Płoski – Pozycja Lidzbark – polowe schrony bojowe Armii Polskiej z 1939 r. na terenie województwa warmińsko-mazurskiego.pdf

(3320 KB) Pobierz
Płoski, Adam
Pozycja Lidzbark : polowe schrony
bojowe Armii Polskiej z 1939 r. na
terenie województwa
warmińsko-mazurskiego
Komunikaty Mazursko-Warmińskie 3, 427-434
2006
Adam Płoski
Pozycja Lidzbark.
Polowe schrony bojowe Armii Polskiej z 1939 r.
na terenie województwa warmińsko-mazurskiego
1. Stan badań. Literatura przedmiotu
Umocnienia Pozycji Lidzbark, nazwanej tak od miejscowości Lidzbark Welski w powiecie
działdowskim, wokół którego zostały wzniesione schrony, nie doczekały się dotychczas monogra-
ficznego opracowania. Stało się tak zapewne dlatego, że fortyfikacje te nie odegrały praktycznie
żadnej roli podczas walk we wrześniu 1939 r. W okolicach Lidzbarka nie doszło bowiem do poważ-
niejszych starć wojsk polsko-niemieckich. Schrony wchodzące w skład tej pozycji miały za zada-
nie osłaniać od zachodu umocnienia Pozycji Mławskiej, która została zresztą z powodzeniem wy-
korzystana do obrony terytorium Polski przed agresją wojsk niemieckich podczas wojny obronnej
w pierwszych dniach września 1939 r.
Bitwa pod Mławą, w której wykorzystano wzniesione wcześniej schrony, doczekała się licznych
opracowań historycznych, w których wspomina się o interesującej nas pozycji
1
. Także w kontek-
ście wrześniowych działań polskiej Armii „Modlin”, operującej na tych terenach, autorzy wymie-
niają umocnienia pod Lidzbarkiem Welskim, gdyż oddziały je obsadzające (m.in. Nowogródzka
Brygada Kawalerii) wchodziły w skład właśnie tej armii
2
. Na temat Pozycji Lidzbark możemy zna-
leźć również informacje w przewodniku po fortyfikacjach w Polsce, autorstwa Jarosława Chorzę-
py
3
. Także w wydawnictwie poświęconym fortyfikacjom pt. „Forteca” ukazał się artykuł traktują-
cy o schronach bojowych w pasie działań Armii Modlin w 1939 r., w tym o interesującej nas Pozy-
cji Lidzbark
4
. Zwrócili na nią uwagę również autorzy opracowania
Kartograficzne udokumentowa-
nie zasobów budownictwa obronnego w Polsce od połowy XVIII wieku do 1945 roku,
przedstawia-
jąc w formie tabelarycznej poszczególne schrony, oznaczone jednak mało precyzyjnie na mapie.
Pozycja Lidzbark została tu ukazana w formie uproszczonej, co zapewne podyktowane było zało-
żeniami metodologicznymi opracowania. W pracy tej interesująca nas pozycja została określona
mianem Pozycji Głównego Oporu Armii „Modlin”
5
. Biorąc jednak pod uwagę rolę, jaką przypisa-
no schronom bojowym pod Lidzbarkiem oraz liczbę wzniesionych obiektów, wydaje się uzasad-
1 Kilka prac na ten temat opublikował Ryszard Juszkiewicz, zob. np.
Bitwa pod Mławą 1939,
Warszawa 1987.
2 T. Jurga, W. Karbowski,
Armia „Modlin” 1939,
Warszawa 1987.
3 J. Chorzępa,
Fortyfikacje. Przewodnik po Polsce,
Warszawa – Gdańsk, 2005, s. 137.
4 S. Kucharski, P. Kurzowa, W. Nadolny,
Lekkie schrony bojowe w pasie działań Armii Modlin w 1939 r. – wyniki badań
terenowych,
w: Forteca, R. IV, 1/2003(12), s. 39.
5
Kartograficzne udokumentowanie zasobów budownictwa obronnego w Polsce od połowy XVIII wieku do 1945 roku,
pod red. A. Gruszeckiego, Warszawa 1996–1997, mapa nr 27, s. 1 (mps w bibliotece Regionalnego Ośrodka Badań i Doku-
mentacji Zabytków w Olsztynie).
Komunikaty
Mazursko-Warmińskie, 2006, nr 3(253)
428
Adam Płoski
nione w odniesieniu do interesującego nas odcinka umocnień pozostanie przy nazwie zapropono-
wanej w tytule niniejszego artykułu.
W kontekście Pozycji Lidzbark wartościowy jest również artykuł Janusza Miniewicza,
w którym przedstawił on technologię budowy żelbetowych schronów polowych wzniesionych
w ramach Pozycji Mławskiej
6
. Zawarte tu informacje poprzez analogię możemy odnieść do schro-
nów lidzbarskich, które powstały w tym samym czasie i na podstawie tej samej instrukcji wznosze-
nia schronów, opracowanej przez dowództwo Wojska Polskiego (o instrukcji poniżej). W oparciu
o tę instrukcję autor opisał m.in. organizację i przebieg prac przy wznoszeniu schronów, co pozwa-
la prześledzić etapy powstawania tych budowli, począwszy od prac przygotowawczych (wykopy,
przygotowanie elementów konstrukcyjnych), poprzez właściwą budowę schronu (szalowanie,
zbrojenie, betonowanie), aż do prac wykończeniowych (przysypanie ziemią, maskowanie).
W literaturze przedmiotu większość opracowań podaje błędną liczbę schronów zbudowanych
w ramach Pozycji Lidzbark. Niektórzy autorzy (Leszek Moczulski i Wiesław Bolesław Łach) wy-
mieniają cztery wzniesione obiekty
7
. Inni natomiast stwierdzają, że wybudowano ich wówczas
pięć
8
. W opracowaniu przygotowanym przez zespół autorski pod kierownictwem prof. dr. hab. An-
drzeja Gruszeckiego prawidłowo wskazano, że obiektów tych jest sześć, błędnie jednak opisano lo-
kalizację większości z nich
9
. Jednozdaniową informację na temat umocnień i dokładnej liczby
schronów podaje również badacz dziejów Lidzbarka Welskiego Edward Klemens
10
.
2. Historyczne uwarunkowania powstania Pozycji
Pierwsza wojna światowa ukazała dowódcom wojskowym, że umocnienia stałe nie do końca
sprawdzają się w prowadzonych działaniach wojennych. Dodatkowym impulsem do rozpoczęcia
prac nad nowym typem schronów było w przypadku wojsk polskich poznanie czeskich lekkich
schronów bojowych po zajęciu Zaolzia w 1938 r.
W okresie międzywojennym władze, którym podlegały sprawy fortyfikacyjne przechodziły
liczne reorganizacje. Ostatnia zmiana przed wybuchem wojny nastąpiła w 1939 r. Realizacja robót
fortyfikacji znalazła się wówczas w kompetencji Ministerstwa Spraw Wojskowych – Wydziału Bu-
dowlanego Departamentu Budownictwa. Strona operacyjna pozostawała natomiast w gestii Głów-
nego Inspektoratu Sił Zbrojnych. Prace przy wznoszeniu umocnień realizowane były przez żołnie-
rzy pod dowództwem saperów, czasem także z pomocą okolicznych cywilów
11
.
W tym czasie teren północnego Mazowsza oraz Działdowszczyzna i okolice Lidzbarka Wel-
skiego nie znajdowały się w kręgu szczególnego zainteresowania dowództwa Wojska Polskiego
m.in. ze względów ekonomicznych. Dopiero w okresie bezpośrednio poprzedzającym wybuch
II wojny światowej zdecydowano się na podjęcie prac związanych z umocnieniem tego terenu, po-
6 J. Miniewicz,
Technologia budowy polskich schronów żelbetowych umocnień polowych w 1939 r. na przykładzie Po-
zycji Mławskiej,
Kwartalnik Historii Nauki i Techniki, R. XXV, 1980, nr 2, ss. 351–365.
7 L. Moczulski,
Prusy Wschodnie w II wojnie światowej 1939–1945,
Olsztyn 1965, s. 162; W. B. Łach,
System obronny
na Warmii i Mazurach w czasie drugiej wojny światowej,
Węgorzewo 2002, s. 65.
8 J. Chorzępa, op. cit., s. 137; S. Kucharski, P. Kurzowa, W. Nadolny, op. cit., s. 39. Informacja taka znajduje się również
na stronach internetowych poświęconych polskim żelbetowym fortyfikacjom polowym z 1939 r. <www.schrony.friko.pl>
i fortyfikacjom w Polsce <www.fortress.hg.pl>.
9 A. Gruszecki, op. cit., mapa 27, s. 1.
10 E. Klemens,
Karty z dziejów miasta Lidzbarka,
Laskowice Pomorskie 1993, s. 51.
11 M. Rogalski, M. Zaborowski,
Fortyfikacja wczoraj i dziś,
Warszawa 1978, ss. 180–181.
Pozycja Lidzbark. Polskie schrony bojowe Armii Polskiej
429
łożonego w bezpośrednim sąsiedztwie Prus Wschodnich. Już pierwszy wariant polskiego planu
wojny, opracowany w marcu 1939 r., przewidywał uderzenie wojsk niemieckich właśnie od półno-
cy
12
. W celu umocnienia tego odcinka postanowiono wówczas wznieść lekkie schrony bojowe,
opracowane jako obiekty typowe – powtarzalne, wznoszone według specjalnie opracowanej in-
strukcji. Miało to na celu usprawnienie ich wznoszenia przez żołnierzy oddziałów liniowych, z któ-
rych formowano grupy robocze, przy pomocy wyszkolonych saperów. Jest to właśnie jedna z cech,
jakimi charakteryzują się tzw. fortyfikacje polowe (w odróżnieniu od fortyfikacji stałej), do których
zaliczamy Pozycję Lidzbark. Budując tego typu schrony próbowano zniwelować przewagę tech-
niczną i ekonomiczną, jaką dysponowały wówczas hitlerowskie Niemcy. Według planów uzbroje-
nie schronów stanowić miała broń własna piechoty. Na terenie całego kraju zaplanowano wzniesie-
nie około 2 tys. takich schronów
13
(ryc. 1).
Lidzbark Welski w czasie kampanii wrześniowej miał się stać terenem działania jednostek pol-
skiej Armii „Modlin”, która została powołana do życia 23 marca 1939 r. na podstawie rozkazu mar-
szałka Rydza-Śmigłego, który w tym dniu mianował jej dowódcą gen. bryg. Emila Krukowicza-
Przedrzymirskiego. W skład armii wchodziła m.in. Nowogródzka Brygada Kawalerii, rozlokowa-
na później w rejonie Lidzbarka. Naczelne dowództwo armii tej powierzyło zadanie obrony Mazow-
sza z kierunku północnego, przed ewentualnym atakiem wojsk niemieckich, stacjonujących na te-
renie Prus Wschodnich, w kierunku na Mławę, Ciechanów i Płock. W związku z tym zaplanowano
powstrzymanie przeciwnika na linii Lidzbark Welski – Mława – Krzynowłoga Mała, a w razie na-
tarcia chciano stoczyć bitwę obronną przez stawienie oporu w tym rejonie. O kształcie tego planu
zadecydowało strategiczne położenie Mławy, stanowiącej węzeł komunikacyjny, przez który pro-
wadziła najkrótsza droga z Prus Wschodnich do Warszawy. Dlatego też zdecydowano się na budo-
wę ufortyfikowanej pozycji obronnej zamykającej kierunki z Prus Wschodnich na stolicę państwa.
Podobnie jak w przypadku Lidzbarka Welskiego także w okolicach Mławy oraz Rzęgnowa (gmina
Dzierzgowo, powiat mławski) wzniesiono liczne schrony. Główny ciężar obrony tych terenów miało
przypaść 20 Dywizji Piechoty, której skrzydła osłaniały kawalerie: prawe skrzydło Mazowiecka
Brygada Kawalerii, a lewe: Nowogórdzka Brygada Kawalerii. Teren obrony armii został podzielo-
ny na trzy odcinki obronne, m.in. zachodni (od Górzna do Turzy Wielkiej) szerokości 32 km, któ-
ry obejmował ośrodek oporu w Lidzbarku i Działdowie
14
.
W połowie czerwca 1939 r. gen. Przedrzymirski przedstawił marszałkowi Rydzowi-Śmigłemu
wniosek o przesunięcie jednostek z rejonu koncentracji do rejonu osłony wysuniętej pozycji obron-
nej Lidzbark – Mława – Krzynowłoga Mała, planując zabezpieczenie tego obszaru także poprzez
budowę umocnień. Na początku lipca (7–8) Nowogródzka BK obsadziła rejon Lidzbark – Działdo-
wo w celu osłony pozycji mławskiej od zachodu i zamknięcia kierunku natarcia nieprzyjaciela
z Iławy na Lidzbark – Żuromin i Płock. Do Lidzbarka została przeniesiona kwatera główna dowód-
cy Nowogródzkiej BK. Ponadto w mieście utworzono z rezerwistów 3 Kompanię Obrony Narodo-
wej, którą podporządkowano dowództwu Nowogródzkiej BK. Załogę lidzbarskich schronów sta-
nowili zapewne też ułani 25 Pułku Ułanów. Jest to prawdopodobnie jedyny przypadek, kiedy pod-
czas obrony wrześniowej schrony zostały obsadzone przez oddział kawalerii
15
.
15 czerwca Główny Inspektorat Sił Zbrojnych polecił rozpoczęcie organizacji obrony i budo-
wy umocnień. Zajmująca Pozycję Lidzbark Nowogródzka BK przystąpiła do „kopania okopów
12 T. Jurga, W. Karbowski, op. cit., s. 5, 11.
13 J. Chorzępa, op. cit., ss. 15–16.
14 T. Jurga, W. Karbowski, op. cit., s. 5, 20–24, 28.
15 Ibidem, ss. 26–27; E. Klemens, op. cit., s. 57; J. Chorzępa, op. cit., s. 137.
430
Adam Płoski
i budowy umocnień” na głównych kierunkach, z których przewidywano natarcie wojsk niemiec-
kich. Meldunek do dowódcy wojsk z 16 sierpnia 1939 r. podawał jednak, że w Lidzbarku nie zbu-
dowano jeszcze do tej pory żadnego (!) schronu. W rejonie Mławy wzniesiono ich wówczas osiem-
naście
16
. Oprócz schronów przygotowano w ich otoczeniu rowy strzeleckie, które zostały wzmoc-
nione zasiekami z drutu kolczastego. Znaczną część rowów wypleciono wikliną. Zaminowano
również mosty i drogi oraz wykonano przeszkody przeciwpancerne. W przypadku Lidzbarka We-
lskiego także węzeł kolejowy miał znaczenie strategiczne.
Plany dowództwa przewidywały wybudowanie czternastu schronów w rejonie Lidzbarka, jed-
nak udało się wznieść tylko sześć z nich, z powodu braku wystarczającej ilości budulca. Schrony
Pozycji Lidzbark, jak wynika z wspomnianego meldunku, wybudowano w ostatnich dwóch tygo-
dniach poprzedzających wybuch wojny i tym właśnie, a więc pośpiechem, należy tłumaczyć pozo-
stawienie w każdym z obiektów elementów drewnianego szalunku. Oddziały stacjonujące
w Lidzbarku były wysunięte do przodu, a linia umocnień słabsza niż mławska, gdzie prace przy
wznoszeniu schronów przebiegały zdecydowanie sprawniej – tu do wybuchu wojny wzniesiono ich
około pięćdziesięciu. Zapewne, jak w przypadku Pozycji Mławskiej, w ostatnich dniach przed wy-
buchem wojny pomagała żołnierzom przy pracach ludność miejscowa.
W pierwszym dniu wojny, jak donosił szef sztabu armii Naczelnemu Dowództwu, na przedpo-
lu Lidzbarka „nieprzyjaciel większej działalności nie prowadził”. Tak było również dnia następne-
go. 3 września w Lidzbarku nadal nie toczyły się poważniejsze walki (jedynie patroli i małych pod-
oddziałów), a na przedpolu zaobserwowano loty rozpoznawcze nieprzyjaciela. Do walk z wykorzy-
staniem wybudowanych schronów Pozycji Lidzbark więc nie doszło. Kiedy 4 września 1939 r. woj-
ska niemieckie przerwały linię pod Mławą i Grudziądzem, dowódca Nowogródzkiej BK
gen. Władysław Anders zarządził wycofanie wojsk z Lidzbarka w kierunku Warszawy
17
.
3. Wyniki badań terenowych
Przeprowadzone badania terenowe, w ramach realizacji tematu podjętego przez Regionalny
Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w Olsztynie, pozwoliły na zlokalizowanie sześciu za-
chowanych schronów w obrębie Pozycji Lidzbark. Schrony tej pozycji, mającej charakter obronny,
wzniesiono pomiędzy Jeziorem Lidzbarskim a wsią Bełk, zlokalizowaną na południowym brzegu
rzeki Wel, przepływającej również przez Lidzbark. W ramach tej pozycji wybudowano obiekty wy-
łącznie na jeden ckm do prowadzenia ognia jednobocznego – flankującego. Ponadto pomiędzy jez.
Leżno (zlokalizowanym na połnocny zachód od miasta) a Jeziorem Lidzbarskim wykopano rów
przeciwczołgowy. Na obszarze tym miały znajdować się także „schrony na armatkę p-panc i ckm,
nieukończone z powodu niedostarczenia przyrzeczonego betonu”
18
. W trakcie przeprowadzonej
prospekcji terenowej nie zostały one jednak znalezione. Podana poniżej numeracja obiektów odpo-
wiada oznaczeniom nadanym im na mapie zbiorczej (ryc. 2):
1. Schron zlokalizowany na północny zachód od miasta, na wyniesieniu, po zachodniej stronie
drogi Lidzbark Welski – Wlewsk, nad brzegiem Jeziora Lidzbarskiego, w pobliżu niewielkiego bu-
dynku magazynowego.
16 R. Juszkiewicz, op. cit., s. 42.
17 Ibidem, s. 108, 156; T. Jurga, W. Karbowski, op. cit., s. 70, 87; E. Klemens, op. cit., s. 52, 57.
18 Cyt. za: S. Kucharski, P. Kurzawa, W. Nadolny, op. cit., s. 39. Jest to fragment wspomnień płk. dypl. Ludwika Schwe-
izera, dowodzącego przez pewien czas oddziałami obsadzającymi tę pozycję.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin