Lipiński E., Rok szabatowy.pdf

(215 KB) Pobierz
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
SCRIPTA BIBLICA ET ORIENTALIA
1(2009)
EDWARD LIPIŃSKI
ROK SZABATOWY
Rok Szabatowy – jak o tym świadczy jego nazwa – przypada na każdy
siódmy rok i rozpoczyna się pierwszego dnia miesiąca Tiszri, tj. wczesną je-
sienią, w dzień Nowego Roku pradawnego kalendarza rolniczego. Wynika to
niedwuznacznie z tradycji zapisanej w Misznie, w traktacie
Szewit
obejmują-
cym zasady, które dotyczą Roku Szabatowego
1
. Traktat Miszny reprezentuje
interpretację rabiniczną z epoki rzymskiej. Jest ona rezultatem wielowiekowej
ewolucji dwóch niezależnych od siebie, gospodarczo-społecznych zasad po-
stępowania, tj. zwolnienia dłużników popadłych w służbę niewolniczą i po-
zostawienia ziemi odłogiem. Rok Szabatowy jest też zwany
š
e
mit!t
!
āh,
co ety-
mologicznie wskazuje na „puszczenie wolno” lub na jakieś pojęcie pokrewne
2
.
1
2
Dysponujemy doskonałym wydaniem krytycznym traktatu ze wstępem historycznym
o Roku Szabatowym: D. Correns,
Schebiit (vom Sabbatjahr). Text, Übersetzung und Er-
klärung
(Die Mischna. I. Seder: Seraim. 5. Traktat: Schebiit), Berlin 1960.
Baraity
uzu-
pełniające traktat
Szewit
można znaleźć w krytycznym wydaniu Tosefty z obszernym
komentarzem: S. Lieberman,
e Tosefta according to Codex Vienna, with Variants. Order
Zera’im,
New York 1955. Talmud Jerozolimski zawiera
gemarę
tegoż traktatu. Brak jej
w Talmudzie Babilońskim.
Wyraz nie występuje w tekstach ugaryckich, ale babiloński utwór mądrości znalezio-
ny w Ugaryt posługuje się czasownikiem
šamāt"u
. Mianowicie, modlitwa cierpiącego
do Marduka określa boga jako tego, który „mnie zrujnował, ale (potem) puścił mnie
wolno”, zob.J. Nougayrol, „( Juste) Souff rant”, w:
Ugaritica V,
red. J. Nougayrol [i in.]
(Mission de Ras Shamra XVI), Paris 1968, 268, wiersz 36’. Tłumaczenie polskie całego
ustępu można znaleźć u K. Łyczkowskiej,
Babilońska literatura mądrości,
Warszawa 1998,
56-58.
Prof. dr hab. Edward LIPIŃSKI – emerytowany profesor Wydziału Orientalistycz-
nego Katholieke Universiteit Leuven (Belgia); zainteresowania naukowe: języki se-
mickie i historia starożytnego Bliskiego Wschodu; elip@telenet.be
10
EDWARD LIPIŃSKI
Wyraz ten zdaje odnosić się pierwotnie do dłużnika i umorzenia długów raczej
niż do „odłogowania” ziemi. Praktyki Roku Szabatowego, określone prawem
biblijnym, powstały najpóźniej w II tysiącleciu p.n.e. Oznacza to, że trady-
cja izraelska i judzka odziedziczyła je z okresów średniego i późnego brązu.
. PRAWO BIBLIJNE
Tematyka Roku Szabatowego omawiana jest w trzech księgach biblij-
nych: w Księdze Wyjścia 21,2-6 i 23,10-11, w Księdze Kapłańskiej 25,1-7
i 18-22, a zwłaszcza w Księdze Powtórzonego Prawa 15,1-18. Każdy z tych
trzech ustępów uwydatnia jeden z aspektów Roku Szabatowego, którego
przestrzeganie z czasem nabierało odmiennego charakteru.
1. Najstarszy tekst należy do tzw. Kodeksu Przymierza, który obejmu-
je część Księgi Wyjścia, mianowicie rozdz. 20,22–23,13. Większość badaczy
uznaje archaiczność tej grupy tekstów prawnych, której poszczególne przepisy
są bliskie normom zebranym w kodeksach starożytnego Bliskiego Wschodu
3
i mogłyby uchodzić za dziedzictwo kanaanejskie epoki brązu. Czas pierw-
szego ich spisania jest mało ważny, gdyż prawa kazuistyczne składające się
na Kodeks Przymierza wywodzą się z ustnych tradycji sędziów sprawujących
nadzór nad obyczajami i prawem wspólnot miejskich i wiejskich. Przepisy
Roku Szabatowego zawarte są w rozdz. 21,2-6 i 23,10-11. Przy później-
szej redakcji Kodeksu, zapewne w okresie perskim
4
, rozdzielono te ustępy
i uzupełniono przepis dotyczący wyzwalania niewolników za długi. Wypada
przypomnieć tu, że język hebrajski nie posiada odrębnego wyrazu na okre-
ślenie „niewolnika”. Tylko kontekst może wykazać, czy ‘ebed oznacza wol-
nego sługę, niewolnika, czy też niewypłacalnego dłużnika lub członka jego
rodziny odbywającego służbę u wierzyciela. W ustawodawstwie Roku Sza-
batowego chodzi o to ostatnie znaczenie. Należy sądzić, że przepis Wj 21,2
brzmiał pierwotnie: „Jeśli nabędziesz
5
sługę, przez sześć lat będzie ci służył,
3
4
5
Nie zasługują tu na uwagę fantazyjne wywody J. Van Setersa (A
Law Book for the Dia-
spora,
Oxford 2002), który Wj 20,23-23, 33 przypisuje judzkiemu wygnańcowi, który
miałby dostęp w Babilonii do starych zbiorów prawnych i dopuścił się plagiatu (s. 173).
Zob. recenzję E. Otto w:
BO
63 (2006), 343-347.
Sugeruje to dopisany wyraz
‘ibrî
(Wj 21,2), „Hebrajczyk”, który pierwotnie oznaczał
mieszkańca perskiej prowincji ‘Abar-Nahara, obejmującej Syrię i Palestynę. Wyraz ten
został dodany także w innych miejscach, np. w Pwt 15,12, gdzie w okresie perskim
wpisano „Hebrajczyk albo Hebrajka” obok słowa „twój brat”.
Czasownik
qānāh
znaczy „nabyć”, niekoniecznie drogą kupna, co z pewnością wyklucza
prawo o umarzaniu długów. Por. P. Humbert,
Opuscules d’un hébraïsant,
Neuchâtel 1958,
166-174.
ROK SZABATOWY
11
a siódmego roku będzie mógł odejść”, albo „puścisz go wolno” (tišm
e
t!ennû)
6
.
Przepis o ugorowaniu ziemi znajduje się w Wj 23,10-11: „Przez sześć lat
będziesz obsiewał ziemię i zbierał jej płody, a siódmego roku pozwolisz jej
leżeć odłogiem
7
i zaniechasz zbioru, aby mogli jeść ubodzy z twego ludu,
a resztę zjedzą zwierzęta polne. Tak też postąpisz z twoją winnicą i z twoim
ogrodem oliwnym”. Wedle tej zasady, przez cały rok siódmy należy zaniechać
zasiewów i zbierania plonów, a także powstrzymać się od podobnych prac
w winnicach i przy drzewach oliwnych. Wbrew rozpowszechnionej interpre-
tacji, tekst nie nakazuje wstrzymania się od wszelkiej pracy na roli i w win-
nicach. Orka i użyźnianie ziemi były dozwolone, wręcz zalecane w praktyce
rolniczej. Rozdziały 3-4 traktatu
Szewit
odnoszą się nawet do tych prac.
Wszystkie plony siódmego roku stawały się własnością całej społeczności,
zwłaszcza ubogich, tak wolnych, jak i niewolników, oraz zwierząt, udomo-
wionych, czy też dzikich.
Przepisy te nie odnoszą się do jakiegoś określonego roku kalendarzowe-
go i nawet nie dotyczą równocześnie wszystkich pól i niewolników lub sług
8
danego gospodarza. Zaznaczają jedynie, że co siedem lat należy pozostawiać
ziemię odłogiem i po sześciu latach puszczać wolno zniewolonych pobra-
tymców. Jak zaznaczono powyżej, chodzi tu o niewypłacalnych dłużników
lub o osoby z ich rodzin zabezpieczające pożyczkę na służbie u wierzyciela
i spłacające ich pracą dług i jego odsetki.
2. Drugi tekst, w Kpł 25,1-7 i 18-22, nazywa ten rok ugorowy „Szaba-
tem Pańskim” i obiecuje specjalne błogosławieństwo boże dla wiernych, któ-
rzy w siódmym roku zostawiają odłogiem swoją ziemię. Mianowicie, w szó-
stym roku będą korzystać z plonów niezwykle obfitych. Ta idealistyczna
wizja nie zawsze jednak odpowiadała rzeczywistej sytuacji, co mogło dawać
się we znaki pod koniec roku szabatowego i zwłaszcza w roku następnym,
przed żniwami. Tekst nie zaznacza jednak, że wszyscy gospodarze mieli zo-
stawić ziemię odłogiem w tym samym roku i że przepis dotyczył równocześ-
nie ogółu pól danego gospodarstwa. Ujemnych skutków ugorowania ziemi
mógł więc uniknąć przezorny właściciel gruntów rolnych, który liczył się
z siedmioletnim cyklem rolniczym. W swej obecnej formie tekst Kpł 25 ma
charakter wybitnie jahwistyczny, czego nie można powiedzieć o fragmentach
z Wj 21,2-6 i 23,10-11. Odnosi się on tylko do odpoczynku ziemi, ale do-
daje przepisy na obchód Roku Jubileuszowego, który przypada po siedmiu
latach szabatowych, czyli co 49 lub 50 lat, i dotyczy całego kraju (Kpł 25,9).
6
7
8
Czasownik ten występuje w Wj 23,11, gdzie jest użyty obrazowo w odniesieniu do
ziemi.
Dosłownie: „puścisz ją wolno”.
Język hebrajski, podobnie jak inne języki semickie, nie odróżnia niewolnika od sługi.
12
EDWARD LIPIŃSKI
Wbrew opinii niektórych autorów Kpł 25 nie może pochodzić z okresu per-
skiego, gdyż jego składnia i słownictwo wskazują na VII wiek p.n.e.
9
3. Najbogatszy treściowo jest trzeci tekst, w Pwt 15,1-18. Różni się
on od przepisów Kodeksu Przymierza i Księgi Kapłańskiej, gdyż odnosi się
jedynie do zniewolonych dłużników i był oficjalnie ogłaszany w kraju (Pwt
15,2). Odpowiedni ustęp zaczyna się od słów: „Pod koniec siedmiu lat usta-
nowisz darowanie długów (š
e
mit!t
!
āh).
Oto jak ma wyglądać to darowanie dłu-
gów: Każdy wierzyciel, który dał pożyczkę, daruje to, co pożyczył bliźniemu
swemu. Nie będzie domagał się zwrotu ani od swego bliźniego, ani od swego
brata, gdy ogłoszono darowanie długów ku uczczeniu Jahwe. Od cudzoziem-
ca możesz domagać się zwrotu, ale twego brata zwolnisz”. Dalej tekst zazna-
cza, że wszyscy zniewoleni pobratymcy mają w roku tym bezwzględne prawo
do odzyskania wolności. Wynika to z umorzenia długów, gdyż współrodacy
popadali zazwyczaj w niewolę na skutek niemożności spłaty zaciągniętych
długów. Jeśli jednak któryś z nich chciał w dalszym ciągu służyć swemu
panu, czyli najczęściej swemu dawnemu kredytodawcy, to automatycznie sta-
wał się niewolnikiem na zawsze.
. ROK UGOROWY
Odnośnie do roku ugorowego godny uwagi jest fakt, że uprawa roli
w klimacie suchym wymagała regularnego pozostawiania ziemi ornej odło-
giem na rok lub nawet kilka lat. W północnej Mezopotamii, w rejonie Harra-
nu, rolnicy z czasów biblijnych nie zasiewali połowy swoich pól co drugi rok
w celu przywrócenia żyzności, odchwaszczenia gleby i zatrzymania wilgoci
10
.
Bydło pasło się wtedy na ugorze, a jego odchody nawoziły glebę. Prawo
biblijne wprowadza tu nakaz, gdyż rolnicy niechętnie patrzyli na ziemię ugo-
rującą i nie przynoszącą im plonu. Nakaz taki nie był jednak wystarczający,
9
10
Modne dziś późne datowanie tekstów Pięcioksiegu zastosował ostatnio do Kpł 25 J.-F.
Lefebvre (Le
Jubilé biblique Lv 25 – exégèse et théologie
(OBO 194), Fribourg – Göttin-
gen 2003), datując cały rozdział na epokę perską. Podobnie T. Reinmuth (Der
Bericht
Nehemias
(OBO 183), Freiburg – Göttingen 2002, 181) uzależnia całe prawo Roku
Jubileuszowego od Neh 5. Jest to niemożliwe, jak słusznie podkreśla J. Joosten, recenzja:
J.-F. Lefebvre, Le jubilé biblique. Lv 25 – exégèse et teologie (OBO 194), Fribourg
2003,
BO
64 (2007), 211-212. Potwierdza to m.in. zapożyczony z nowoasyryjskiego
wyraz
d
e
rōr,
który stanowi jakby tytuł prawa o Roku Jubileuszowym i świadczy o po-
wstaniu tekstu w VII w. p.n.e.
E. Lipiński,
e Aramaeans: eir Ancient History, Culture, Religion
(OLA 100), Leuven
2000, 521-522. Teksty w transkrypcji z tłumaczeniem angielskim podają F.M. Fales,
J.N. Postgate,
Imperial Administrative Records, Part II: Provincial and Military Adminis-
tration
(SAA XI), Helsinki 1995, 121-145, nr. 201-220.
ROK SZABATOWY
13
gdyż w klimacie palestyńskim, bez sztucznego nawadniania i odpowiedniego
nawozu, rolnictwo deszczowe wymagało, by ziemia leżała ugorem co naj-
mniej co drugi rok. Z posiadanych informacji nie wynika bowiem, by w cza-
sach biblijnych stosowano płodozmian. System ówczesnej gospodarki rolnej
nie był w stanie ustalić stałej rotacji upraw następujących kolejno po sobie
na określonym obszarze, podzielonym na pola. Gospodarka płodozmianowa
daje dobre rezultaty w systemie trzyletnim, siejąc np. pszenicę w pierwszym
roku, owies w drugim roku, a zostawiając ziemię odłogiem w trzecim roku,
jak to czyniono we Francji w XIX wieku
11
. Podobną praktykę stosowano
w północnej Mezopotamii w XX wieku. Nie znaczy to oczywiście, że można
było zaniedbywać kompletnie glebę przez cały rok. Na przykład pasąc na
niej bydło, dostarczano jej potrzebnego nawozu. Jedna z dawnych praktyk
palestyńskich znana jest nam z Tosefty, z traktatu
Szewit
2,16.19
12
obej-
mującego zasady, które dotyczą Roku Szabatowego. Mianowicie, trzymano
owce na polu w tymczasowej zagrodzie zwanej
sahar,
którą przemieszczano
tak, by odchody zwierząt rozprowadzać po całym polu. Także wedle Tosefty,
w tymże traktacie
Szewit
3,10
13
, w roku odłogowym orano pole od pięciu
do siedmiu razy celem jego odchwaszczenia i dobrego użyźnienia. Orkę taką
nazywano
tijjuw
lub
nīr.
Rolnik stosował najczęściej uprawę przerzutową, kolejno obsiewając
jęczmieniem to jedną, to drugą połowę swego pola. Mniej korzystne i nie-
praktyczne wydaje się stosowanie odmiennego systemu: po kilku sezonach
uprawy, przy których płody stopniowo się zmniejszały, pozwalano polu od-
poczywać przez następne dwa do czterech lat. Po upływie takiego okresu
należało czekać około dwóch lat, by ziemia stała się znów w pełni płodna.
Terminologia babilońska słusznie rozróżniała tu ugór (a.šà sù), ziemię upraw-
ną (a.šà ab.sín) i ziemię odłogową (a.šà kankal =
nidūtu),
której zaoranie
(teptītu) i uprawienie dawało dobre wyniki dopiero po dwóch latach
14
. Do-
bitnie wyraża to pewien starobabiloński list: „Jeżeli pole nie było uprawiane
i leżało odłogiem w ubiegłym roku, weź opieczętowaną umowę o zaoranie
w dwóch latach i w trzecim roku przyniesie ono dzierżawne”
15
.
Rok Szabatowy nie wystarczał zatem, by zapewnić glebie normalną
płodność. Mógł on tylko uzupełniać praktykę uprawy przerzutowej, zakazu-
jąc przez rok zasiewu na polach i gwarantując stałość sześcioletniego cyklu
upraw, który Rok Szabatowy uwieńczał poniekąd jako rok siódmy. Siedmio-
11
12
13
14
15
Por. tablice w E.V.B. Crud,
Économie de l’agriculture,
Paris – Genève 1820, 118nn.
Por. Miszna,
Szewit
4.
Por. Talmud Babiloński,
Menachot
85a.
K. Butz, „Ur in altbabylonischer Zeit als Wirtschaftsfaktor”, w:
State and Temple Econo-
my in the Ancient Near East I,
red. E. Lipiński (OLA 5), Leuven 1979, 257-409 (zob.
s. 317-322).
R. Frankena,
Briefe aus dem British Museum
(Altbabylonische Briefe 2), Leiden 1966,
nr 92.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin