Zmaganie o czystość wiary w Jahwe. Wiara w psalmach.pdf

(207 KB) Pobierz
Wierzy
ć
…
}
WIERZY
Ć
…
Wykład 5
Ks. Robert Głuchowski
Z
MAGANIE O CZYSTOŚĆ WIARY W
J
AHWE
.
W
IARA W
P
SALMACH
Co można powiedzieć na temat wiary na podstawie Księgi Psalmów? Jak ona jest ujmowana?
Trudno podać jakąś jedną prostą definicję, zwięzłe określenie. Choć jest oczywiste,
że
chcieliby-
śmy,
nazwijmy to, w szkolny sposób ukuć jakąś formułę zaczynającą się na przykład: według Księgi
Psalmów wiara to.... Jednak temat wiary w Księdze Psalmów to zagadnienie bardzo złożone, ale nie
jesteśmy tutaj na przegranej pozycji w próbie odkrywania tego tematu. Gdy bliżej przyglądniemy się
temu tematowi, to o wierze w Księdze Psalmów możemy powiedzieć bardzo wiele, bo jest to przecież
rzeczywistość dosłownie przenikająca każde słowo tej księgi, jak chyba
żadnej
innej księgi biblijnej.
Przede wszystkim jest tak dlatego,
że
Księga Psalmów to zbiór modlitw, które - możemy tak to okre-
ślić
- są wielkim wyznaniem wiary psalmistów. Jest to modlitwa wznoszona do Boga w różnych oko-
licznościach i różnych stanach ducha, modlitwa wspólnoty i jednostek, ale zawsze głęboka wiara okre-
śla
tożsamość modlącego się podmiotu, choć bardzo często nie jest to wiara prosta, pozbawiona pytań
czy nawet dramatycznych wezwań.
Można więc powiedzieć, ze Księga Psalmów zakłada wiarę psalmistów tak jak zakładamy,
że
człowiek modlący się jest człowiekiem wierzącym.
Generalnie tak, choć nie możemy zapominać,
że
ta rzeczywistość wiary modlącego się w psalmach
jest bardzo różna: od spontanicznej kontemplacji i uwielbienia Boga, po dramatyczne pytania i we-
zwania człowieka, który zdaje się tę wiarę tracić. Z jednej strony mamy wezwania uwielbienia Boga
"za Jego wielką chwałę": "Jak przedziwne jest imię Twoje Panie" (8,2) czy "Któż jest jak Jahwe, nasz
Bóg?" (113,5), albo "Miłuję Cię, Panie, Mocy moja" (18,2). Kiedy indziej znajdujemy gorzkie słowa
wypowiedziane w cierpieniu, jak to, chyba najlepiej nam znane, bo wypowiedziane przez Chrystusa
na krzyżu: "Boże mój, Boże mój, czemuś mnie opuścił?" (22,2) czy "Nie karć mnie, Panie, w Twoim
gniewie. Skowyczę, bo jęczy serce moje" (38,2.9). Gdzie indziej jest to lamentacja Izraela po zburze-
niu
świątyni:
"Dlaczego, Boże, odrzuciłeś nas na wieki? (74,1).
Mimo nieraz bardzo dramatycznych wezwań zawsze jednak jest to modlitwa wierzącego.
Tak, i to jest kluczowe. Może właśnie postarajmy się spojrzeć na temat wiary w Księdze Psalmów
właśnie przez ten pryzmat, czyli z perspektywy człowieka modlącego się, jak powiedzieliśmy, czło-
wieka wierzącego,
żeby
w ten sposób zarysować ten wielowątkowy temat. Nadmieniliśmy już,
że
bar-
dzo różne są modlitwy, w których psalmiści wyrażają swoją wiarę, a co za tym idzie różna jest ich
1
Wierzy
ć
…
}
treść. Gdybyśmy jednak, pamiętając o tej wielkiej różnorodności treści i kontekstów, chcieli pokusić
się o zdefiniowanie wiary autorów psalmów to moglibyśmy ją przede wszystkim określić jako poczu-
cie zależności od Boga. Ta postawa jest dosyć oczywista we wszelkich pozytywnych kontekstach, ale
- paradoksalnie - najgłębszy wyraz ma w modlitwach wypowiadanych w cierpieniu, gdzie okoliczności
zdają się przygaszać wszelką nadzieję. W największym nawet cierpieniu to poczucie zależności
od Boga, Jego obecności jest obecne, choć subiektywnie modlącym się mogą targać różne emocje.
Najlepiej jednak chyba będzie sięgnąć do konkretnych przykładów psalmów, aby tę rzeczywistość zi-
lustrować.
Po tym ogólnym wstępie przejdźmy właśnie do konkretnych tekstów, które pozwolą nam zro-
zumieć jak przeżywali swoją wiarę psalmiści.
Zanim to zrobimy, wspomnijmy jeszcze o jednej kwestii, która bardzo pomaga nam poruszać się
w tym gąszczu aż stu pięćdziesięciu natchnionych modlitw. Wszystkie psalmy zwykło się w licznych
omówieniach dotyczących tej biblijnej księgi dzielić na pewne grupy. Pierwszym z egzegetów czasów
nowożytnych, który z naukową precyzją dokonał takiego podziału kierując się kryterium gatunku lite-
rackiego był słynny Herman Gunkel
1
. Wyróżnił on takie grupy psalmów jak: hymny, psalmy indywi-
dualne, psalmy zbiorowe, królewskie czy dydaktyczne. Jednak już od starożytności zdawano sobie
sprawę,
że,
jak się wyraża współczesny znakomity egzegeta kardynał Ravasi, "psalmy są jak tęcza,
w której widać sekwencję kolorów, chociaż granice między nimi są mniej wyraźne, niż sądził Gun-
kel"
2
.
Sam Ravasi mówi,
że
psalmy można zebrać w grupy, które nazywa rodzinami
3
. i tak, mówi
o rodzinie hymnów, dalej psalmów błagalnych, psalmów ufności i wdzięczności, psalmów królew-
skich, psalmów liturgicznych, psalmów historycznych, a w końcu psalmów mądrościowych. Jeśli mó-
wimy o temacie wiary w psalmach i bardziej zwróciliśmy uwagę na subiektywne przeżywanie tej rze-
czywistości przez poszczególnych autorów, z wyżej wymienionej listy zwróćmy tylko szczególną
uwagę na hymny oraz psalmy błagalne, tzw. lamentacje. Choć, jak powiedzieliśmy wyżej, każdy
psalm jest odbiciem wiary modlącego się autora natchnionego, to w tych dwóch grupach mamy naj-
bardziej wyraziste przykłady postaw - od kontemplatywnego uwielbienia Boga w hymnach, po gorzką
skargę w psalmach błagalnych.
Rozpocznijmy zatem od hymnów.
Jest to szczególnie ważna rodzina psalmów. Warto nadmienić,
że
cały Psałterz w biblii hebrajskiej
występuje pod nazwą
tehillîm,
co oznacza po hebrajsku "hymny, pieśni chwały"
4
. A więc tradycja he-
brajska traktuje tę księgę jako w pierwszym rzędzie księgę hymnów, pieśni chwały oddawanej Jahwe.
W ten sposób chce nam wskazać na fundamentalną postawę modlitewną. To właśnie w hymnach od-
najdujemy w najpełniejszym kształcie tę postawę. Wspomniany wcześniej Herman Gunkel stwierdził,
że
pośród innych psalmów to właśnie hymny wyrażają "potrzebę najgłębszą i najszlachetniejszą
w każdej religii, jaką jest potrzeba uwielbiania w prochu Tego, który jest ponad nami". Czystym prze-
jawem tej postawy są wezwania, które odnajdujemy w hymnach Psałterza, jak choćby to z Psalmu 104:
"Póki mego
życia,
chcę
śpiewać
Jahwe i grać mojemu Bogu, póki mi
życia
starczy. Będę radował się
w Jahwe" (w.33-34). Oczywiście motywy tych uwielbieniowych wezwań są różne, dlatego też, biorąc
pod uwagę to kryterium, dzieli się hymny na pewne podkategorie. Są to hymny o stworzeniu, tak zwa-
ne hymny Syjonu oraz hymny Króla Jahwe.
1
2
H. G
UNKEL
,
Die Psalmen,
Göttingen 1926.
G. R
AVASI
,
Psalmy,
t. 1, Kraków 2007, s. 73-74.
3
Tamże, s. 74-109.
4
Odnośnie pojęcia i nazw Psałterza patrz T. B
RZEGOWY
,
Psalmy i inne pisma,
Tarnów 1997, s. 12-14.
2
Wierzy
ć
…
}
Spróbujmy je krótko scharakteryzować.
W grupie hymnów wyróżniamy tak zwane hymny o stworzeniu. Najkrócej mówiąc są to hymny
opiewające Boga stwórcę. To specyficzne wyznanie wiary jest właściwe biblijnej mentalności, którą
wyraził na przykład autor Księgi Mądrości w zdaniu: "Bo z
wielkości
i
piękna stworzeń poznaje
się
przez
podobieństwo ich Stwórcę" (13,5).
Chodzi jednak nie tylko o zachwyt nad pięknem stworzenia,
choć i taki jest obecny na przykład w Ps 104, ale o rozważanie wszelkich zbawczych interwencji Boga
w bieg ludzkiej historii jak to widzimy choćby w Ps 68. Psalmista wysławia w nim Stwórcę,
który przez swoje działanie wchodzi w komunię z tym co ludzkie. Dlatego mamy psalmy wysławiające
Boga za Jego dzieła.
Żeby
wymienić choć kilka z nich. To Ps 29, wielki Hallel (Ps 113-118), Ps 136,
Ps 149 czy inne, tak zwane psalmy allelujatyczne, czyli te, w których odnajdujemy wezwanie "Alleluja
- chwalcie Jahwe". Motywem tego wezwania do oddania chwały Bogu jest zachwyt nad Bogiem
Stwórcą i Jego działaniem w stworzeniu. Może zwróćmy szczególną uwagę na dwa, spośród hymnów,
na Ps 8 oraz Ps 33. Pierwszy z nich jest przykładem wychwalania Boga za dzieło stworzenia, którego
koroną jest człowiek. Drugi hymn wychwala Boga stwórcę, jednocześnie akcentując ciągłe działanie
Boga w historii - to wielka pochwała Bożej opatrzności.
Ps 8 to, zdaje się, jeden z najczęściej przytaczanych i najlepiej znanych psalmów.
Tak, rzeczywiście jest tak dlatego,
że
to jest to jeden z najpiękniejszych tekstów biblijnych.
Wychwala on wielkie Imię Boga, które objawia się w stworzeniu, a szczególnie w człowieku,
który jest panem i królem całego stworzenia
5
. Jest swoistym komentarzem do poematu o stworzeniu z
Rdz 1. Przytoczmy niektóre wersety: "O Panie, nasz Boże/ jak przedziwne Twe imię po wszystkiej
ziemi!/ Gdy patrzę na Twe niebo, dzieło palców Twoich,/ księżyc i gwiazdy, któreś Ty utwierdził:/
czym jest człowiek,
że
o nim pamiętasz/ i czym syn człowieczy,
że
się nim zajmujesz?/ O Panie, nasz
Panie, jak przedziwne Twe imię po wszystkiej ziemi!" Jak widzimy, psalm ten jest hymnem chwały.
Jak klamrą spięty jest wezwaniem pełnym zachwytu dla Boga stworzyciela: "O Panie, nasz Panie,
jak przedziwne Twe imię po wszystkiej ziemi!", co odsłania najważniejszą intencję psalmisty. Duszę
autora natchnionego wypełnia tu podwójne uczucie: jest to podziw dla Boga oraz radość z jego chwały.
Psalmista woła: "Gdy patrzę na Twe niebo...". Te uczucia podziwu i radości rodzą się z kontemplowa-
nia Bożej potęgi w niebie, pałacu Boga i siedzibie Jego dworu. Na tym tle człowiek jawi się jako istota
bardzo mała. Dostrzeżenie tego dysonansu pomiędzy potęgą Boga, a małością człowieka jest jednak
motywem do jeszcze intensywniejszego uwielbienia Stwórcy. Bóg bowiem nic nie znaczącego czło-
wieka
6
wynosi i ustanawia królem i panem całego stworzenia. Ta rzeczywistość skłania psalmistę
do niezwykłego wyznania wiary wyrażonego w hymnie na cześć Stwórcy.
Ps 33 jest również hymnem na cześć Boga Stwórcy, ale tutaj głównym motywem wychwalania
Pana jest Jego ciągłe działanie w
świecie.
Tutaj akcenty są rozłożone inaczej niż w Ps 8. Ps 33 wychwala Boga jako Stwórcę, ale przede
wszystkim Pana historii. Może lepiej powiedzieć: Stwórcę i Pana historii, to są bowiem rzeczywistości
nierozdzielne. Bóg Biblii nie jest bowiem Bogiem deistów, stwarzającym, puszczającym w ruch ma-
chinę stworzenia i przyglądającym się z boku swojemu dziełu chłodnym okiem. Jest zawsze Bogiem
Szerzej na temat Ps 8 patrz: T. B
RZEGOWY
,
dz. cyt.,
s. 77-81; G. R
AVASI
,
dz. cyt.,
t. 1, s. 189-234, na których to opraco-
waniach sie opieramy.
6
Człowiek jest tutaj (w. 5) określony przez dwa hebrajskie terminy niosące ideę ludzkiej kruchości. Pierwszy z nich
to
ʼenôš
(człowiek) pochodzący od rdzenia, który znaczy "być chorowitym". Tu termin poetycki mógłby być oddany jako
"śmiertelny" w sensie kolektywnym (Ps 90,3; 103,15; Hi 7,17). Podobny sens ma drugi termin
ben
ʼadam
(syn czło-
wieczy) oznaczający kogoś pochodzącego z ziemi i do niej wracającego (Rdz 2,7; 3,19; Koh 3,20). Tak więc terminy
te mocno podkreślają ograniczenia stworzenia (G. R
AVASI
,
dz. cyt.,
s. 207-208).
5
3
Wierzy
ć
…
}
obecnym i ciągle z miłością działającym w
świecie,
co właśnie wyraża w pięknych słowach Ps 33.
Dlatego psalm ten nazywa się często pieśnią o Bożej opatrzności. Jest to hymn pochodzenia liturgicz-
nego,
śpiewany
podczas dorocznych uroczystości
7
, na co wskazuje charakter inwokacji, która jest we-
zwaniem do wspólnotowego, gromkiego wychwalania Boga: "Sprawiedliwi, wołajcie radośnie
na cześć Pana,/ prawym przystoi pieśń chwały./ Sławcie Pana na cytrze,/
śpiewajcie
Mu na harfie
o dziesięciu strunach./
Śpiewajcie
Jemu pieśń nową, pięknym głosem pięknie Mu
śpiewajcie"
(w. 1-3).
Dalsza część psalmu natomiast wyłuskuje motywy oddawania chwały Najwyższemu. Przede wszyst-
kim całość psalmu poprzetykana jest zwrotami wyrażającymi niezawodną i łaskawą miłość Boga wo-
bec
świata
8
: "Każde Jego dzieło oparte na wierności" (w. 4b); "Ziemia jest pełna łaskawości Pańskiej"
(w. 5b); "Oto oko Pana nad tymi, którzy się Go boją, nad tymi, co ufają Jego łasce" (w. 18). Ta łaska-
wa miłość Boga uzewnętrzniła się w Jego czynach stwórczych. Przypomina tutaj psalmista jak przez
Słowo Jahwe powstało niebo i zastępy niebieskie czyli słońce, księżyc i gwiazdy (w. 6) oraz wody
morskie (tak zwane "wody górne" ponad sklepieniem nieba, w. 7). Ważne tutaj jest podkreślenie,
że
pomiędzy Jahwe a Jego dziełami jest nie tylko relacja Stwórca-stworzenie, którą filozoficznie mo-
glibyśmy nazwać ontyczną, ale jest mocny związek religijny opierający się na bojaźni przed Jahwe.
Ten związek dotyczy najpierw narodów, których historia jest realizacją Bożych planów i zamiarów.
To "Pan udaremnia zamiary narodów" (w. 10a), ale "szczęśliwy lud, którego Pan jest Bogiem" (w. 12).
To wskazanie wielkości Jahwe - Władcy narodów skłania do wyśpiewania radości,
że
tak potężny Bóg
jest Panem Izraela. Kolejnym motywem do tego, aby wychwalać Boga jest podkreślenie potęgi
wszechwładzy Jahwe. Psalmista akcentuje,
że
Jahwe jest Panem całej rzeczywistości. W ww. 13-15
w charakterystyczny sposób trzykrotnie powtórzony jest wyraz
kǒl,
tzn. wszystek. Czytamy,
że
Jahwe
widzi
wszystkich
ludzi. Patrzy z nieba na
wszystkich
mieszkańców ziemi i zwraca uwagę na
wszystkie
czyny ludzi i każdego człowieka z osobna. Jest jednak sędzią sprawiedliwym, bo "On ukształtował
każdemu serce" (w. 15a)
9
. Potężny Jahwe jest jednocześnie Bogiem łaskawym dla wszystkich, którzy
pokładają w Nim ufność. W ten sposób hymn prowadzi do prośby modlących się, która stanowi za-
kończenie tego psalmu: "Niech nas ogarnie łaska twoja, Panie,/ według ufności pokładanej w Tobie"
(w. 22). Mamy tu więc to, na co wskazywaliśmy wcześniej. Mianowicie
żarliwą
wiarę psalmisty wyra-
żaną
w wychwalaniu Bożej wszechmocy, a przede wszystkim dogłębnym poczuciu zależności od Bo-
ga, które rodzi pragnienie przylgnięcia do Niego.
Już w krótkiej analizie tych dwóch hymnów możemy zobaczyć jak niemal każdy werset tych
natchnionych modlitw otwiera przed nami ogromną treść.
Oczywiście zaledwie prześlizgnęliśmy się po temacie tej grupy psalmów, którą możemy określić
mianem hymnów. Wskazaliśmy tylko na tak zwane hymny o stworzeniu, a są jeszcze hymny Syjonu
wychwalające Boga, który zechciał związać się szczególną obecnością z Syjonem, Jerozolimską
świą-
tynią. Są też hymny Jahwe Króla, gdzie wychwala się Boga, który jest królem ziemi i wieczności. Za-
trzymaliśmy się przy hymnach,
żeby
zauważyć jak w nich w specyficzny sposób wyraża się wiara
psalmistów, kontemplujących chwałę Jahwe, niezwykłość Jego stworzenia i nieustanne potężne dzia-
łanie pośród stworzeń.
Jak było już wspomniane, inną grupą psalmów, w których w niezwykle wyrazisty sposób
ukazuje się wiara psalmistów są psalmy błagalne, tak zwane lamentacje.
Marcin Luter w swoim "Wprowadzeniu do psałterza" o psalmach błagalnych napisał piękne słowa:
"Gdzież znajdę słowa bólu bardziej
żałosne
i przejmujące niż te, które znajduję w psalmach lamenta-
7
8
Por. S. Ł
ACH
,
Księga Psalmów
(PSST VII/2), Poznań 1990, s. 210.
Por. W. B
OROWSKI
,
Psalmy. Komentarz biblijno-ascetyczny,
Kraków 1983, s. 140.
9
S. Ł
ACH
,
dz. cyt.,
s. 211-212.
4
Wierzy
ć
…
}
cji? Tu możesz czytać w sercach wszystkich
świętych,
zobaczyć
śmierć,
zajrzeć do samego piekła.
Jak wszystko okrywa się cieniem wobec tak przerażającego widoku Bożego gniewu"
10
. Możemy
powiedzieć,
że
psalmy są jak
życie,
bo jak w
życiu
sytuacje bolesne przeważają nad radosnymi,
tak i wśród psalmów najliczniejsze są lamentacje, bo zajmują aż jedną trzecią psałterza. Jednak
co do charakteru owych psalmów błagalnych jest ważne,
żeby
nie zwiodła nas nazwa "lamentacje"
jaką je określamy. Chodzi o to,
że
we współczesnym języku terminy "lamentacja" czy "lamentować"
odnosimy raczej do skargi,
żalu,
rozpaczania, w którym nie ma nadziei
11
. Lamentacja w psalmach
ma inny charakter. Jest to bolesna skarga, ale zawsze jest to bolesna skarga skierowana do Boga,
którą moglibyśmy określić naszym pięknym polskim zwrotem "wadzenie się z Bogiem".
Jest to więc modlitwa człowieka cierpiącego, ale który, dzięki swojej wierze, nie tarci nadziei.
Jest to modlitwa człowieka cierpiącego, który jednak - jak powiedzieliśmy wcześniej – ciągle
ma poczucie głębokiej zależności od Boga i wie,
że
wszystko to, co go dotyka, Bóg może zmienić.
Dlatego ból, cierpienie, nieszczęście są w lamentacjach przedstawiane - często za pomocą wojennych
czy myśliwskich metafor – w postaci nieprzyjaciela. Może nim być
śmiertelna
choroba, jakaś tragedia
narodowa, grzech, który oderwał człowieka od Boga, nieprzyjaciel. Natomiast główną postacią tego
dramatu jest zawsze Bóg. Modlitwy te często przypominają proces sądowy, gdzie Bóg jest wzywany
na
świadka
i obrońcę. Stąd biorą się częste w lamentacjach pytania bez odpowiedzi: "Dlaczego Panie?
Jak długo jeszcze?" (Ps 6,4; 13,2-3; 43,2), a nawet zarzuty wobec Boga: "Panie, jak długo będziesz się
przyglądał? (Ps 35,17). Poza tym często modlący się podają powody, które mają skłonić Boga
do interwencji. tymi powodami jest chwała Bożego imienia, wierność obietnicom czy niewinność
prześladowanego. Tak więc w lamentacjach mamy zawsze trzy postacie dramatu. Jest najpierw wróg
(w bardzo różnej postaci), następnie cierpiący człowiek, który się modli i wreszcie sprawiedliwy Sę-
dzia – Jahwe
12
.
Lamentacje dzieli się zwykle na indywidualne i wspólnotowe.
To jest najbardziej podstawowy podział. Jest najpierw długa lista psalmów, które możemy zaliczyć
do grupy błagań, lamentacji osobistych i, jak i już kilkakrotnie wspominaliśmy, mają one bardzo zróż-
nicowany charakter. Są to modlitwy chorych, więźniów, którzy zapewniają o swojej niewinności;
są deklaracje niewinności cierpiącego; wyznania grzechów, a przede wszystkim indywidualne skargi.
Moglibyśmy wyliczyć cała listę psalmów zaliczaną do grupy lamentacji indywidualnych. Spróbujemy
się bliżej przyglądną tylko Psalmowi 13, który nazywany jest w literaturze "wzorcowym przykładem
lamentacji". To co mówimy o grupie lamentacji indywidualnych możemy też przenieść na płaszczyznę
wspólnotową, gdzie modlącym się jest naród
żydowski
dotknięty różnorakim doświadczeniem.
Jest to poczucie opuszczenia przez Boga, są to działania polityczne wrogów, wojna, epidemia, susza,
inwazja szarańczy czy podziały we wspólnocie. W tej grupie wskazuje się Ps 44 jako typowy przykład
zbiorowej lamentacji narodu uciskanego przez wroga.
Przyglądnijmy się więc bliżej tej lamentacji indywidualnej jaką jest Psalm 13.
Jak wskazałem wcześniej, psalm ten określa się "wzorcowym przykładem lamentacji". Jest stosun-
kowo krótki: "Jak długo, Panie, całkiem o mnie nie będziesz pamiętał?/ Dokąd kryć będziesz przede
Cytat za: G. R
AVASI
,
dz. cyt.,
t. 1, s. 80.
Słownik języka polskiego tak definiuje czasownik "lamentować": "głośno wyrzekać,
żalić
się, skarżyć się na co; zawo-
dzić, rozpaczać. Nad zabitymi lamentowali krewni. Lamentuje nad utratą urody" (Mały
słownik języka polskiego,
red.
E. Sobol, Warszawa 1997, s. 379).
12
A. T
RONINA
,
Teologia psalmów. Wprowadzenie do lektury Psałterza,
Lublin 1995, s. 15-16.
11
10
5

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin