KSIĘGA SĘDZIÓW
Wstęp do Księgi Sędziów..
Sdz 1. OGÓLNE DANE O EPOCE SĘDZIÓW... Osiedlenie się czterech pokoleń: Judy, Symeona, Kaleba i Kenitów.. Osiedlenie się pokolenia Józefa. Osiedlenie się pokoleń północnych i Edomitów..
Sdz 2. Anioł Pana zapowiada Izraelitom nieszczęście. Śmierć Jozuego. Niewierność pokoleń następnych. Sędziowie. Przyczyny współistnienia z ludami obcymi.
Sdz 3. Narody, które pozostały. OBRAZY Z DZIEJÓW SĘDZIÓW... Otniel. Ehud. Szamgar.
Sdz 4. DEBORA I BARAK.. Kananejczycy uciskają Izraelitów.. Debora. Cheber Kenita. Klęska Sisery. Śmierć Sisery. Wyzwolenie Izraela.
Sdz 5. Pieśń Debory i Baraka.
Sdz 6. GEDEON I ABIMELEK.. Izraelici uciskani przez Madianitów.. Wystapienie proroka. Anioł zjawia się przed Gedeonem.. Gedeon i Baal. Apel do walki obronnej.
Sdz 7. WYPRAWA WOJENNA.. Wybór dokonany wśród wojowników.. Zwycięstwo. Pościg.
Sdz 8. Sprawa z Efraimitami. WALKI GEDEONA W ZAJORDANIU.. Pościg po drugiej stronie Jordanu. Klęska Zebacha i Salmunny. Zemsta Gedeona. Koniec życia Gedeona. Ponowny upadek Izraela.
Sdz 9. PANOWANIE ABIMELEKA.. Abimelek królem.. Jotam wygłasza znaczącą bajkę. Bunt mieszkańców Sychem przeciw Abimelekowi. Zniszczenie miasta Sychem.. Zdobycie Tebes i śmierć Abimeleka.
Sdz 10. JEFTE I MNIEJSI SĘDZIOWIE. Tola. Ucisk ze strony Ammonitów..
Sdz 11. Jefte stawia warunki. Pierwsze potyczki Jeftego z Ammonitami. Ślubowanie Jeftego i zwycięstwo.
Sdz 12. Wojna między Efraimem a Gileadem. Śmierć Jeftego. Ibsan. Elon. Abdon.
Sdz 13. SAMSON.. Zapowiedź narodzin. Powtórne ukazanie się Anioła.
Sdz 14. Małżeństwo Samsona. Zagadka Samsona.
Sdz 15. Samson podpala plony Filistynów.. Ośla szczęka.
Sdz 16. Samson w Gazie. Samson zdradzony przez Dalilę. Zemsta Samsona.
Sdz 17. NADUŻYCIA W KULCIE JAHWE. Prywatny przybytek u Miki.
Sdz 18. Danici w poszukiwaniu ziemi. Wędrówka Danitów.. Zdobycie Lajisz. Założenie Dan i przybytku.
Sdz 19. ZBRODNIA MIESZKAŃCÓW GIBEA I WOJNA Z BENIAMINITAMI. Lewita z Efraima i jego żona. Zbrodnia mieszkańców Gibea.
Sdz 20. Izraelici postanawiają pomścić zbrodnię w Gibea. Opór Beniaminitów.. Pierwsze walki. Klęska Beniaminitów..
Sdz 21. Izraelici żałują swego postanowienia. Dziewice z Jabesz przeznaczone dla Beniaminitów.. Porwanie dziewcząt z Szilo.
Wstęp do Księgi Sędziów
Księga Sędziów (hebr. Szofetim; LXX - Kritai; Wlg: Judices) wzięła swoją nazwę od tzw. sędziów, którzy począwszy od wejścia Izraelitów do Ziemi Obiecanej aż do powstania monarchii pełnili urząd rozjemczy nad pokoleniami (XIII-XI w.). Instytucja ta z podobnym zakresem władzy była znana i wśród innych ludów. W narodzie zaś izraelskim w chwilach krytycznych zdobywali nadto sędziowie prerogatywy wodzów. Zapewne każde pokolenie wyłaniało wówczas spośród siebie jakiś autorytet rozjemczy, ale niektórzy sędziowie cieszyli się uznaniem kilku lub nawet wszystkich pokoleń. Niewątpliwie powagę swoją zawdzięczali oni swoim wyjątkowym właściwościom charakteru i uzdolnieniom, zwłaszcza zaś odwadze i sile fizycznej, ale tajemnica ich powodzenia tkwiła w otrzymanych od Boga charyzmatach. To duch Pański zstępował na nich i działając w nich kierował ich czynami aż do osiągnięcia zamierzonego celu.
Księga dzieli się wyraźnie na trzy części: Wstęp (Sdz 1,1-3,6) obrazujący w ogólnych zarysach stan religijno-polityczny narodu. Opis dziejów (Sdz 3,7-16,31): liczne epizody walk Izraelitów z wrogami wewnętrznymi i z krajami ościennymi. Dodatek (17-21 [->Sdz 17,1]): dwa opowiadania odnoszące się do wewnętrznych dziejów pokoleń Danitów i Beniaminitów.
Autor nie podał pełnej historii sędziów, np. nie wspomina ani o Helim (1 Sm 4,18), ani o Samuelu (1 Sm 7,1), ale tylko o tych, których rola w sposób niezwykły zaważyła na losach narodu. Dodać przy tym trzeba, że wymieniona przez niego liczba dwunastu sędziów jest w pewnym stopniu sztuczna, przypominająca liczbę dwunastu pokoleń izraelskich, przy czym obszernie omawia on dzieje sześciu sędziów, sześciu zaś dalszych tylko pobieżnie charakteryzuje. Do pierwszej grupy należą: Otniel (Sdz 3,7-11), Ehud (Sdz 3,12-30), Barak (Sdz 4,4-5,31), Gedeon (Sdz 6,11-8,32), Jefte (Sdz 10,6-12,7) i Samson (Sdz 13,1-16,31); do drugiej zaś Szamgar (Sdz 3,31), Tola i Jair (Sdz 10,1-5) oraz Ibsan, Elon i Abdon (Sdz 12,8-15). Sposób ujmowania wydarzeń przez autora jest znamienny. Polega on na tzw. schemacie pragmatycznym, tzn. za odstępstwo od Boga spotyka naród kara - ucisk ze strony wrogów; a gdy naród zaczyna pokutować i błagać Boga o pomoc, następuje wybawienie. Odnosi się wrażenie, że wzorem tego schematu jest opowiadanie o Otnielu (Sdz 3,7-11).
Niełatwym problemem do rozwiązania jest autorstwo i czas napisania księgi. Dziś nie ulega już wątpliwości, że na całość księgi składa się większa ilość fragmentów, pochodzących z różnych czasów. Później nieznany autor zebrał je z niemałym talentem w jedno opowiadanie, które stało się prawdziwą rapsodią heroiczną narodu, jedyną tego rodzaju z tamtych czasów w porównaniu z ówczesną literaturą powszechną.
Przypuszczalnie na budowę księgi złożyły się następujące elementy: 1) dłuższe opowiadania o sześciu sędziach, które mogły pochodzić albo z ustnej tradycji ludowej, albo z zapisów dokonanych bezpośrednio po zaszłych wypadkach, na co wskazywałby żywy sposób ich przedstawienia (Sdz 2,11-16,31), jego to główną cechę stanowi wspomniany wyżej schemat pragmatyczny; 2) dwa dodatki końcowe (17-21 [->Sdz 17,1]), które autor księgi zaczerpnął z innych źródeł; 3) odrębną całość stanowią opowiadania o sześciu "mniejszych" sędziach, wplecione w całość księgi, na co wskazywałby ich luźny związek literacki ze wspomnianymi dłuższymi partiami; autor mógł je zapożyczyć z posiadanych starych kronik; 4) na szczególniejszą uwagę zasługuje opowiadanie o Deborze i Baraku, podane w podwójnej recenzji (4-5 [->Sdz 4,1]), które ze względu na swój archaiczny charakter nie harmonizuje z całością. Niektórzy krytycy przypuszczają, że pochodzi ono z nie zachowanej Księgi wojen Pańskich; 5) Wstęp (Sdz 1,1-2,5) można by uznać za wprowadzenie napisane przez samego autora.
Autor lub redaktor całej księgi jest nieznany. Jego refleksja: za dni owych nie było króla w Izraelu i każdy czynił to, co było słuszne w jego oczach (Sdz 17,6; Sdz 21,25; por. Sdz 18,1; Sdz 19,1), pozwala przypuszczać, że żył on w czasach królewskich, uporządkowanych i spokojnych, a więc za czasów Dawida lub Salomona. Wzmianka w Sdz 1,21 o zajmowaniu jeszcze w tych czasach części Jerozolimy przez Jebusytów nie wskazuje na autora, ale na opisywane przez niego zdarzenia. Zapewne księga ta należy do najwcześniejszej literatury hebrajskiej. Oczywiście, z biegiem czasu mogła się wzbogacić w niejeden dodatek, jak również sam tekst mógł ulec drobnym przeróbkom i poprawkom.
Kanoniczność księgi nie była nigdy kwestionowana. Jej Boską powagę potwierdzały aluzje w ST: Syr 46,13-15 i w NT: Dz 13,20; Hbr 11,32. Ponadto niektóre wydarzenia tu opowiedziane zostały wykorzystane przez inne księgi, np.: Sdz 7,15-25 = Iz 9,4; Iz 10,26; Ps 83[82],12; Sdz 4-5 = Ps 83[82],10.
Księga posiada charakter historyczny, ale autor przedstawiał historię według ówczesnych poglądów, a więc powiększał i upiększał czyny bohaterskie, podczas gdy klęski i gorszące występki usiłował złagodzić. Ponadto autorowi zależało na wydobyciu z poszczególnych faktów elementów umoralniających i budujących i stąd nie wyklucza się w księdze istnienia wątków legendarnych i etiologicznych. Natomiast w przedstawieniu tła politycznego, religijnego i społecznego księga zasługuje na wiarę. Namalowany w niej obraz jest wiernym odbiciem panujących wówczas stosunków w Palestynie. Nie był on pocieszający. W społeczeństwie izraelskim występował często rozkład moralny i zabobon religijny, nieraz też przychodziło do starć międzyplemiennych (Sdz 8,1-3; Sdz 12,1-6; Sdz 20,1).
Teologia księgi jest przejrzysta. Powodzenie Izraela zależało wyłącznie od jego wierności wobec Pana. Jeden jest bowiem Bóg Izraela - Jahwe, który dał mu ziemię Kanaan jako wieczne dziedzictwo, i dlatego jego obowiązkiem było bronić tych posiadłości za wszelką cenę, a bronić nie tylko przed wrogami ościennymi, ale i przed największym wrogiem wewnętrznym - bałwochwalstwem, gdyż tolerowanie kultu cudzych bogów na Ziemi Jahwe było bluźnierstwem.
Dla chrześcijan księga ta była przez wszystkie wieki podręcznikiem cnót chrześcijańskich, na którym uczyły się całe pokolenia. I tak Gedeon (Sdz 6,25-32) służy za przykład głębokiej religijności i niezachwianej wiary w Boga (7 [->Sdz 7,1]). Samson (13-16 [->Sdz 13,1]) jest przykładem męstwa, a dla kapłanów może służyć za wzór siły, wprawdzie nie fizycznej, ale duchowej, przy pomocy której mają oni zwalczać nieprzyjaciół Boga, a przy tym jego lekkomyślność może stanowić przestrogę przed czyhającymi niebezpieczeństwami (Sdz 14,16-17; Sdz 16,15-18). Jefte jest heroicznym wzorem wypełniania przyrzeczeń i ślubów złożonych wobec Boga (Sdz 11,29-40) itd.
Sdz 1
OGÓLNE DANE O EPOCE SĘDZIÓW
Osiedlenie się czterech pokoleń: Judy, Symeona, Kaleba i Kenitów
1 Po śmierci Jozuego Izraelici tak się pytali Pana: Któż z nas pierwszy wystąpi do walki przeciwko Kananejczykom? Wj 33,7+; Sdz 20,18
1,1-36 W tym rozdziale są zgromadzone rozmaite informacje, składające się na obraz podboju Kanaanu bardzo odmienny od tego w Joz 1-12: podbój jest dziełem indywidualnych działań poszczególnych pokoleń i był przez długi czas bardzo niekompletny. Na temat osiedlania się Izraelitów na południu opowieść ta przynosi informacje bliższe historii niż schematyczny wykład zawarty w Joz 10. Wchodzą tu w grę różne tradycje jahwistyczne, które podkreślają rolę Judy w tych wydarzeniach (por. w. 9 i 17). Te tradycje zostały pominięte w pierwszej redakcji Joz, ponieważ nie odpowiadały jej planowi oraz intencjom teologicznym, ale niektóre wprowadzono do nowego wydania Joz, jak np. 14,6-15; 15,13-19. Redaktor deuteronomistyczny Sdz w pełni wykorzystał rzeczone tradycje, by jednak uniknąć konfliktu z Joz, usytuował te wydarzenia po śmierci Jozuego (w. 1).
2 Pan odpowiedział: Wystąpi Juda. Oto daję tę ziemię w jego ręce.
1,1-2. Informacja o charakterze wyroczni. Przed podjęciem działań zbrojnych wodzowie starożytnych armii Bliskiego Wschodu poszukiwali zwykłe pomocy bogów i zasięgali informacji za pomocą wyroczni i omenów (zob. Sdz 20,18). Na przykład, w królewskiej inskrypcji z Asyrii zakłada się, że wojna została rozpoczęta „z rozkazu boga Aszura”. Jednak w celu ustalenia charakteru i stopnia pilności boskiego wezwania wykonywano różne praktyki, służące zasięganiu wyroczni: badano wnętrzności zwierząt, rzucano losy lub obserwowano zjawiska naturalne (np. lot ptaków lub układ chmur). Wyrocznia (lub odpowiedź), którą w ten sposób uzyskiwano, często decydowała o tym, czy określonego dnia staną - do bitwy i jakiej taktyki walki użyją.
3 Zwrócił się więc Juda do Symeona, swego brata: Pójdź ze mną do ziemi wyznaczonej mi losem, a będziemy walczyli z Kananejczykami. Z kolei i ja także będę pomagał ci walczyć na wyznaczonej tobie ziemi. I Symeon poszedł z nim.
1,3 Juda i Symeon to pokolenia z południa (por. w. 17n), które prawdopodobnie weszły do Kanaanu bez zbaczania i nadkładania drogi przez Transjordanię. Ich historia była przez długi czas niezależna od dziejów pozostałych pokoleń (por. rozdz. 5; Lb 14,39; 21,1).
1,3. Terytorium pokolenia Symeona i Judy. Ziemie, które przydzielono pokoleniu Symeona w Joz 19.1-9, znajdowały się w południowej części Palestyny, „wzięte z dziedzictwa potomków Judy”. Zestawienie w tym epizodzie dwóch sąsiadujących ze sobą pokoleń jest logicznie uzasadnione. W końcu pokolenie Symeona zostało wchłonięte przez silniejsze pokolenie Judy. Oferta Judy, polegająca na udzieleniu pomocy w podbiciu tych ziem, skłaniała w efekcie Symeona do zapomnienia o własnej plemiennej tożsamości.
4 Wystąpił więc Juda do walki, i Pan wydał Kananejczyków i Peryzzytów w ich ręce. A w Bezek zabili dziesięć tysięcy mężczyzn.
1,4. Bezek. Jest to miejsce bitwy, którą Kananejczycy i Peryzzyci stoczyli z pokoleniem Judy i Symeona. Izraelici pokonali tam ich przywódcę, Adoni Bezeka. Chociaż w Księdze Sędziów nie podano żadnych informacji geograficznych, nazwa ta pojawia się również w narracji o Saulu (1 Sm 11,8-11). Z tekstu wynika, że było to otwarte pole nadające się na stoczenie bitwy, oddalone nie więcej niż 19,5-24 km na południowy zachód od Jabesz-Gilead (El Maklub), na wschód od rzeki Jordan. Zbadanie wzgórz pomiędzy Sychem a doliną Jordanu wykazało, że starożytne Bezek mogło znajdować się w miejscu dzisiejszego Chirbet Salab (odnaleziono tam grubą warstwę pochodzącą z okresu żelaza).
5 Kiedy w Bezek natknęli się na Adoni-Bezeka, wydali mu bitwę i pokonali Kananejczyków i Peryzzytów. Joz 10,3; Joz 10,1-27
1,5 Wydaje się, że pomieszano tu Adoni-Bezeka, króla Bezek, z Adonisedekiem, królem Jerozolimy (por. Joz 10,1-3), skąd wzmianka o tym mieście w w. 7 i dalsza glosa — w. 8 — pozostająca w sprzeczności z w. 21 (i por. 2 Sm 5,6n). Zwycięstwo pod Bezek stwarza zresztą inny jeszcze problem: jedyne znane miasto noszące tę nazwę leży między Sychem i Bet-Szean, w stronach, gdzie rzeczywiście znajdowali się Peryzzyci, ale bardzo odległych od Judy i Symeona. Być może u podstaw w. 5-8 leży wspomnienie jakiegoś wydarzenia z epoki patriarchalnej, kiedy Symeon przebywał w Palestynie centralnej.
6 Uciekł Adoni-Bezek, lecz oni ścigali go, schwycili i odcięli mu kciuki u rąk i duże palce u nóg.
1,6. Odcięcie kciuków rąk i nóg. Podobnie jak wykipienie prawego oka w 1 Sm 11,2, okaleczenie to miało upokorzyć jeńców i zagwarantować, że już nigdy nie będą wojownikami. Wyniszczeni, niezdolni do trzymania miecza, dzidy lub luku, mężczyźni ci mogli przeżyć, jedynie żebrząc. Asyryjskie reliefy pochodzące z okresu panowania Salmanassara III (IX w. przed Chr.) ukazują okaleczonych i pozbawionych członków więźniów.
7 Powiedział wtedy Adoni-Bezek: Siedemdziesięciu królów z odciętymi kciukami u rąk i dużymi palcami u nóg zbierało okruchy pod moim stołem. Oto jak ja postąpiłem, tak i mnie oddał Bóg. Odprowadzono go do Jerozolimy i tam umarł.
1,7. Zbieranie okruchów pod stołem. Okaleczeni i bezradni więźniowie nie mieli innego wyjścia jak tylko żebrać o resztki przy stole swoich pogromców. Trzymano ich jako dowód potęgi zwycięzców - żywiących się odpadkami pod stołem jak psy (w tekstach ugaryckich bóg El traktuje w podobny sposób nieprzyjacielskich bogów). Ironia polega na tym, że Adoni Bezek został potraktowany w taki sam sposób, w jaki wcześniej obszedł się z siedemdziesięcioma królami.
8 Synowie Judy uderzyli na Jerozolimę, zdobyli ją, lud wycięli ostrzem miecza, a miasto spalili. Joz 15,63; Sdz 1,21; 2Sm 5,6+
1,7-8. Jerozolima. Chociaż czytamy tutaj o złupieniu i spaleniu Jerozolimy, wszystkie inne wzmianki na temat tego miasta i jego jebusyckich mieszkańców, pochodzące z okresu osiedlenia się Izraelitów w Kanaanie, wskazują, iż miejsca tego nie udało się zdobyć ani pokoleniu Judy (Joz 15,63), ani pokoleniu Beniamina (Sdz 1,21). W Sdz 19,10-12 Jerozolima jest nadal uważana za miasto cudzoziemskie. Brak dowodów archeologicznych z tamtych czasów (po zakończeniu okresu Amarna i po inwazji Ludów Morza) pozostawia tę kwestię bez odpowiedzi. Niektórzy komentatorzy sugerują, że nieufortyfikowany obszar został zaatakowany i spalony, nie można jednak w żaden sposób uzasadnić tej hipotezy. Ostateczne podbicie miasta i uczynienie go stolicą Izraela zostało dokonane dopiero przez Dawida (2 Sm 5,6-10).
9 Potem zeszli potomkowie Judy, aby uderzyć na Kananejczyków, którzy zamieszkiwali góry, Negeb i Szefelę. Joz 9,1; Joz 10,40
1,9 Wiersz jest redakcyjnym wstępem do dalszego ciągu opowieści, w której przypisuje się Judzie podboje dokonane w rzeczywistości przez inne grupy, później przez niego zasymilowane: Kaleba (zdobycie Hebronu, w. 20; por. Joz 14,16n), Otniela (zajęcie Debiru, w. 13; por. Joz 15,15-17), Kenitów (okupacja Negebu w okolicach Aradu, w. 16) i Symeona (zdobycie Chormy, w. 17).
1,9. Geografia. Perspektywa przyjęta w tym wersecie sugeruje przemieszczanie się Izraelitów na południe, w stronę południowego pasma gór Judy, do Hebronu i północnej części pustyni Negeb, na zachód od Szefeli oraz filistyńskiego wybrzeża. Z opisu wynika, że celem było zagarnięcie jak największej części obszaru przydzielonego pokoleniu Judy (Joz 15,1-12.21-63) i Kalebowi (Joz 15,13-19).
10 Następnie wyruszył Juda przeciw Kananejczykom, którzy zajmowali Hebron – nazwa Hebronu brzmiała niegdyś Kiriat-Arba – i pobił Szeszaja, Achimana i Talmaja. Joz 15; Joz 13-19
1,10. Hebron. Położony w miejscu dzisiejszego Dżebel er-Rumeila (oddalonego o 37 km na północny wschód od Beer-Szeby i 30,5 km na południowy wschód od Jerozolimy), Hebron znajdował się na styku dróg prowadzących z Szefeli do zachodniego Negebu i Jerozolimy. W tekście wspomina się o wcześniejszej nazwie tego miejsca, Kiriat-Arba (zob. Rdz 23,2; Ne 11,25), będącego, być może, głównym ośrodkiem Anakitów (Joz 14,15; 15,13). Na temat dodatkowych informacji dotyczących tego miejsca zob. komentarz do Joz 10,3-5.
11 Stamtąd wyruszył przeciwko mieszkańcom Debiru – nazwa Debiru brzmiała przedtem Kiriat-Sefer. Joz 10,36-39; Joz 11,21-22; Joz 14,6+
1,11. Debir. Położony na południowy zachód od Hebronu, w najdalej na południe wysuniętej części wzgórz Judy, Debir z okresu wczesnego żelaza mógł stanowić bazę wypadową najeżdżających Kanaan Ludów Morza (jeśli Anakici z Joz 11,21 nie byli Kananejczykami). Debir znajdował się przypuszczalnie w miejscu dzisiejszego Chiriat Rabud. Zob. komentarz do Joz 10,3.38-39 i 11,21.
12 Wtedy właśnie powiedział Kaleb: Temu, kto zdobędzie Kiriat-Sefer i zajmie je, dam moją córkę, Aksę, za żonę. Sdz 3,9-10
1,12. Córka jako nagroda. Chociaż nie było to zjawiskiem częstym, propozycja „awansu społecznego” przez zawarcie małżeństwa niemożliwego do zaaranżowania w normalnych okolicznościach, byłaby kusząca dla niektórych ambitnych mężczyzn. Na przykład, Dawid mógł zostać poprzez małżeństwo włączony do rodziny królewskiej Saula - w wyniku oferty króla i pokonania Goliata przez Dawida (1 Sm 17,25). Zadanie, które tutaj wyznaczono śmiałkowi i w epizodzie z Goliatem, uważane było za trudne i niebezpieczne. Niezwykła propozycja, polegająca na zawarciu wartościowego kontraktu małżeńskiego, miała skłonić bohatera do podjęcia wyzwania. Otniel zajął w ten sposób wysoką pozycję z powodu małżeństwa z córką Kaleba, Aksą, nadal jednak mógł próbować powiększyć swój prestiż.
13 Zdobył je Otniel, syn Kenaza, młodszego brata Kaleba, i Kaleb dał mu za żonę swoją córkę, Aksę. 14 Gdy ona przybyła, skłoniła go, aby zażądał pola od jej ojca. Następnie zsiadła z osła, a Kaleb ją zapytał: Czego sobie życzysz?
1,14 skłoniła go. Według tekstu hebr. W BJ: „on (Otniel) skłonił ją”, za grec. i Wulgatą.
1,14. Prośba o pole. Zdobywszy żonę w nagrodę za podbój Kiriat-Sefer, Otniel został teraz skłoniony przez żonę, Aksę, do poproszenia o pole, które umocniłoby pozycję jego rodu. Pole to mogło pełnić rolę wiana, nie wspomniano bowiem o nim we wcześniejszej narracji. Córki nie otrzymywały zwykle ziemi jako wiana lub dziedzictwa (zob. jednak Lb 36,1-13), prośba o pole musiała więc zostać złożona przez krewnego płci męskiej. Oprócz tego Otniel był cennym wasalem, k...
nbogdanus