Procesy fonetyczne w j.polskim (przegłos, wzdłużenie).docx

Historyczne procesy fonetyczne w języku polskim

Pochodzenie języka polskiego:

Język polski należy do grupy języków słowiańskich. Podobnie jak czeski czy rosyjski, również j. polski wywodzi się od wspólnego przodka, zwanego j.prasłowiańskim. W poł. I tysiąclecia n.e. stosunki historyczne (wędrówki ludów i upadek cesarstwa rzymskiego) spowodowały rozluźnienie kontaktów pomiędzy poszczególnymi grupami plemiennymi Słowian. Wspólnota prasłowiańska rozpadła się na 3 wielkie grupy: zachodniosłowiańską (do tej grupy należy j. polski), wschodniosłowiańską (np. rosyjski) i południowosłowiańską (np. słoweński).

Język polski należy jeszcze do innej wspólnoty wielu krajów Europy i Azji- wspólnoty języków indoeuropejskich (język, z którego się wywodzą nazywamy praindoeuropejskim). Językowa wspólnota indoeuropejska zaczęła się rozpadać na przełomie III i II tysiąclecia p.n.e. Obecnie do rodziny indoeuropejskiej należy większość języków Europy (wyj. węgierski, fiński, estoński i baskijski) oraz niektóre języki Azji, jak np. indyjski i irański.

Słownictwo odziedziczone z języka prasłowiańskiego na gruncie polskim rozwijało się i bogaciło dalej. Powstawały nowe wyrazy pochodne, tworzone od już istniejących. proces tworzenia coraz to nowych wyrazów pochodnych i bogacenia się w ten sposób rodzin wyrazowych trwa nieprzerwanie do dziś.

Poszczególne epoki historyczne rozwoju języka polskiego charakteryzują się także pewną liczbą zapożyczeń z języków obcych. Wraz z przyjęciem chrześcijaństwa przyjęliśmy do naszego języka wiele wyrazów pochodzenia łacińskiego i greckiego, np. kościół, anioł, biskup oraz imiona własne, np. Piotr, Paweł, Andrzej.

W okresie kolonizacji miast na prawie niemieckim zapożyczyliśmy z języka niemieckiego wiele wyrazów związanych z organizacją życia miejskiego, np. gmina, sołtys, rynek, majster, cegła.

Za czasów królów elekcyjnych duży wpływ na polszczyznę miał język francuski. Z tego okresu pochodzi wiele francuskich zapożyczeń wyrazowych, dotyczących zwłaszcza strojów i życia dworskiego, np. gorset, garderoba, toaleta.

Zmiany w słownictwie polegają nie tylko na pomnażaniu zasobu leksykalnego, ale także, choć w mniejszym stopniu, na zamieraniu niektórych wyrazów. Wiele wyrazów wyszło całkowicie z użycia (archaizmy), np. skociec (rodzaj monety), cenar (rodzaj tańca).

Poza tym wiele wyrazów zmieniło swe znaczenie lub zabarwienie uczuciowe (rozwój znaczeniowy wyrazów), np. nikczemny (kiedyś oznaczał tylko coś marnego, lichego) dziś oznacza człowieka podłego, niegodziwego, dziewka (niegdyś: panna, córa) dziś znaczenie pejoratywne.

Przegłos lechicki (przegłos polski)

charakterystyczny jest dla języków lechickich (a więc polsko-pomorsko-połabskich), przede wszystkim dla j. polskiego historyczny proces fonetyczny (IX, X,  może XI w.), polegający na stwardnieniu (dyspalatalizacji) fonemów sylabotwórczych miękkich

Ø      tzn. samogłosek przednich: e, ě, ę, (ale nie samogłosek wysokich: i oraz ь), które przed spółgłoskami przedniojęzykowymi twardymi (tzn. t, d, n, s, z, r, ł) przekształciły się odpowiednio w: o, a, ǫ

Ø      i sonantów zgłoskotwórczych: l̥´ i r̥´, które przeszły w l̥ i r̥.

Ø      Przykłady: gwiezda, wiera, siestra, dziś: gwiazda, wiara, siostra; w j. rosyjskim mamy vera, w czeskim kosteJ, a w polszczyźnie wiara, kościół

Przegłos nie zachodził przed innymi spółgłoskami, w tym zmiękczonymi, stąd polskie oboczności typu żona – żeński, las – w lesie.

Na skutek przegłosu w języku polskim pojawiły się alternacje samogłoskowe e:a oraz e:o, które widoczne są w odmianie wyrazów, np. las : lesie, wieźć : wiozę, widział : widzieli. Ich powstanie przebiegało następująco:

·         prasłowiańskie ě w wyniku przegłosu dało polskie a

·         prasłowiańskie ě bez przegłosu dało polskie e

·         prasłowiańskie formy věra, věrě kontynuowane są przez polskie wiara : wierze (alternacja a:e).

* Należy pamiętać, że spółgłoski, które dziś uważamy za twarde, jak ż czy rz były niegdyś miękkie i dopiero z biegiem czasu uległy stwardnieniu.

Przegląd zmian fonetycznych:

v      e (+ t, d, n, s, z, r lub ł) > o ze zmiękczeniem poprzedzającej spółgłoski (charakterystyczna tylko dla języka polskiego)

np. berǫ > biorę, žena > żona

v      ě (+ t, d, n, s, z, r lub ł) > a ze zmiękczeniem poprzedzającej spółgłoski

np. věra > wiara, lěsъ > las

v      ę (+ t, d, n, s, z, r lub ł) > ǫ ze zmiękczeniem poprzedzającej spółgłoski

np. w Bulli gnieźnieńskiej: Zuantos (= Śv´ǫtoš´) od rdzenia svętъ

(rezultat tej zmiany został później zatarty przez przekształcenia w obrębie samogłosek nosowych)

v      r̥´ (+ t, d, n, s, z, r lub ł) > r̥ > ar

np. sr̥´na > sr̥na > sarna

v      l̥´ (+ t, d, n, s, z, r lub ł) > l̥ > eł

np. vl̥´na > vl̥na > wełna\

Na żywotność tego procesu w X wieku wskazują wyrazy, które pojawiły się w polszczyźnie wraz z chrześcijaństwem, por. np. Piotr (czes. Petr, łac. Petrus), anioł (czes. fanjel, łac. angelus).

Nie każdą jednak oboczność e;o i e:a możemy potraktować jako przegłos. W języku polskim spotykamy się z takimi przykładami, jak żonie, na sianie, które nie spełniają warunków, w jakich przegłos mógł zachodzić (e znajduje się przed miękkim ń), choć niewątpliwie pierwotnie występowały tu samogłoski ´e/e, o czym świadczą wyrazy: siennik, żenić się. W tym wypadku możemy mówić o zjawisku analogii (wyrównania tematów fleksyjnych we wszystkich przypadkach).

O tym, że zjawisko przegłosu polskiego następowało powoli i stopniowo, możemy się przekonać czytając teksty staropolskie, w których zdarza się, że formy z przegłosem polskim występują obok form jeszcze bez przegłosu.

np. Bogurodzica -forma sławiena jeszcze przed zajściem przegłosu polskiego, dziś używamy formy sławiona (e:a);

       Legenda o św. Aleksym - forma wietr jeszcze przed zajściem przegłosu polskiego, dziś wiatr (e:a).

Palatalizacja spółgłosek tylnojęzycznych:

Jest to fonetyczny proces, który zachodził jeszcze na gruncie języka prasłowiańskiego. Palatalizacja oznacza zmiękczenie spółgłoski tylnojęzycznej k, g, ch  przez samogłoski przednie (e, ę, , i, Ь). Wówczas k przechodziło w k→c lub cz; g→dz; ch→cz, sz. Głoski te z czasem przestały być miękkie i zaczęły być twarde. Teraz określamy je jako spółgłoski historycznie miękkie.

np: k:c:cz     ręka – ręce – ręczny; g:dz:ż     noga – nóżka - nodze – nożny; mucha - muszka, mąka - mące.

Wokalizacja jerów:

Jery - półsamogłoski pochodzące z j. prasłowiańskiego, które stopniowo zanikały w nowożytnych językach. Wyróżniamy jer twardy (ъ) i jer miękki (ь). W zależności od pozycji jera proces zanikania przebiegał inaczej.

• Kiedy jer był w pozycji słabej: jer twardy znajdujący się na końcu wyrazu lub przed sylabą zawierającą samogłoskę, wtedy zanikał bez konsekwencji; jeśli jer był miękki zanikał, ale pozostawała miękkość.

np. rok ъ – rok; len ь - leń

• Kiedy jer był w pozycji mocnej: jer twardy nie zanikał ale przechodził w e; jer miękki przechodził w e i tworzył miękkość poprzedzającej go spółgłoski. W ten sposób powstało e ruchome.

np. domЪkЪ - domek, domЪku - domku    

Wokalizacja jerów to proces, którym określa się zanik jerów w pozycji słabej oraz wokalizację jerów w pozycji mocnej, które przekształcały się w "e" ruchome (niewystępujące w każdej z form gramatycznych wyrazu). Pozostałością jest oboczność "e : Æ".

np. kotek : kotka, przyszedł : przyszła.

Wokalizacja powodowała zjawisko tzw. wzdłużenia zastępczego. Zanikający na końcu wyrazu jer wydłużał samogłoskę w poprzedzającej jego sylabę sylabie:

np. borЪ – bor – bór; vozs - wóz   

Przy wzdłużeniu zastępczym zanikający jer oddaje swój iloczas samogłosce pełnej – powodując jej wzdłużenie.

Należy jednak pamiętać, że wzdłużenie zachodziło tylko wtedy, gdy spółgłoska tworząca sylabę z je-rem była dźwięczna, tzn. proces ten zachodził w wyrazach typu róg (pierwotnie *rog-s), a nie w wyrazach typu rok (pierwotnie *rok´b). Ślady omawianego zjawiska odnajdujemy we współczesnych wyrazach takich, jak: koza, D. l. mn. kóz (dawne długie o), lód (dawne długie o) - D. l. pój. lodu.

lód : lodu, kóz : koza.

Zanik iloczasu:

Proces ten nastąpił na przełomie XV i XVI w. Polegał na ścieśnieniu samogłosek długich (ō, ē, ā), które przekształciły się w pochylone (odmienna barwa z powodu podwyższonej artykulacji), których istnienie odnajdujemy w niektórych gwarach. Pochylona samogłoska „a” zbliżyła się do „o”, pochylone „o” do „u” (pisanego jako „ó”), pochylone „e” do „i” lub „y”.

Zamiast długości przybierały one inne brzmienie, które jednak okazało się być niewygodne i uproszczono je na przełomie XVIII i XIX w.

np: długie ō przekształciło się w dźwięk pośredni między o i u oznaczany za pomocą litery ó, z czasem zaś ó zaczęto wymawiać tak jak u

Spółgłoska rz, która brzmi dzisiaj tak samo jak ż, powstała z dawnego miękkiego r, takiego, które występuje w języku rosyjskim w wyrazach rieka (rzeka), riad (rząd). Ten dźwięk był w Polsce wymawiany jako szybko po sobie następujące głoski r i ż. Dla uproszczenia formy zapisywano go jako rz. Głoska r z czasem zanikała w wymowie pozostawiając za sobą ślad w postaci wymiany rz/r

np. darze : dar, jarze : jar.

Ukształtowanie akcentu:

W pierwszej fazie w j. polskim funkcjonował akcent swobodny. Potem, na przełomie XIV i XV w. – akcent inicjalny (na pierwszą sylabę). W końcu, w XVI w. ustalono akcent paroksytoniczny (na przedostatnią sylabę), który w j. polskim obowiązuje do dziś, choć z wyjątkami.

C' +

e (z ps. ě)

+ t, d, n, s, z, ł, r →

a

e (z ps. e)

o

ó

+ końcowe b, v, d, z, ž, g, r, l, ł, j →

o