Szczygielski K., Terminologia odnosząca się do konkubinatu w polskim ustawodawstwie synodalnym XII–XVIII w.pdf

(174 KB) Pobierz

MISCEllANEA HISTORICO-IURIDICA

TOM VI

ROK 2008

Krzysztof Szczygielski

Terminologia odnosząca się do konkubinatu

w polskim ustawodawstwie synodalnym

XII–XVIII w.

Keywords:

Concubinage, Synodal legislation

Summary

The question of concubinage was very often mentioned in the sources of Polish

synodal legislation in 12

–18

centuries. This extramarital union between a man and

a woman was defined by the Latin term concubinatus. The more descriptive expressions

used to explain this relation are as follows: peccandi libidinum, scelerata consuetudo or

damnaticius status. The most extended terminology refers to the most relevant matter for

the Catholic Church, namely to break with the sinful intercourse by the Christ’s faithful.

The analysis of synodal decrees indicates that provided terminology expressed moral and

legal qualification of living in concubinage. It was characterized by the pejorative meaning.

Undoubtedly, it reflected the negative attitude of the Church towards these extramarital

relations and people remaining in them. Provided terms applied mostly to clerics living

in statu concubinatu.

It shows how much attention the ecclesiastical authorities pay to

clerical discipline. However, the fragments regarding the fight with concubinage of Christ’s

faithful are less common. Particular legislators broadly used the terminology provided by

the universal Canon law.

W rozwoju ustawodawstwa synodalnego Kościoła katolickiego w Polsce

wyróżnić można zasadniczo dwa okresy. Ramy czasowe pierwszego z nich wy-

znaczają daty średniowiecznych synodów z XII–XIII w. i odbycie ostatnich

zgromadzeń synodalnych na ziemiach polskich przed rozbiorami dokonanymi

w drugiej połowie XVIII stulecia. W czasie pozostawania naszego kraju pod

protektoratem państw zaborczych nie było sprzyjających warunków do pro-

KRZYSZTOf SZCZYgIElSKI

wadzenia działalności synodalnej, co spowodowało niemal całkowity jej zanik

Stąd o początku drugiego okresu w historii prawodawstwa synodalnego można

mówić dopiero w chwili odzyskania przez państwo polskie niepodległości, która

zbiegła się praktycznie z promulgacją przez papieża Benedykta XV (9–9)

bullą

Providentissima Mater Ecclesia

z 7 maja 97 r. Kodeksu Prawa Kano-

nicznego Kościoła łacińskiego, z mocą obowiązującą od 9 maja 98 r.

Ni-

niejsze opracowanie ma na celu przedstawienie terminologii stosowanej wobec

zjawiska konkubinatu wiernych świeckich, jak również osób stanu duchownego

w pierwszym z przedstawionych okresów.

We wspomnianym okresie zaobserwować można aktywną pracę na polu

prawodawczym. Widocznym świadectwem tego zaangażowania było zwołanie

licznych synodów prowincjonalnych

, odbywanych pod przewodnictwem le-

gatów papieskich bądź metropolitów i diecezjalnych

, którym przewodniczyli

biskupi. W ich aktach znajduje się wiele regulacji prawnych poruszających pro-

blematykę konkubinatu. Analiza wybranych statutów synodalnych zmierza do

udzielenia odpowiedzi na szereg pytań, a w szczególności: Czy stosowana termi-

nologia wyrażała obok prawnej także i moralną ocenę pożycia w konkubinacie?

Czy poszczególni prawodawcy zajmowali w kwestii trwania w tym związku jed-

nakowe stanowisko wobec wiernych świeckich i duchownych? Czy w badanym

okresie dostrzec można ewolucję stosunku Kościoła w Polsce do tego rodzaju

pozamałżeńskich relacji?

1. Terminy podstawowe

Kluczowym terminem odnoszącym się do określenia stałego, nieślubnego

pożycia mężczyzny z kobietą, jakim posługiwało się polskie przedrozbiorowe

prawo synodalne, był łaciński termin

concubinatus,

który Kościół przejął z ter-

W. Wójcik,

Ze studiów nad synodami polskimi,

Lublin 98, s. 9–9. Wyjątkiem pod tym

względem był obszar zaboru austriackiego, gdzie biskup diecezji przemyskiej Józef Sebastian Pel-

czar przeprowadził trzy zgromadzenia synodalne, kolejno w latach 90 (zob.

Acta et Statuta Synodi

Dioecesanae Premisliensis quam A.D. 1902 diebus 19, 20, 21, 22 Mensis Augusti habuit Josephus Seba-

stianus Pelczar Episcopus Premisliensis Latinorum,

Premisliae 90); 908 (zob.

Akta i Statuta Kongre-

gacyi Synodalnej czyli Synodu dyecezalnego dwudziestego odbytego w dniach 25, 26 i 27 sierpnia 1908 r.

w Przemyślu pod przewodnictwem Józefa Sebastyana Pelczara biskupa przemyskiego ob. łac.,

Przemyśl

908) i 9 (zob.

Akta Kongregacyi Synodalnej czyli Synodu dyecezalnego dwudziestego pierwszego od-

bytego w dniach 7, 8 i 9 lipca 1914 r. w Chyrowie pod przewodnictwem Józefa Sebastyana Pelczara biskupa

przemyskiego ob. łac.,

Przemyśl 96). zob. także J. R. Bar,

Synody biskupa przemyskiego Józefa Sebastia-

na Pelczara,

„Ateneum Kapłańskie” 950, nr 5, s. 98–0; idem,

Działalność ustawodawcza biskupa

przemyskiego J. S. Pelczara (1900–1924),

„Prawo Kanoniczne” 976, nr –, s. 8–.

zob. „Acta Apostolicae Sedis” 97, nr 9, pars II.

Szerzej na temat synodów prowincjonalnych zob. np. T. Gromnicki,

Synody prowincyonalne oraz

czynności niektórych funkcyonaryuszów apostolskich w Polsce do r. 1357,

Kraków 885; M. Morawski,

Synod prowincjonalny prowincji gnieźnieńskiej w dawnej Polsce,

Włocławek 95; P. Kałwa,

Rys historycz-

ny prowincjonalnego ustawodawstwa synodalnego w Polsce przedrozbiorowej,

[w:]

Księga pamiątkowa

ku czci Jego Ekscelencji X. Biskupa Mariana Leona Fulmana,

cz. , Lublin 99, s. 6–55; I. Subera,

Historia źródeł i nauki prawa kanonicznego,

Warszawa 977, s. 5–.

Szerzej na ten temat zob. np. M. Morawski,

Synod diecezjalny w dawnej Polsce,

Włocławek 97.

TERMINOlOgIA ODNOSZąCA SIę DO KONKUBINATU...

minologii prawa rzymskiego. Jego obecność odnotowuje się praktycznie we

wszystkich źródłach badanego okresu

Etymologicznie

concubinatus

wywodzi się od

concubina

, który to termin

powstał w wyniku połączenia przedrostka

cum

(razem) i czasownika

cubare

(leżeć). Niektórzy jako źródło jego pochodzenia podają

concubare,

od złącze-

nia

con

cubare

lub niekiedy

concumbere,

będące połączeniem

con

cumbere

zaznaczyć jednak trzeba, iż wszystkie wymienione tutaj czasowniki są ze sobą

zbieżne znaczeniowo i w sensie właściwym wiążą się z takimi czynności, jak le-

żenie z kimś, spanie razem

, obcowanie cielesne, spółkowanie

czy też utrzy-

mywanie stosunków płciowych

. W nawiązaniu do terminu określającego po-

zamałżeńskie stosunki partnerów, kobietę nazywano konkubiną (concubina)

mężczyznę natomiast konkubinariuszem

(concubinarius)

2. Wyrażenia zamiennie stosowane z terminami podstawowymi

Analizując terminologię, jaką posługiwano się przy określaniu trwałego nie-

ślubnego związku między dwoma osobami odmiennej płci, podkreślić należy,

Tak np.

Synodus Budensis anni 1279 Philippus Firmanus Episcopus Legatus,

[w:] R. Hube,

An-

tiquissimae Constitutiones Synodales provinciae Gneznensis

(dalej:

Antiquissimae),

Petropoli 856,

s. 80;

Kodyfikacja płocka biskupa Jakuba z 1398–1423 r.,

[w:] J. Sawicki,

Concilia Poloniae

(dalej: CP),

t. 6:

Synody diecezji płockiej i ich statuty,

Warszawa 95, s. ;

Statuta Thomae Strzępiński Episco-

pi Cracoviensis Ann. MCCCCLIX,

[w:]Starodawne

Prawa Polskiego Pomniki,

ed. U. Heyzmann (dalej:

SPPP), t. , Kraków 875, s. ;

Acta dioecesanae synodi Anno Domini MDLXXX,

[w:] J. Sawicki, CP,

t. 0:

Synody diecezji wrocławskiej i ich statuty,

Wrocław – Warszawa – Kraków 96, s. 57.

Thesaurus Linguae Latinae,

t. , Lipsiae 906–909, s.v.

concubina, concubinatus,

s. 98–99;

Słow-

nik łacińsko-polski,

red. M. Plezia, t. , Warszawa 998, s.v.

concubina, concubinatus,

s. 657.

J. Plassard,

Le concubinat romain sous le Haut Empire,

Toulouse 9, s. 5; A. Walde, J. B. Hof-

mann,

Lateinisches etymologisches Wörterbuch,

t. , Heidelberg 98, s.v.

cubo,

s. 98; A. Ernout,

A. Meillet,

Dictionnaire étymologique de la langue latine. Histoire des mots,

Paris 959, s.v.

cubo,

s. 5–

–5;

Oxford Latin Dictionary,

t. , Oxford 969, s.v.

concubina, concubo, concumbo,

s. 9–9.

F. Bobrowski,

Słownik łacińsko-polski,

t. , Wilno 8, s.v.

concubo,

s. ; A. Jougan,

Słownik

kościelny łacińsko-polski,

Warszawa 99, s.v.

concubo,

s. 5; J. Sondel,

Słownik łacińsko-polski dla praw-

ników i historyków,

Kraków 997, s.v.

concubo,

s. 9.

F. Bobrowski, op. cit., t. , s.v.

concumbo,

s. ; A. Jougan, op. cit., s.v.

concumbo,

s. 5; J. Sondel,

op. cit., s.v.

concumbo,

s. 9; M. Plezia, op. cit., t. , s.v.

concumbo,

s. 658.

J. Sondel, op. cit., s.v.

cubo,

s. 6; M. Plezia, op. cit., t. , s.v.

cubo,

s. 80.

zob. np.

Synodus Siradiensis anni 1233 Fulco Archiepiscopus Gneznensis,

[w:]

Antiquissimae,

s. ;

Constitutiones synodales Thomae episcopi Wratislaviensis anno 1279 promulgatae,

CP, t. 0, s. 0;

Statuty biskupa Jana z Książąt Litewskich z 1528 r.,

[w:] J. Sawicki, CP, t. :

Synody diecezji wileńskiej i ich

statuty,

Warszawa 98, s. 0;

Acta Synodi Dioecesanae Luceoriensis per Bernardum Maciejowski... Anno

Domini MDLXXXIX celebratae,

ed. z. Chodyński, Varsaviae 875, s. 9;

Statuta synodi A. 1641 celebra-

tae ad Gregorium Zamoyski Episcopum Chelmensem,

[w:] J. Sawicki, CP, t. 9:

Synody diecezji chełmskiej

obrządku łacińskiego z XVI–XVIII wieku i ich statuty,

Wrocław 957, s. 95.

Termin ten występuje wyłącznie w źródłach i literaturze prawa kanonicznego. Czynione przeze

mnie próby odnalezienia go w kilku słownikach języka polskiego nie przyniosły rezultatu. Powszechnie

przyjętym i stosowanym terminem na określenie mężczyzny pozostającego z kobietą w trwałym nie-

ślubnym związku jest konkubent bądź też dużo rzadziej spotykany konkubin, zob.

Praktyczny słownik

współczesnej polszczyzny,

red. H. zgółkowa, t. 7, Poznań 998, s. 6.

Statuta Joannis IV Grot Episcopi Cracoviensis Ann. MCCCXXXI,

SPPP, t. , s. 8;

Statuta Synoda-

lia Nicolai Kurowski Episcopi Anno 1402,

[w:] z. Chodyński,

Statuta Synodalia dioecesis Wladislaviensis

et Pomeraniae

(dalej:

Statuta),

Varsaviae 890, s. .

KRZYSZTOf SZCZYgIElSKI

iż obok właściwego i technicznego terminu

concubinatus,

kanoniczne normy

prawne zawierały także wiele różnorodnych zwrotów oraz wyrażeń opisowych

traktujących o tej formie faktycznego pożycia. Do wyrażeń, jakie pojawiały się

w omawianym kontekście zaliczyć trzeba następujące:

scelerata consuetudo

(przeklęty nawyk),

peccandi libidinum

(grzeszna żądza),

peccandi propositum

(grzeszny zamiar, sposób życia),

prava consuetudo

(nikczemne przyzwycza-

jenie),

turpe commercium

(szpetny związek),

damnaticius status

(stan god-

ny potępienia),

confusio et damnum

(hańba i ujma na czci) oraz

scandalum

(zgorszenie) i

malum

(zło).

W stosunku do kobiet pozostających w konkubinacie, obok podstawowe-

go terminu

concubina,

używano również alternatywnych określeń, na przykład

takich jak

mulieres concubinariae

. Wspomnieć jednak trzeba, iż szczególnie

w przepisach regulujących kwestie wspólnego zamieszkiwania osób stanu du-

chownego z niewiastami nierzadko pojawiały się także inne zwroty i terminy.

Do takich należał niewątpliwie zwrot

femina suspecta

, stosowany wobec kobiet

wzbudzających podejrzenia co do ich dobrej sławy

. Innymi, jakie zawierają

źródła, były:

focaria

(kobieta pozostająca w służbie domowej u duchownego,

kucharka),

meretrix

(nierządnica, nałożnica) – termin o ewidentnie nega-

Statuty synodalne wieluńsko-kaliskie Mikołaja Trąby z 1420 r. z materiałów przysposobionych

przez B. Ulanowskiego uzupełnili i wydali J. Fijałek i A. Vetulani,

Kraków 95–90–95, s. 8.

Statuty synodalne wieluńsko-kaliskie Mikołaja Trąby...,

s. 8.

Statuta synodi A. 1415 celebratae,

[w:] J. Sawicki, CP, t. 8:

Synody diecezji przemyskiej obrządku

łacińskiego i ich statuty,

Wrocław 955, s. 7.

Constitutiones et decreta Synodi Dioecesanae Plocensis sub... Andrea Stanislao Kostka in Załuskie

Załuski... Episcopo Plocensi Pultoviae Anno Dominii MDCCXXXIII celebratae,

Varsaviae 75, s. .

Ibidem, s. .

Acta dioecesanae synodi Anno Domini MDLXXX,

CP, t. 0, s. 57.

Synodus Wratislaviensis a. 1248 Jacobus Archidiaconus Leodiensis Legatus,

[w:]

Antiquissimae,

s. 7.

Statuta Joannis IV Grot Episcopi...,

SPPP, t. , s. 8.

Acta dioecesanae synodi Anno Domini MDLXXX,

CP, t. 0, s. 57;

Synodus Varmiensis sub Simone

Rudnicki a. 1610,

[w:] z. Chodyński, E. Likowski,

Decretales summorum pontificum pro Regno Poloniae

et constitutiones synodorum provincialium et dioecesanarum Regni eiusdem ad summam collectae

(dalej:

Decretales),

t. , Posnaniae 88, s. 65.

Statuty biskupa Jana z Książąt Litewskich z 1528 r.,

CP, t. , s. 5;

Rozporządzenie synodalne

biskupa Piotra Dunin-Wolskiego z 1589 r.,

CP, t. 6, s. 88.

Synodus Unieioviensis a. 1326,

[w:]

Antiquissimae,

s. 85.

Statuty synodalne biskupa Tomasza Strzępińskiego z 59 r., w których zamieszczono w całości

konstytucję ogłoszoną na XX sesji soboru bazylejskiego z dnia stycznia 5 r. stanowiły, że notorycz-

nym konkubentem jest ten, który:

mulierem de incontinentia suspectam et infamatam tenet

(utrzymuje

niewiastę podejrzaną o brak umiarkowania i zniesławioną), SPPP, t. , s. .

Constitutiones domini Wenceslai episcopi Wratislaviensis,

CP, t. 0, s. 85;

Statuta Synodalia domi-

ni Petri episcopi Wratislaviensis,

CP, t. 0, s. 7.

Tak

Statuta Synodalia Nicolai Kurowski Episcopi Anno 1402,

[w:]

Statuta,

s. ;

Statuta Synodalia

Andreae episcopi Posnaniensis saeculo XV confecta,

[w:] ed. U. Heyzmann, SPPP, t. 5:

Supplementum,

Kraków 877, s. XIV;

Uchwały synodu diecezjalnego gnieźnieńskiego z 1512 r.,

[w:] B. Ulanowski,

Ma-

teryjały do Historyi ustawodawstwa synodalnego w Polsce w w. XVI,

„Archiwum Komisji Prawniczej

Akademii Umiejętności”, t. , Kraków 895, s. 55;

Synodus Dioecesana Wladislaviae die 21 Sept. 1516

TERMINOlOgIA ODNOSZąCA SIę DO KONKUBINATU...

tywnym zabarwieniu, pojawiający się zwykle w stwierdzeniu:

sed si meretri-

cia facie indutus ei adhaerere incorrigibiliter non desierit,

opisującym sytuację,

w której mężczyzna trwa bez poprawy w swym uporze, nie oddalając partner-

. Sporadycznie natomiast korzystano w stosunku do kobiet utrzymujących

takie grzeszne relacje z terminów:

scortum

(ladacznica – dosłownie: skóra),

muliercula

(kobietka, nierządnica) i

fornicaria

(rozpustnica).

Analizowane teksty źródłowe rzadko wzmiankowały o potomstwie zro-

dzonym z konkubinatu. z reguły nie stosowano wobec niego pejoratyw-

nych określeń, lecz rozgraniczano wykroczenie rodziców i w sposób opisowy

przekazywano informacje o pochodzeniu z takiego związku. Jako przykłady

wspomnianej praktyki posłużyć mogą fragmenty synodów łęczyckiego Jakuba

Świnki z 85 r.

czy krakowskiego Tomasza Strzępińskiego z 59 r.

zda-

rzały się jednak i takie określenia jak

filii ex fornicatione geniti

(dzieci spło-

dzone w rozpuście), zamieszczone w kodyfikacji wieluńsko-kaliskiej Mikołaja

Trąby z 0 r.

3. Terminologia określająca istotę konkubinatu

W ustawodawstwie synodalnym omawianego okresu starano się przede

wszystkim wyraźnie odróżnić konkubinat, charakteryzujący się pewną ciągło-

ścią utrzymywanych przez strony stosunków, od sporadycznych aktów seksu-

alnych. O takim rozumieniu jego natury świadczyły w szczególności wyrażenia:

a. celebrata Matthias Drevicius...,

[w:]

Statuta,

s. 8;

Statuta diocesana pro diocesi Luceoriensis z 1519 r.,

[w:] J. Sawicki, CP, t. :

Synody diecezji łuckiej i ich statuty,

Warszawa 99, s. 88.

Przykłady jak w przypisie wyżej. Odnotować jednak trzeba, iż w statutach synodu diecezjalnego

włocławskiego biskupa Drzewickiego z 56 r. wyjątkowo widnieje

meretricia veste

a nie

meretricia facie,

jak w przypadku innych statutów synodalnych, zob. [w:]

Statuta,

s. 8.

Statuta synodi a. 1554 celebratae,

CP, t. 8, s. 67.

Constitutiones et decreta Synodi Dioecesanae Posnaniensis praesidente... Andrea de Szołdry

Szołdrski... Episcopo Posnaniensi,

Posnaniae 6, k. F r.

Statuty Jana z Książąt Litewskich z 1528 r.,

CP, t. , s. 0.

Jacobus Archiepiscopus Gneznensis a. 1285:

[...]

concubinas huiusmodi per dictos nuncios

faciant captivari,

[...]

capte autem cum sua prole taliter acquisita

([...] konkubiny tego rodzaju mają

być schwytane przez rzeczonych posłańców, [...] schwytane z potomstwem w ten sposób zrodzonym),

[w:] A. z. Helcel, SPPP, t. , Warszawa 856, s. 8. Identyczną regulację zawierały

Statuty kaliskie arcy-

biskupa Jarosława z 1357 r.,

[w:]

Codex Diplomaticus Maioris Poloniae

(dalej:

Codex Diplomaticus),

t. ,

Poznań 879, s. 6.

Statuta Thomae Strzępiński Episcopi...:

[...]

qui etiam ex tali concubinatu procreatos filios apud

patres suos cohabitare non permittant

([...] nie pozwolą też, aby dzieci zrodzone z takiego konkubinatu

mieszkały wraz ze swymi ojcami), SPPP, t. , s. ;

Acta et constitutiones synodi a Johanne V Turzone

anno 1509 celebratae,

CP, t. 0, s. 556.

W pełnej treści przywołanego statutu:

Clericus de proventibus anni gracie vel alias de rebus eccle-

siae acquisitis concubinae suae vel filis ex fornicatione genitis quidquam penitus non relinquat,

zabroniono

duchownemu pozostawienia w spadku swojej konkubinie i dzieciom spłodzonym w rozpuście czegokol-

wiek z dóbr Kościoła, zob.

Statuty synodalne wieluńsko-kaliskie Mikołaja Trąby...,

s. 5.

Plik z chomika:

Polemon

Szczygielski K., Terminologia odnosząca się do konkubinatu w polskim ustawodawstwie synodalnym XII–XVIII w.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: