LIST DO FILEMONA
Wprowadzenie do listów św. Pawła.
Wstęp do Listu do Filemona (B.P.)
Wstęp do Listu do Filemona (P.K.)
Flm 1. Adres. Uznanie dla adresata. Prośba o przebaczenie dla Onezyma. Polecenia i pozdrowienia.
Wprowadzenie do listów św. Pawła
Paweł - Apostoł narodów
Po nawróceniu Paweł całe swe życie poświęcił na gorliwą służbę Chrystusowi, dlatego bez przesady można go nazwać największym misjonarzem Kościoła: dla Chrystusa zdołał przemierzyć prawie połowę terytoriów Cesarstwa Rzymskiego, leżących nad Morzem Śródziemnym, pokonując pieszo przynajmniej 16 000 km. Trzeba przy tym przyznać, że to właśnie dzięki jego niezłomnej postawie apostolskiej i umysłowi otwartemu na kulturę pogańską zawdzięczamy fakt, że chrześcijaństwo swym zasięgiem objęło Azję Mniejszą i Grecję. Po założeniu wspólnoty w danej miejscowości zazwyczaj przez jakiś czas pozostawał w niej, nauczając i umacniając w wierze. Jednakże nawet po jej opuszczeniu nie przestawał troszczyć się o jej życie duchowe i moralne. Kiedy w niektórych wspólnotach pojawiały się większe problemy dogmatyczne, moralne lub dyscyplinarne, wierni zwracali się do niego z prośbą o pomoc, traktując go tym samym jako swego najwyższego przełożonego i jako autorytet. Pozostając z dala, Paweł przesyłał w formie rozbudowanych listów swoje napomnienia i odpowiedzi na pytania. W jego dziele misyjnym listy te odegrały zatem wielką rolę, a zawarte w nich rozstrzygnięcia wielu kwestii do dzisiaj stanowią fundament nauczania Kościoła.
Powstanie zbioru listów Pawła Apostoła
Listy Pawłowe są odpowiedzią na konkretne problemy powstałe w danym Kościele. W większości nie są listami prywatnymi, lecz pismami urzędowymi, przeznaczonymi do publicznego odczytania w danej wspólnocie. Czasem nawet sam apostoł pragnął, by wspólnoty wymieniły między sobą listy i zapoznały się z treścią pouczeń skierowanych do innej wspólnoty (Kol 4,16). Listy Pawłowe są najstarszymi znanymi nam tekstami pierwotnego chrześcijaństwa (pierwsze z nich - Listy do Tesaloniczan - powstały już 20 lat po Zmartwychwstaniu Chrystusa). Wielki autorytet Apostoła Narodów sprawił, że poszczególne wspólnoty starały się sprowadzać jego pisma z innych wspólnot, przepisywały je i przechowywały jako wykład wiary i moralności. Mimo to kilka jego listów zaginęło. W Kol 4,16 Paweł wspomina o Uście do braci w Laodycei, którego nie znamy. W 1Kor 5,9 powołuje się na jakiś wcześniejszy list do Koryntian, który nie zachował się, a 2Kor 7,8 sugeruje, że po liście znanym nam jako Pierwszy List do Koryntiannapisał jeszcze jeden. Już Drugi List św. Piotra wspomina o zbiorze listów naszego brata Pawła (2P 3,15). Tzw. Kanon Muratoriego (powstał ok. 200 r.) wymienia wszystkie listy Pawła, w liczbie 13, zaliczając je do zbioru Ksiąg Świętych. W kanonie tym nie ma jednak Listu do Hebrajczyków. Późniejsze papirusy i kodeksy mają w większości 14 listów, wśród których figuruje także List do Hebrajczyków. Poszczególne pisma zostały umieszczone w kanonie według ich wielkości: od listu najdłuższego do najkrótszego.
Zagadnienia literackie listów Pawła Apostoła
List ze swej natury jest zawsze skierowany do konkretnego adresata, którym może być np. jednostka, grupa, wspólnota lub mieszkańcy jakiegoś miasta. Różni się tym od rozprawy filozoficznej lub teologicznej, napisanej w formie listu, która choć podaje we wstępie adresata (najczęściej fikcyjnego), to jednak ze swojego założenia jest dziełem literackim przeznaczonym do szerszego grona czytelników (taki charakter może mieć List do Efezjan i List do Hebrajczyków). Ówczesne listy miały ściśle określoną strukturę: 1) nadawca i adresat ze wstępnym pozdrowieniem; 2) treść; 3) zakończenie i pozdrowienie końcowe. Podając nadawcę i adresata, Paweł stosuje formę wschodnią, gdzie pierwsze zdanie jest w 3 osobie, natomiast drugie zdanie w 1 osobie [np. Paweł... do Kościoła Bożego w Koryncie... Łaska wam i pokój od Boga Ojca naszego (1Kor 1,1-3)]. Zakończenie listu zawierało zazwyczaj pozdrowienie i końcowe życzenia, które u Pawła nie ograniczają się tylko do zdawkowego: „Pozdrawiam!”, lecz przybierają rozbudowaną formę liturgiczną.
Pod względem literackim listy apostoła Pawła są bardzo zróżnicowane. Nie służą tylko przekazowi informacji i nie są tylko odpowiedzią na pytania adresatów. Znajdują się w nich części doktrynalne, parenetyczne (zachęty, napomnienia, przestrogi i rady), wspomnienia, wyznania osobiste, apologie (mowy obrończe), modlitwy, dziękczynienia, hymny, diatryby (ostre krytyki), wizje apokaliptyczne, doksologie (krótkie formuły ku chwale Boga) i inne. Zawarte w nich bogactwo gatunków literackich sprawia, że w całej literaturze greckiej listy te stanowią prawdziwy ewenement. Używany przez Pawła język można umiejscowić między literackim językiem greckim a stosowanym na co dzień językiem koine.
Przy pisaniu listów Paweł korzystał z pomocy sekretarza. W Rz 16,22 dowiadujemy się, że list ten pod dyktando Pawła pisał Tercjusz, Rzymianin z Koryntu. Przy zakończeniu listu sam Paweł dopisuje jedynie kilka słów albo tylko stawia swój podpis, którego zadaniem było uwiarygodnienie pisma (1Kor 16,21; Ga 6,11; Kol 4,18; 2Tes 3,17). Ponieważ listy były dyktowane, daje się w nich wyczuć szczególny styl mówcy, który czasem poprawia to, co przed chwilą niezbyt dokładnie powiedział (1Kor 1,16), albo nagle urywa zdanie w połowie i zaczyna zupełnie nową myśl (np. Rz 5,12n; 1Kor 9,15). Paweł często odwołuje się do ST. Najczęściej nawiązuje do różnych tekstów ST na zasadzie aluzji lub swobodnego korzystania z tekstów biblijnych. Wszędzie posługuje się Septuagintą (grecki przekład ST), lecz bardzo rzadko cytuje całe fragmenty dosłownie. Prawdopodobnie przytacza teksty z pamięci, zmieniając je niekiedy i dostosowując do własnej myśli. Niekiedy też spisuje modlitwy, pieśni i hymny, które utworzyli chrześcijanie na użytek liturgiczny (np. Flp 2,6-11; Kol 1,13-20). Znamiennym tekstem, który Paweł przejmuje z tradycji, jest ustanowienie Eucharystii (1Kor 11,23-25).
Okoliczności powstania
Na podstawie tytułu można wnioskować, że list ten został napisany do jakiegoś zamożnego chrześcijanina w Kolosach, noszącego imię Filemon. Okazją do powstania listu było odesłanie Filemonowi jego niewolnika Onezyma, który z bliżej nieznanych nam powodów opuścił dom swojego pana. Podczas pobytu poza domem Filemona Onezym przyjął chrzest i został włączony do wspólnoty wierzących w Chrystusa.
List do Filemona jest ściśle powiązany z Listem do Kolosan. Oba pisma są wysłane do tej samej wspólnoty; zawierają pozdrowienia dla tych samych osób; mówią o podobnych okolicznościach związanych z pobytem Pawła w więzieniu (Kol 4,3; Flm 1). Z tego względu przyjęcie lub odrzucenie Pawłowego autorstwa jednego listu (zob.Wprowadzenie do Listu do Kolosan) rzutuje na opinię dotyczącą drugiego. Konsekwentnie czas i miejsce powstania jednego pisma dotyczą również drugiego. Według rozpowszechnionej tradycji Kościoła, List do Kolosan i List do Filemona powstały podczas pierwszego uwięzienia Pawła w Rzymie w latach 59-61. Pojawiają się jednak opinie, że mogło to nastąpić wcześniej, tj. podczas bardzo dynamicznej działalności apostoła w Efezie (52-54). Wtedy właśnie w Kolosach powstała wspólnota chrześcijańska. Miasto należało do rzymskiej prowincji Azji, której stolicą był Efez, i było od niego oddalone ok.120km. W momencie pisania tych listów Kolosy po okresie swojej świetności, z nieznanych bliżej powodów, straciły całkowicie na znaczeniu.
Treść i teologia
List do Filemona swoją formą przypomina prywatną korespondencję, typową dla okresu, w którym powstał. Temat w nim poruszany dotyczy właściwie jednej sprawy - ucieczki i powrotu zbiegłego niewolnika - przez co pismo to należy do najkrótszych w NT. Bardziej uważna analiza pozwala jednak stwierdzić, że treść listu odnosi się do problemu ogólnospołecznego i bezpośrednio dotyczy życia wspólnot chrześcijańskich każdego czasu. Wartość Listu do Filemona jest podwójna. Po pierwsze stanowi on wyjątkowe źródło poznania osobowości Pawła, która odsłania się w sposobie, w jaki rozwiązuje on problem zbiega. Działania apostoła ujawniają jego niezwykłą wrażliwość, subtelność uczuć oraz takt pasterski.
Drugą istotną sprawą jest ukazanie w liście relacji między rodzącym się chrześcijaństwem a zjawiskiem niewolnictwa. Paweł respektuje istniejącą instytucję niewolnictwa i nie uważa chrześcijaństwa za ruch rewolucyjny, którego celem jest dokonywanie zewnętrznych przemian społecznych. Według apostoła, jeśli dokonają się jakieś trwałe zmiany w sprawach społecznych, to tylko na drodze przemieniania tych struktur Bożą miłością.
To najkrótsze pismo Pawłowe jest listem polecającym o charakterze raczej prywatnym. Zawiera on prośbę o to, by jego adresat Filemon, zamożny Kolosanin (por. Flm 2; Kol 4,7–9.17), przyjął z powrotem zbiegłego swego niewolnika, oddawcę tego pisma. Jest on już chrześcijaninem. Nawrócił go mianowicie i ochrzcił św. Paweł, przebywając w rzymskim więzieniu w latach 61–63. Była to custodia militaris, o której piszą Dz 28,30n. Niewolnik Onezym wprawdzie oddawał Apostołowi cenne usługi, których on jako więzień potrzebował, ale obydwaj doszli do wniosku, że musi się stać zadość sprawiedliwości: zbieg powinien wrócić do swego pana. W ówczesnej jednak sytuacji społecznej nie była to sprawa łatwa do przeprowadzenia ze względu na samego uciekiniera. Zbiegłych niewolników traktowano bardzo surowo. W razie ich schwytania wypalano im na czole piętno – literę F (= fugitivus) po inicjale imienia. Człowiek tak napiętnowany tracił wszelką możliwość ucieczki. Do śmierci też nosił żelazną obręcz na szyi. By uchronić więc biednego Onezyma od wszystkich tych okrucieństw, pisze Apostoł list do jego właściciela, a Onezym sam ma zawieźć go Filemonowi. Z tonu listu przebija przekonanie Pawła, że adresat nie odmówi jego prośbie.
Mimo jednak głównie prywatnego charakteru krótki ten list jest pismem prawdziwie apostolskim. Dowodzi tego wspomniany już autorytatywny sposób wypowiedzi piszącego, który wprawdzie prosi w imię miłości, ale zarazem świadom jest swego prawa rozkazywania w imię posłuszeństwa.
List do Filemona ważny jest z dwóch względów. Jest on przede wszystkim cennym źródłem do biografii św. Pawła, zwłaszcza jako przyczynek psychologiczny. Dla niespecjalistów bodaj jeszcze ważniejsze w tym liście jest pośrednie stwierdzenie faktycznej roli chrześcijaństwa w imperium rzymskim. Święty Paweł w tym liście wprawdzie nie porusza wcale teoretycznej strony zagadnienia haniebnej instytucji niewolnictwa, ale praktycznie ingeruje w jeden poszczególny wypadek z dziedziny stosunku pana do niewolnika. A ingerując odwołuje się do zasad nowej religii. Taki też jest głównie sens umieszczenia przez Kościół tego krótkiego listu w kanonie NT. Chrześcijaństwo bynajmniej nie rozpoczęło od razu bezpośredniej walki z niewolnictwem, gdyż groziłoby to natychmiastowym załamaniem się gospodarki imperium, opartej głównie na fizycznej pracy niewolników. Na ich barkach spoczywała wówczas równowaga ekonomiczna mocarstwa rzymskiego. Nie wydając doraźnej walki instytucji niewolnictwa, jak tego próbował niefortunnie Spartakus, pierwotne chrześcijaństwo przeprowadziło tę kampanię powoli, a skutecznie, bo za pomocą zasady nowego braterstwa w Chrystusie (w. 16).
Flm 1
Adres Rz 1,1+
1 Paweł, więzień Chrystusa Jezusa, i Tymoteusz, brat, do Filemona, umiłowanego naszego współpracownika, Dz 16,1+
2 do Apfii, siostry, do naszego towarzysza broni, Archipa, i do Kościoła [gromadzącego] się w twym domu. Kol 4,17; 2Tm 2,3
2 do... siostry. Warianty: „naszej umiłowanej” albo „naszej siostry umiłowanej”.
3 Łaska wam i pokój od Boga, Ojca naszego, i Pana Jezusa Chrystusa. Rz 16,5+
1–3. Przy zachowaniu stałego w listach Pawłowych formularza występuje tu nowość: wymienia się jako adresatów trzy osoby prywatne. Poza głównym adresatem Filemonem (zob. wstęp) pozdrawia Apostoł również chrześcijankę – jak świadczy tytuł siostra – Apfię, zapewne małżonkę Filemona, zainteresowaną jako mater familias w sprawie zbiegłego niewolnika, oraz Archipa, prawdopodobnie syna wymienionej pary. Pisze o nim Kol 4,17. Sądząc z tej informacji i z nazwy współtowarzysz broni Archip zajmował jakieś stanowisko w miejscowym Kościele – diakona czy „nauczyciela”, jak przypuszczają komentatorzy. Apostoł pozdrawia nie tylko rodzinę, do której kieruje swoją oryginalną prośbę, ale również i tych wiernych Kościoła w Kolosach, którzy gromadzili się na liturgię w domu zamożnego Filemona. O sensie pozdrowienia – zob. komentarz do Flp 1,2.
1-3. Na temat Kościołów domowych, zob. komentarz do Dz 12,12 i Rz 16,5, Zamożni właściciele domów, w których spotykali się członkowie starożytnych wspólnot religijnych, zajmowali zwykle zaszczytną pozycję jako ich patroni, Starożytni pisarze określali dom nie w kategoriach związków krwi, lecz panujących w nim stosunków hierarchicznego podporządkowania: wolny mężczyzna i jego żona, dzieci i niewolnicy (chociaż jedynie ludzie mający znaczne dochody mogli sobie pozwolić na niewolników). Adresaci listu mieszkali we Frygii...
nbogdanus