zmagania polsko-szwedzkie w Prusach w latach 1626-1629 stanowiły przede wszystkim fragment
ogólnoeuropejskiej wojny trzydziestoletniej (1618-1648). Znaczenie ich nie ograniczało się do
udziału Rzeczypospolitej w koalicji habsbursko-katolickiej, lecz było zarazem walką o jej
suwerenność gospodarczą, do której klucz znajdował się u ujścia Wisły. Pierwsze próby
opracowania i oceny tego okresu podjęli K. Górski i A. Szelągowski. Pierwszy z nich prowadził
badania jeszcze u schyłku wieku XIX, drugi zaś na początku XX stulecia[ ]. W świetle powojennych
1
osiągnięć historiografii polskiej i szwedzkiej opracowania te są już przestarzałe. Tematyką wojen
Rzeczypospolitej ze Szwecją w latach 1621-1629 zajmowali się następnie przede wszystkim: J.
Teodorczyk, E. Koczorowski, J. Seredyka, W. Odyniec, L. Podhorodecki, W. Majewski, M.
Nagielski, H. Wisner, J. Wimmer oraz Z. Anusik[2]. W biografii Gustawa II Adolfa autorstwa
ostatniego ze wspomnianych historyków znajdzie czytelnik omówienie bardzo obszernej bazy
źródłowej i literatury obcojęzycznej do dziejów panowania tego szwedzkiego monarchy. Spośród
ważniejszych wydawnictw źródłowych trzeba przede wszystkim wskazać bezcenną edycję
dokumentów i korespondencji kanclerza Axela Oxenstierny[3]. Cennych informacji dostarczają liczne
zachowane źródła polskie, zarówno archiwalne, jak też wydane drukiem na przestrzeni głównie XIX
i XX w.
Potrzeba wydania tej książki nie ulega wątpliwości, ponieważ w aktualnym dorobku polskiej
historiografii wojskowej na temat wojny Rzeczypospolitej ze Szwecją w latach 1626-1629, choć tak
pokaźnym, brakuje pracy popularnonaukowej opartej na dotychczasowych studiach historycznych,
dotyczących bitew stoczonych pod Gniewem i Hammersteinem. Wydaje się, że także w świadomości
polskiego społeczeństwa bitwy te nie znajdują jak dotąd należnego im miejsca i nie cieszą się
zainteresowaniem, mimo organizowanych co roku pod murami Gniewu spotkań polsko-szwedzkich
„Vivat Vasa”.
Chciałbym w tym miejscu podkreślić, że ogromny wkład pracy wniósł do polskiej historiografii
wojskowej Jerzy Teodorczyk, opracowując w sposób naukowy batalie stoczone pod Gniewem i
Hammersteinem. Pragnę też wyrazić serdeczne podziękowania za spostrzeżenia i uwagi merytoryczne
prof. Mirosławowi Nagielskiemu, a dr. Michałowi Kopczyńskiemu za możliwość wymiany
poglądów. Dziękuję też dr. Maciejowi Staniszewskiemu za pomoc podczas opracowywania części
materiałów archiwalnych.
UNIA RZECZYPOSPOLITEJ ZE SZWECJĄ
Rozwijająca się w połowie XVI w. ku wybrzeżom Bałtyku ekspansja Moskwy, której car, Iwan
IV Groźny, postanowił zdobyć dostęp do morskich szlaków handlowych, zagroziła suwerenności
położonego w Inflantach państwa Zakonu Kawalerów Mieczowych[1]. Wzbudziło to zrozumiały
niepokój Litwy, której handel z Europą Zachodnią odbywał się przez porty inflanckie. W 1557 r. król
Zygmunt August zgromadził na granicy Inflant znaczące siły i zmusił wielkiego mistrza Johana
Wilhelma Fürstenberga do zawarcia w Pozwolu traktatu-przymierza przeciw Moskwie. Ivan IV
Groźny odpowiedział na to podjęciem działań zbrojnych w Inflantach. W 1558 r. Moskwa opanowała
Narwę i nawiązała kontakty gospodarcze z Europą Zachodnią dzięki tzw. żegludze narewskiej.
Zagrożone prowincje inflanckie zwróciły się o pomoc do państw nadbałtyckich. Miasta północnej
Estonii wpuściły w swe mury załogi szwedzkie. Biskup ozylski Jan Munchhausen natomiast poddał
wyspę Ozylię Danii. W tej sytuacji wielki mistrz zakonu Gothard Kettler obawiał się, że Iwan, za
pomocą właściwych sobie okrutnych metod, zechce sięgnąć po dalsze ziemie. Zdając sobie sprawę,
że Dania i Szwecja są zbyt słabe, by zagwarantować integralność terytorialną jego państwa,
zdecydował się ostatecznie w 1561 r. złożyć hołd lenny Rzeczypospolitej. Król Zygmunt August,
zaniepokojony zaborczą polityką sąsiada i doceniając znaczenie Morza Bałtyckiego, słusznie
rozumował, że tylko odcięcie Moskwy od wybrzeży morskich poskromi jej agresywne zapędy.
Rozpoczęty w 1562 r. spór polsko-moskiewski rychło przekształcił się w wielki konflikt, który
ogarnął całą północną Europę. Wzięły w nim udział, pretendujące również do podziału Inflant, Dania
i Szwecja oraz pilnie strzegąca swoich interesów handlowych hanzeatycka Lubeka. Z powodu
skomplikowanego układu stosunków dwa państwa, które najbardziej powinny obawiać się Moskwy,
Rzeczpospolita i Szwecja, popadły w konflikt zbrojny ze sobą. W roku 1563 Dania związała się
sojuszem z Polską i Hanzą przeciw Szwecji, podczas gdy Moskwa, zawarłszy rozejmy ze Szwecją
(1561) i Danią (1562), toczyła walki głównie z Rzeczpospolitą na litewskim i inflanckim teatrze
działań wojennych. Dopiero obalenie w Szwecji zdradzającego objawy choroby umysłowej króla
Eryka XIV i powołanie przez wielmożów na tron jego brata, a zarazem szwagra Zygmunta Augusta,
Jana ks. finlandzkiego zmieniło sytuację. Nowy król, przyjąwszy imię Jan III, doceniając korzyści
płynące z dynastycznych związków z domem jagiellońskim, nakazał przerwanie działań przeciwko
Rzeczypospolitej. Krok ten spowodował faktyczne odwrócenie przymierzy. Zygmunt August
zdecydowany był bowiem wszelkimi sposobami ukrócić żeglugę narewską, uprawianą w znacznej
mierze przez Duńczyków, ci zaś na podejmowane w tym zakresie próby odpowiedzieli działaniami
odwetowymi. Działania zbrojne zaczęły wygasać pod koniec 1569 r. i zakończyły się wraz z
podpisaniem polsko-moskiewskiego zawieszenia broni i pokoju między Danią, Lubeką i Szwecją 13
grudnia 1570 r. na kongresie w Szczecinie. Pokój sankcjonował status quo, uznając m.in. szwedzkie
zdobycze w Estonii. Zwycięska dla Rzeczypospolitej wojna w Inflantach, prowadzona z wielkim
uporem przez króla Stefana Batorego w latach 1579-1581, odsunęła na kilkadziesiąt lat groźbę
najazdu ze strony Moskwy. Ostrzegał przed nią jeszcze Zygmunt August twierdząc, że „skoro tylko
car moskiewski będzie w posiadaniu sztuki żeglarskiej i zdobędzie władzę na morzu, stanie się
równie groźnym na morzu, jak i na lądzie”[2]. W rywalizacji o dominację na Morzu Bałtyckim
miejsce pokonanej Moskwy zająć miała jednak Szwecja.
Zacieśnienie pod koniec I wojny północnej stosunków politycznych i związków dynastycznych
pomiędzy Krakowem a Sztokholmem spowodowało, iż po śmierci króla Stefana Batorego na tron
polski w 1587 r. powołano królewicza szwedzkiego Zygmunta Wazę. Elekt podpisał
pacta conventa,
w których zobowiązał się m.in. do wystawienia floty wojennej i przyłączenia do Rzeczypospolitej
spornego terytorium Estonii. Plany te nie mogły jednak zostać zrealizowane wobec nieoczekiwanego
biegu wydarzeń w Szwecji. Istotne bowiem znaczenie dla szwedzkiej polityki za panowania Jana III
miał jego brat książę Karol, rządzący udzielnie w swym księstwie Sudermanlandii[3]. Zwoływał bez
zgody króla stany księstwa, emitował własną monetę, przetapiając na ten cel monety królewskie,
udzielał schronienia duchownym skłóconym z Janem III, szykanował lojalną wobec monarchy
szlachtę mającą majątki w jego księstwie. Naraził się tym na gniew brata, ale zbudował oddane sobie
stronnictwo i zyskał sympatię radykalnych luteran. To ostatnie było szczególnie osobliwe, bo Karola
podejrzewano o sympatie kalwińskie.
Zwrot w układzie sił politycznych Szwecji przyniosła elekcja Zygmunta Wazy na tron polski.
Unia z Polską pozwalała mieć nadzieję na pozyskanie silnego sojusznika w wojnie z „naszym starym
dziedzicznym wrogiem”, jak określano w Szwecji państwo moskiewskie. Zwycięstwo Zygmunta na
polu elekcyjnym otworzyło nowe perspektywy przed szwedzką arystokracją. Zanim Zygmunt udał się
do Polski, na sesji stanów w Kalmarze opracowano tzw. artykuły kalmarskie (1587), które opisywały
sposób sprawowania władzy w nowym polsko-szwedzkim państwie. Po śmierci Jana III władcą obu
krajów miał zostać Zygmunt stale rezydujący w Rzeczypospolitej. Na terenie Szwecji władzę w jego
imieniu sprawować miało siedmiu regentów, sześciu mianowanych przez króla i jeden przez ks.
Karola. Artykuły broniły także interesów słabszego partnera unii, jakim była Szwecja. Gwarantowały
jej nienaruszalność granic, pozostawianie w kraju wpływów z podatków, niewyprowadzanie z niej
wojska, a nawet ochronę języka szwedzkiego. Gdyby artykuły kalmarskie były w pełni respektowane,
szwedzka arystokracja uzyskałaby duże wpływy na rządy.
Nad unią od samego początku zbierały się jednak groźne chmury. Przede wszystkim Szwedzi nie
zgodzili się na przekazanie Rzeczypospolitej Estonii. Jan Zamoyski, który wprowadził Zygmunta na
tron, nie myślał o antyrosyjskim sojuszu ze Szwecją. Do wsparcia tej kandydatury skłoniły go nie tyle
względy polityki zagranicznej, co obawa, że w przypadku zwycięstwa innego kandydata wpływy
uzyskają jego liczni wrogowie. Zawiedziony w swych oczekiwaniach Jan III już w 1589 r. próbował
ściągnąć syna do Szwecji. O tym, że plan się nie powiódł, zadecydował opór członków Rady
podczas spotkania ojca i syna w Rewalu. Od tego momentu Jan zdawał sobie sprawę, że
największym zagrożeniem dla władzy monarszej w Szwecji są wygórowane oczekiwania
arystokracji. W ostatnich trzech latach rządów zbliżył się do Karola, a architektów unii, na czele z
Erikiem Sparre, jednym z liderów Rady Państwa, usunięto z piastowanych urzędów. Dopiero na łożu
śmierci Jan okazał im łaskę w zamian za obietnicę, iż nie dopuszczą do zagarnięcia tronu przez
Karola kosztem Zygmunta (1592). Trzyletnie wahania króla zaszkodziły interesom Zygmunta,
członkowie Rady postawili mu bowiem bardzo ciężkie warunki, gdy przybył do Szwecji po śmierci

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin