Madiran J., O sprawiedliwości społecznej.pdf

(294 KB) Pobierz
s p ra w i e d l i w o ś ć s p o ł e c z n a
Jean Madiran
auto-
rzy
1
Geneza i historia
tego określenia zostaną
streszczone niżej,
w par . 7 . Na temat jego
historii zob . J .-Y . Calvez,
J . Perrin,
Église et société
économique,
Aubier 1959,
s . 543-567, oraz artykuł
o . Pierre’a Vallina,
Aux
origines de l’expression
justice sociale,
w:
„Chronique Sociale”,
31 lipca 1960 .
2
Encyklika
Jucunda sane,
12 marca 1904: Grzegorz
Wielki, sprzeciwiając
się niesprawiedliwym
pretensjom cesarzy
bizantyjskich, stał się
publicznym obrońcą
sprawiedliwości społecznej
(publicus
justitiae
Część pierwsza
1 . Bardzo popularne dziś wyrażenie „sprawiedliwość społeczna”
jest wynalazkiem katolickim, choć wynalazkiem stosunkowo
późnym
1
. Do korpusu dokumentów papieskich wprowadził je
dopiero Pius XI . Leon XIII w ogóle go nie używa . Święty Pius X,
o ile mi wiadomo, użył sformułowania
justitia socialis
tylko raz
2
.
W nauczaniu Magisterium wyrażenie to pojawia się praktycznie
dopiero od
Quadragesimo anno
(paragrafy 78, 81, 95, 109, 118)
3
.
Dlatego wszystkie próby ustalenia ścisłej i obowiązującej defini-
cji sprawiedliwości społecznej oraz jej implikacji mają początek
w odpowiednich fragmentach tej encykliki .
Jak słusznie zauważyli ojcowie Calvez i Perrin, „najpełniejsza
definicja sprawiedliwości społecznej”, jaką podaje Pius XI, nie
znajduje się jednak wcale w
Quadragesimo anno,
lecz w 51 para-
grafie
Divini Redemptoris,
co samo w sobie ma daleko idące kon-
sekwencje
4
. Nauka
Divini Redemptoris
nie trafiła bowiem raczej
do tych, do których się zwracała, a to z jednego psychologicznego
powodu, który łatwo można zrozumieć . Otóż powszechnie poj-
muje się tę encyklikę jako w całości poświęconą potępieniu komu-
nizmu (a w kwestii potępienia każdy jest przekonany, że rozumie
wystarczająco dużo, gdy zwyczajnie wie, że miało ono miejsce) .
Z tego powodu zaniedbano albo zignorowano liczne punkty dok-
tryny, którymi encyklika zajmowała się osobno, samymi w sobie,
a więc w efekcie również „najpełniejszą definicją” sprawiedliwości
społecznej, którą jak dotąd przedstawiło Magisterium .
socialis adsertor) .
3
W polskim wydaniu będą to punkty 58, 59, 72, 75, 101, 126 (przyp . tłum .) .
4
J .-Y . Calvez, J . Perrin, dz . cyt ., s . 201 .
jean madiran
sprawiedliwość społeczna
45
5
Św . Tomasz z Akwinu,
Summa teologii,
II-II, 58,
1:
Justitia est constans et
perpetua voluntas jus suum
unicuique tribuens.
6
Tamże, II-II, 58,
12 . Jednak cnota
sprawiedliwości nie jest
pod żadnym względem
ważniejsza od cnoty
roztropności, która jest
zarazem intelektualna
i moralna, a którą święty
Tomasz określa,
mówiąc
ściśle, nadrzędną pośród
cnót moralnych
(II-II,
56, 1, ad 1), a nawet
najbardziej konieczną dla
życia ludzkiego (prudentia
est virtus maxime necessaria
ad vitam humanam,
I-II,
57, 5) .
7
Tamże, II-II, 58, 2:
Non
est (justitia) nisi unius
homini ad alium.
8
Tamże, II-II, 122, 1 .
9
Tamże, ad 4 .
10
Tamże, II-II, 122, 1 .
tra d y c y j n a d o k t r y n a s p ra w i e d l i w o ś c i
2 . Spróbujmy na początku umiejscowić sprawiedliwość społeczną
w kontekście tradycyjnej nauki o sprawiedliwości . Według święte-
go Tomasza sprawiedliwość jest stałą dyspozycją woli, aby każde-
mu oddać, co mu się należy
5
. Jest ona drugą z cnót kardynalnych
i przewyższa godnością pozostałe cnoty moralne
6
. Cnotą społecz-
ną jest w tym sensie, że gdy pozostałe cnoty moralne porządkują
wewnętrzne życie człowieka, sprawiedliwość porządkuje relacje
człowieka z innymi
7
. Sprawia, że wola przyjmuje właściwą dys-
pozycję w aktach, które ustanawiają relacje między człowiekiem
a Bogiem albo bliźnim .
Wszystkie przykazania Dekalogu odnoszą się do sprawiedli-
wości
8
. Przykazania te, łącznie z pierwszym, mają za swój cel
miłość, zgodnie ze słowami świętego Pawła: „celem przykazania
jest miłość” (1 Tm 1,5), lecz ich bezpośrednim przedmiotem są
zawsze akty cnoty sprawiedliwości
9
. Przykazania Dekalogu for-
mułują prawo naturalne i jawią się naturalnemu rozumowi jako
coś bezpośrednio oczywistego
10
.
3 . Darem Ducha Świętego odpowiadającym cnocie sprawiedli-
wości jest dar pobożności, a błogosławieństwo odpowiadające
darowi pobożności wymienione jest jako drugie
11
: „Błogo-
sławieni łagodni, albowiem oni posiądą ziemię” (Mt 5,4)
12
.
Obiegowa, nieliteralna interpretacja, według której „ziemia”
obiecana łagodnym nie miałaby oznaczać ziemi doczesnej, może
być uznana za zbyt zawężoną . Na przykład taki socjolog jak
[Frédéric] Le Play, podsumowując obszerne badania empiryczne,
zauważył, że najbardziej podstawowym warunkiem dobrobytu
społeczności (sociétés
13
) doczesnych jest szacunek dla Dekalogu .
Innymi słowy, jest nim właśnie doskonalona przez dar pobożno-
11
Drugie według kolejności podawanej przez Wulgatę, za którą idzie święty Tomasz . Współczesna egzegeza skłania
się niekiedy, aby wymieniać je jako trzecie, zob . L . Pirot, A . Clamer,
La sainte Bible,
t . IX, Letouzey 1950, s . 55;
przeciwny pogląd przedstawia jednak o . M . J . Lagrange,
Évangile selon saint Matthieu,
Gabalda 1927, s . 83 .
12
Autor podaje numerację według Wulgaty oraz tłumaczenie za łaciną
mitis - doux,
Biblia Tysiąclecia podaje
odwrotną kolejność wersetów 4 i 5 oraz używa tu słowa „cisi” (przyp . tłum .) .
13
Zazwyczaj, gdy autor używa rzeczownika
société,
podaję tłumaczenie „społeczność”, jako bliższe klasycznemu
rozumieniu
societas,
w przeciwieństwie do mającego bardziej „socjologiczne” (abstrakcyjne, technokratyczne itp .)
skojarzenia „społeczeństwa” (przyp . tłum .) .
46
14
15
16
Summa teologii,
I-II, 69, 2 .
Tamże, II-II, 58, 5 i 6 .
U św . Tomasza jest to
rozróżnienie na
justitia
generalis/particularis
(przyp . tłum .) .
17
Tamże, art . 7:
Oportet
esse particularem quandam
iustitiam, quae ordinet
hominem circa ea quae
sunt ad alteram singularem
personam.
18
Tamże, art . 5:
Justitia
ordinet hominem in
comparatione ad alium.
Quod quidem potest esse
dupliciter. Uno modo,
ad alium singulariter
consideratum. Alio modo, ad
alium in communi, secundum
scilicet quod ille qui servit
alicui communitati servit
omnibus hominibus qui sub
communitate illa continentur.
19
Tamże:
Quia ad legem
pertinet ordinare in bonum
commune, ut supra (I-II, 90,
2) habitum est, inde est quod
talis justitia, praedicta modo
generalis, dicitur
„justitia legalis”, quia scilicet
per eam homo concordat
legi ordinanti actus omnium
virtutum in bonum commune.
Christianitas 62/2015
autorzy
20
Tamże .
ści sprawiedliwość, do której odnosi się drugie błogosławieństwo .
Ponadto większość Ojców Kościoła, ze świętym Augustynem
włącznie, przyjmuje, że nagrody przypisane błogosławieństwom
„można otrzymać w tym życiu” . Święty Tomasz precyzuje, że
o ile pełnia błogosławieństwa należy do życia przyszłego, o tyle
jakieś pierwociny błogosławieństwa oraz nagrody, które są z nim
związane, należą już do życia teraźniejszego
v4
. Możliwe jest więc
nadać takie znaczenie obietnicy „albowiem oni posiądą ziemię”,
które nie będąc materialistycznym ani wyłącznie doczesnym,
godziłoby socjologię i filozofię społeczną w myśli, że istnieje
zależność między uprawianiem sprawiedliwości (doskonałej
dzięki darowi pobożności) a dobrobytem – również materialnym
– społeczności ziemskich .
4 . Święty Tomasz odróżnia
sprawiedliwość generalną
(justice
générale),
która działania innych cnót przyporządkowuje dobru
wspólnemu, to znaczy jej zadaniem jest poruszać inne cnoty,
władając nad nimi:
movere per imperium omnes alias virtutes
15
;
oraz
sprawiedliwość szczegółową
(particulière)
16
, która porządkuje
w człowieku to, co dotyczy dóbr szczegółowych należących do
innego
17
. Mówiąc inaczej, sprawiedliwość reguluje nasze odnie-
sienia do innych osób na dwa sposoby: albo jest to ktoś ujęty
jednostkowo, wtedy mówi się o „sprawiedliwości szczegółowej”,
albo społecznie, w tym sensie, że ktoś, służąc społeczności, służy
w ten sposób wszystkim, którzy są jej członkami, wtedy mówi się
o „sprawiedliwości generalnej”
18
.
5 . Gdy chodzi o prawo przyporządkowujące czyny ludzkie
dobru wspólnemu, owa „sprawiedliwość generalna” nazywana
jest również
sprawiedliwością prawną
(légale)
19
. „Sprawiedliwość
prawna” i „sprawiedliwość generalna” to zatem dwie nazwy tej
samej cnoty, nie zaś dwie odrębne cnoty .
Owa sprawiedliwość „prawna” albo generalna nie sprowadza
się wyłącznie do cnoty prawodawcy, jak czasem błędnie interpre-
towany był termin
prawna
(legalis) . Cnota dobrego prawodawcy,
który ogłasza sprawiedliwe prawa, jest również cnotą dobrego
obywatela, który jest tym prawom posłuszny .
Co więcej, błędne byłoby również rozumienie, które w twierdze-
niu, że przez sprawiedliwość prawną człowiek poddaje się prawu
podporządkowującemu akty wszystkich cnót dobru wspólnemu
20
,
jean madiran
sprawiedliwość społeczna
47
21
Te błędne
interpretacje, które nadają
„sprawiedliwości prawnej”
inny wymiar czy zakres niż
„sprawiedliwość generalna”
albo które redukują
sprawiedliwość prawną
wyłącznie do kwestii prawa
pozytywnego, można uznać
za „tradycyjne” dopiero od
XIX w . Nieporozumienie
to wciąż nie zostało
wyrugowane: jego ślady
znaleźć można jeszcze
u o . B . Häringa,
La loi du
Christ,
t . I:
Théologie morale
générale,
Desclée et Cie, 3
e
édition, 1957, s . 305-306 .
22
Tamże, art . 6:
Potest
quaelibet virtus, secundum
quod a praedicta virtute,
speciali quidem in essentia,
generali autem secundum
virtutem, ordinatur ad
bonum commune, dici
justitia legalis.
23
Tamże, ad 4: […]
Sic
oportet esse unam virtutem
superiorem quae ordinet
omnes virtutes in bonum
commune, quae est justitia
legalis, et est alia per
essentiam ab omni virtute.
widziałoby wyłącznie prawo pozytywne, gdy tymczasem chodzi
tu przede wszystkim o prawo naturalne
21
.
Każda cnota może być określona jako „sprawiedliwość
generalna” o tyle, o ile przez sprawiedliwość generalną odnosi
się do dobra wspólnego . Cnota ta jest
generalna
przez swoją
sprawczość, niemniej przez swoją naturę jest ona odrębna od
innych cnót
22
, ponieważ do podporządkowania cnót dobru
wspólnemu konieczna jest cnota odrębna i nadrzędna względem
pozostałych
23
.
6 . Sprawiedliwość generalna
bezpośrednio
podporządkowuje
człowieka dobru wspólnemu,
pośrednio
zaś, za pośrednictwem
sprawiedliwości szczegółowej
24
, podporządkowuje go dobru
jednostek .
Istnieją dwa rodzaje sprawiedliwości szczegółowej: sprawiedli-
wość
wymienna
(commutative), regulująca relacje między osobami,
oraz sprawiedliwość
rozdzielcza,
regulująca relacje dobra wspól-
nego w stosunku do każdej osoby
25
. Sprawiedliwość wymienna
wymaga równoważności arytmetycznej w transakcjach indywidu-
alnych, z kolei sprawiedliwość rozdzielcza domaga się proporcjo-
nalności w podziale dobra wspólnego
26
.
Podsumowując, w społeczności będącej całością, której czę-
ściami są jej członkowie, sprawiedliwość generalna reguluje
odniesienia części do całości; sprawiedliwość szczegółowa roz-
dzielcza reguluje odniesienia całości do części (jednostek); spra-
wiedliwość wymienna reguluje odniesienia części (członków) do
siebie nawzajem .
7 . Termin „sprawiedliwość generalna” popadł w zapomnienie
wraz z praktycznie zupełnym zapoznaniem doktryny tomistycznej
w XVIII i XIX wieku . Próby przywrócenia terminu „sprawiedli-
wość prawna” spowodowały nieporozumienia, z których wyni-
kało, że dotyczy on wyłącznie praw stanowionych . Z kolei terminu
„sprawiedliwość społeczna” jako pierwszy użył w 1840 roku
24
Tamże, art. 7, ad 1: Justitia legalis sufficienter quidem ordinat hominem in his quae sunt ad alterum, quantum ad
commune quidem bonum, immediate,
quantum autem ad bonum unius singularis personae, mediate . Et ideo oportet esse
aliquam particularem iustitiam, quae immediate ordinet hominem ad bonum alterius singularis personae [...] .
25
Dz . cyt ., II-II, 61, 1 .
26
Tamże, art . 2 .
48
27
Pierwsze wydanie
włoskie w 1840, pierwsze
wydanie francuskie,
u Castermanna, w 1857 r .
(pełny tytuł dzieła brzmi:
Teoretyczny esej o prawie
naturalnym, oparty na
faktach
– przyp . tłum .) .
28
Encyklika
Studiorum
ducem,
29 czerwca 1923 .
29
Przekład polski:
Sprawiedliwość
społeczna domaga się
od jednostek tego, co
służy dobru ogółu,
za:
„
Wiadomości Archidiecezji
Warszawskiej”, r . XXVII,
kwiecień 1937, s . 141-170
(przyp . tłum .) .
Christianitas 62/2015
autorzy
teolog [Luigi] Taparelli w swoim
Essai théorique de droit natu-
rel
27
. Wyrażenie jest już w użyciu u Alberta de Muna i [François
Renégo] de La Tour du Pin, a staje się powszechne w dokumentach
papieskich, począwszy od Piusa XI . W 1923 roku Papież utożsa-
mia sprawiedliwość społeczną ze „sprawiedliwością generalną”
świętego Tomasza
28
, w 1931 obficie mówi o niej w
Quadragesimo
anno,
a w 1937 podaje jej „najpełniejszą definicję” w 51 paragrafie
Divini Redemptoris,
gdzie mianowicie nauczał, że „sprawiedliwość
społeczna domaga się od jednostek wszystkiego, co konieczne dla
dobra wspólnego”
29
.
Powiedzieć, że
sprawiedliwość społeczna
domaga się od jed-
nostek wszystkiego, co konieczne dla dobra wspólnego, znaczy
przypisać jej w efekcie definicję zbieżną z definicją
sprawiedliwości
generalnej
świętego Tomasza . Sprawiedliwość społeczna nie jest
więc nowością zjawiającą się poniewczasie w moralnym namyśle
chrześcijaństwa: tylko nazwa jest tu nowa .
problem
8 . Skoro Pius XI nadaje sprawiedliwości społecznej definicję spra-
wiedliwości generalnej, moglibyśmy spodziewać się, że w tym
samym paragrafie 51
Divini Redemptoris
powie również: „Nie
istnieje wyłącznie sprawiedliwość
określana jako szczegółowa .
Istnieje również sprawiedliwość społeczna” . Tymczasem Papież
tego nie mówi, stwierdza natomiast, że „nie istnieje wyłącznie
sprawiedliwość
określana jako wymienna .
Istnieje również spra-
wiedliwość społeczna” . W ten sam sposób Papież wyraża się
w encyklice
Firmissimam constantiam
30
.
Z jednej strony więc Pius XI podaje definicję sprawiedliwości
społecznej zbieżną z definicją sprawiedliwości generalnej . Z dru-
giej jednak odróżnia sprawiedliwość społeczną od sprawiedliwości
wymiennej,
tak jakby sprawiedliwość społeczna mogła pomylić się
ze sprawiedliwością
rozdzielczą .
Z pewnością właśnie z tego powodu niektórzy
explicite
lub
implicite
utożsamili sprawiedliwość społeczną ze sprawiedliwością
rozdzielczą . Takie utożsamienie prowadzi jednak do zasadniczych
błędów: bądź do odjęcia sprawiedliwości społecznej jej funkcji
generalnej (którą jest przyporządkowanie aktów wszystkich
innych cnót dobru wspólnemu), bądź do nadużycia w postaci
30
Pius XI, Encyklika
Firmissimam constantiam,
28 marca 1937: [ . . .]
justitia
commutativa et socialis.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin