ALAN UNTERMAN
ENCYKLOPEDIA TRADYCJI i LEGEND ŻYDOWSKICH
Warszawa1994
Z angielskiego przełożyła Olga Zienkiewicz
KSIĄŻKA i WIEDZA
Tytuł oryginału: Dictionary of Jewish Lorę and Legend (c) 1991 Thames and Hudson Ltd, London
(c) Copyright for Polish edition by Książka i Wiedza Warszawa 1994
OD TŁUMACZKI
Przekład angielskiej książki poświęconej judaizmowi, a więc operującej mnogością słów hebrajskich, nastręczał wiele problemów terminologicznych. W piśmiennictwie polskim traktującym o tematyce żydowskiej panuje duża dowolność i bardzo często mechanicznie powiela się wzory angielskie. W oparciu o istniejące źródła polskie, jak i korzystając z pomocy konsultantów starałam się usystematyzować zasady przenoszenia na język polski terminów i nazw własnych hebrajskich. Ogólnie zastosowałam nieco uproszczone zasady fonetycznej transkrypcji wyrazów hebrajskich, możliwie najwierniej oddającej ich brzmienie w ustach czytelnika polskiego.
Zrezygnowałam z uwzględniania w zapisie polskim podwojonych spółgłosek hebrajskich. Poszłam tu za radą hebraistów, przede wszystkim pani Magdy Bendowskiej, która przekonała mnie o zgodności takiego posunięcia z zasadą zapisu fonetycznego, owe podwojone spółgłoski bowiem, jak w słowach rabi (rabbi) czy Sukot (Sukkot), nie znajdują odbicia w wymowie hebrajskiej. W większości przypadków pominęłam e krótkie, tzw. szwa, szczególnie jeśli występowało w przedostatniej sylabie wyrazu. Jest to głoska praktycznie niesłyszalna i transkrybowanie jej w sylabie przez Polaków akcentowanej całkowicie wypaczałoby prawidłową wymowę. I tak najważniejszą modlitwę żydowską należy nazywać Szma, a nie Szema, sefirot zaś to sfirot. W kilku wypadkach dodałam odsyłacze od nieprawidłowej, ale spotykanej w polskim piśmiennictwie pisowni do formy właściwej. Zgodnie z regułą przyjętą przez autora hasła hebrajskie występują w odpowiadającym obecnej wymowie izraelskiej brzmieniu se-fardyjskim. Pozwoliłam sobie jedynie na cztery wyjątki, wymuszone niejako utrwaloną już w pisowni polskiej formą. W słowach tych (cadyk, dybuk, mykwa i jidysz) pojawia się głoska y, zasadniczo w transliteracji nie stosowana. Dzięki bezcennej pomocy pana Michała Friedmana w wielu wypadkach uzupełniłam sefardyjskie brzmienie terminów hebrajskich ich aszkenazyjskimi, a zatem spotykanymi na naszych terenach, odpowiednikami, podanymi w nawiasie kwadratowym zaraz po haśle głównym, np.: cicit [aszk. cyces]. Unikatowej wiedzy pana Friedmana zawdzięcza też polskie wydanie Encyklopedii właściwe brzmienie nielicznych haseł pochodzących z języka jidysz.
Kilka haseł hebrajskich występuje w formie odpowiadającej liczbie mnogiej rzeczownika hebrajskiego (np. kinot, kaparot, sfirot), co wynika zarówno z wierności zamysłowi autora, jak z uwarunkowań frazeologicznych czy konotacyjnych. W pozostałych przypadkach rzeczowniki pojawiają się w liczbie pojedynczej i odmieniam je w miarę możliwości zgodnie z zasadami gramatyki polskiej.
Starałam się nie ingerować w ustalone zasady pisowni imion biblijnych czy nazwisk postaci historycznych. Oczywiście nie sposób uniknąć przy tym pewnych niekonsekwencji, np. pojawiania się w tekście dwóch różnych form tego samego imienia hebrajskiego. Jedna z nich wywodzi się zwykle z polskiej tradycji biblistycznej (Juda,
Jozue, Elizeusz), dmga (Jehuda, Jehoszua, Elisza) odpowiada wymowie hebrajskiej, także spopularyzowanej już za sprawą książek o tematyce judaistycznej i tłumaczeń literatury żydowskiej. Postacie biblijne zachowały więc przyjęte spolszczone brzmienie ich imion, ewentualnie uzupełnione przeze mnie oryginalną, hebrajską formą. Odtwarzając imiona innych osób korzystałam z licznych źródeł, jak: WEP, poświęcone Tal-mudowi prace Szymona Dątnera, Anny Kamieńskiej i Witolda Tylocha, czy inna praca Alana Untermana Żydzi: wiara i życie w przekładzie Janusza Zabierowskiego.
Większość cytatów biblijnych pochodzi z III wyd. Biblii Tysiąclecia, czyli Pisma Świętego Starego i Nowego Testamentu, niektóre z nowego przekładu Pisma Świętego opublikowanego w 1991 roku przez Brytyjskie Zagraniczne Towarzystwo Biblijne.
Uzupełnienia, które wprowadziłam, podaję w nawiasach kwadratowych.
WPROWADZENIE
Od czasów Oświecenia, kiedy zaczęły się wykruszać mury getta, a Żydzi przyjmowali kulturę zachodnią, przywykliśmy przedstawiać ich religię w kategońach jej najbardziej racjonalnych przejawów. Judaizm wyłaniający się z kart pism uczonych Żydów XIX i XX stulecia to religia etycznego monoteizmu, której obrzędowość służy wpajaniu wartości teologicznych i moralnych opartych na wierze w boskiego Stwórcę, pana historii ludzkości i autora Tory.
Zarys takiego właśnie obrazu judaizmu odnaleźć można już w dziełach filozofów Złotego Wieku w średniowiecznej Hiszpanii, ale odbiega on znacznie od religii praktykowanej przez zwykłego Żyda. W tej zracjonalizowanej wersji, łatwej do zaakceptowania dla współczesnych intelektualistów, trudno jednak rozpoznać barwny świat wierzeń i obyczajów większości Żydów. Ci bowiem dopisywali się do kompleksu legend, tradycji ludowych i przesądów, które można by określić mianem zbioru aga-dycznego (od talmudycznego terminu "agada" oznaczającego opowieść). Wzmianki o mroczniej szej stronie tego zespołu agadycznego, o ile w ogóle pojawiają się w pracach poświęconych judaizmowi, alegoryzują ją lub też tłumaczą się z niej jako z dziwacznych zaułków mentalności gettowej, zamiast ujmować ją raczej jako zasadniczy element żydowskiej świadomości narodowej. A przecież te tak zwane zaułki są równie istotne dla rozumienia Żydów i judaizmu jak wysublimowana wiara myślicieli. Do dziś sytuacja nie uległa zasadniczej zmianie. W przeciwieństwie do zawodowych teologów wielu zwykłych Żydów albo przyjmuje dosłownie znaczną część tego zespołu wierzeń, albo po prostu nie kwestionuje tych pierwiastków. Owa bajeczna tradycja, która współcześnie tak bardzo przyczyniła się do odrodzenia życia społeczności żydowskich, przezwyciężających pamięć zetknięcia z Holocaustem, nadal budzi zażenowanie żydowskich zwolenników nowoczesności w myśleniu. Uprawiają oni teologię nakazową, pisząc o swej wierze w duchu polemicznym w celu zaprezentowania judaizmu, z dawien dawna pariasa dla chrześcijaństwa, w formie możliwej do przyjęcia przez świat nieżydowski.
Ta książka jest próbą uzdrowienia sytuacji poprzez pełniejsze oddanie tej irracjonalnej strony judaizmu, znajdującej swoje odzwierciedlenie w naukach i legendach utrwalonych w samym sercu religii, jaką żyją zarówno uczeni w Piśmie, jak i świeccy tradycjonaliści. Nie każdy przywiązany do tradycji Żyd wierzy, rzecz jasna, we wszystkie, zawarte w tym słowniku treści, wielu bowiem wręcz może nie zdawać sobie sprawy z istnienia bardziej ukrytych wątków i pojęć. Jednak każdy z nich traktuje poważnie czynniki przez outsiderów czy nawet żydowskich nowatorów uważane za cudaczne. Im bardziej tradycjonalistyczna będzie wyznawana przez niego wiara, im bardziej ortodoksyjny sposób jej praktykowania, tym większe prawdopodobieństwo, że Żyd mieszka w świecie podzielonym na "jidn" (Żydów) i "goim" (nie-Żydów) oraz
zaludnionym postaciami przeniesionymi przezeń żywcem ze stron hebrajskiej Biblii. Wielu wyczynów tych biblijnych bohaterów czy łotrów próżno by zresztą szukać w jej tekście, opisane zaś zostały w przypowieściach midraszowych, klasycznych komentarzach czy też historiach opowiadanych dzieciom przez rodziców lub nauczycieli w chederze.
Naukowe widzenie przyrody, począwszy od subatomowego świata mezonów i kwarków, poprzez biologiczny - wirusów i bakterii, aż po astronomię czarnych dziur i gwiazd typu supernowa, na tyle, na ile w ogóle jest żydowskim tradycjonalistom znane, rywalizuje z agadycznym światem aniołów i demonów; dusz wcielających się ponownie w ramach reinkarnacji lub nawiedzających ludzi i domy; czyniących cuda mędrców i kabalistów; przedziwnych stworzeń nie znanych zoologom, a tak wielkich, że zasłaniają słońce, lub też małych, lecz tak mocarnych, że potrafią najlżejszym muśnięciem rozłupywać skały; magicznych substancji, które chronią przed pożarem lub złym urokiem; lekarstw, których skuteczność zasadza się na modlitwie, zamawianiu i amuletach; i wreszcie dobrych i złych dni i liczb, od których zależy szczęście i życie Żyda. To świat nadziei na przyjście Mesjasza, w którego erze nastąpi zmartwychwstanie ciałem, narody zaprzestaną zbrojnych zmagań, natura zatraci swą wrogość, ludzie będą żyć w zgodzie z dzikimi zwierzętami, a drzewa zapewnią obfitość owoców przez cały rok.
Trudno pogodzić tę legendarną materię ze światopoglądem naukowym. Pominąwszy już wszystko inne, naukowe pomiary wieku świata, rozwoju człowieka od czasów jego najdawniejszych praprzodków czy też skali historii ludzkości mówią o milionach lat, natomiast agadyczna skala czasu obejmuje zaledwie 5750 lat, liczonych od momentu stworzenia Adama i Ewy przez Boga, szóstego dnia Stworzenia świata. Dla żydowskiego tradycjonalisty teorie naukowe pozbawione są integralności: można je pominąć jako przejściowe koncepcje, ulegające zmianie wraz z nowymi odkryciami;
można je poszufladkować i trzymać z dala od ich agadycznych odpowiedników; albo można je w ogóle całkowicie zignorować.
Poważnej kolizji tym łatwiej uniknąć, że sam judaizm nigdy nie wysuwał jednej, zwartej doktryny agadycznej. Agada poddawana jest ciągle reinterpretacji, przy czym dopuszcza się istnienie obok siebie elementów sprzecznych nawet ze sobą, co będzie wyraźnie widać na niektórych przykładach przedstawionych w tej książce. Jest przecież w legendach jakaś "prawda", mimo że nie mówią prawdy.
Materiał do tej pracy czerpałem głównie ze źródeł pisanych. Sięgnąłem do tekstów midraszowych, talmudycznych, zoharycznych, kabalistycznych, chasydzkich, halachi-cznych i magicznych, a także do bogactwa folkloru lokalnego, życiodajnego krwiobiegu kultury aszkenazyjskiej i sefardyjskiej. W obliczu tak bogatej, wielowątkowej i starodawnej tradycji z równą trudnością przychodziły mi decyzje, co włączyć do książki, jak i co pominąć.
Zastosowano uproszczoną transliterację słów hebrajskich, aramejskich czy jidysz, by czytelnikowi łatwo było rozpoznać je w brzmieniu praktycznie używanym. Zachowano też niekiedy tradycyjną pisownię terminów związanych z kulturą aszkenazyjską, aczkolwiek w przypadku wyrazów hebrajskich przyjęto obecnie używaną wymowę izraelską. Do minimum ograniczyłem przypisy, z wyjątkiem wersetów czy ustępów z Biblii.
Alan Unterman
SKRÓTY
W tekście występują następujące skróty ksiąg biblijnych:
Rdz - Księga Rodzaju (Genesis)
Wj - " Wyjścia (Exodus)
Kpł - " Kapłańska (Leviticus)
Lb - " Liczb (Numeri)
Pwt - " Powtórzonego Prawa (Deuteronomium)
Joz - " Jozuego
Sdz - " Sędziów
Rt - " Rut
Sm - " Samuela
Kri - " Królewska
Km - " Kronik
Ezd - " Ezdrasza
Est - " Estery
Hi - " Hioba
Ps - " Psalmów
Prz - " Przysłów
Iz - " Izajasza
Jr - " Jeremiasza
Lm - Lamentacje
Ez - Księga Ezechiela
Dn - " Daniela
Oz - " Ozeasza
Am - " Amosa
Za - " Zachariasza
Ml - " Malachiasza
Inne skróty:
amhar. - amharskie; aram. - aramejskie; aszk. - aszkenazyjskie; gr. - greckie;
hebr. - hebrajskie; hiszp. - hiszpańskie; jid. - jidysz; portug. - portugalskie; tur. -tureckie.
Aaron - pierwszy -> arcykapłan Izraelitów, brat Mojżesza i Miriam. Przedstawiany jest jako miłośnik pokoju, który godził zwaśnione strony zwracając się kolejno do każdej z nich i stosując tzw. białe kłamstwo, czyli prosząc o wybaczenie w imieniu drugiej strony. W czasie następnego spotkania nie dochodziło już do kłótni, ponieważ zwaśnieni wierzyli, że zostali przeproszeni. Dzięki temu Aaron idealnie nadawał się do roli arcykapłana, którego ofiary miały sprowadzać pokój między Dziećmi Izraela a ich Ojcem w niebiosach. Aaron posiadał cudowną różdżkę, zwaną laską Aarona, stworzoną o zmierzchu szóstego dnia Stworzenia (zob. też -> tetragram). Kiedy zakwestionowano jego kandydaturę na arcykapłana, laska owa pokryła się z nagła kwiatem migdałowca, by zaświadczyć na rzecz Aarona (Lb 17). Aaron zmarł od pocałunku -> Szechiny, najłagodniejszą z możliwych śmierci, a sam Bóg przygotował dlań mary pogrzebowe i złoty kandelabr do oświetlenia drogi. Cieszył się wśród Izraelitów tak wielką popularnością, że żałoba po nim ogarnęła "cały dom Izraela" (Lb 20, 29). Ogrom tej straty unaoczniło symboliczne zaniknięcie słupa obłoku i ognia, dzięki zasługom Aarona prowadzącego dotąd Izraelitów przez pustynię. Wprawdzie Aaron ponosił odpowiedzialność za wykonanie -> Złotego Cielca, lecz uczynił to tylko dlatego, by w razie jego odmowy Izraelici nie popełnili jeszcze większego grzechu zabicia swego arcykapłana. Aaron jest jednym z Siedmiu Wiernych Pasterzy Izraela, jak nazywa się wybitnych przywódców biblijnych, zapraszanych co wieczór podczas święta Sukot jako goście duchowi. Zob. także Arka Przymierza.
Aaron z Bagdadu (IX w.) - babiloński mistyk, znany także jako Abu Aaron ben Samuel ha--Nasi, który zaszczepił wschodnie tradycje mistyczne na terenie Włoch. Uczniowie Aarona, szczególnie członkowie rodziny Kalonymos, przenieśli jego nauki do Niemiec, gdzie legły one u podstaw ruchu pietystycznego zwanego Chasidej Aszkenaz. Jego życie obrosło legendami utrwalonymi zwłaszcza w średniowiecznej Kronice Achimaaca. Jedna z nich głosi,
że gdy lew zjadł osła, który obracał żarna w młynie jego ojca, Aaron zaprzągł lwa do kieratu. Ojciec Aarona uznał takie wykorzystywanie "króla zwierząt" za niedopuszczalne i wygnał syna z domu. Podczas swych wędrówek Aaron odnalazł dziecko pewnego Żyda z Hiszpanii, które za sprawą złych czarów zamieniono w osioika, i przywróciwszy mu ludzką postać odesłał je do rodziny. Innym razem spotkał znakomicie przewodzącego modłom młodego mężczyznę, który jednak nigdy nie wspominał w modlitwach imienia Bożego. Aaron odkrył, że młodzieniec jest martwym duchem, utrzymywanym przy życiu dzięki niewy-powiadalnemu imieniu Boga, które zostało umieszczone pod skórą jego prawej ręki. Aaron wyciął to imię, a ciało młodzieńca natychmiast rozsypało się w proch, jak dzieje się to ze zmarłymi od dawna. We Włoszech Aaron działał jako sędzia, przypisując sobie władzę, która należała się jedynie członkom Sanhedrynu w poprzedniej epoce. Skazywał grzeszników na śmierć i przeprowadzał sądy Boże kobiet podejrzanych o cudzołóstwo (sota). Aaron określany bywa mianem "mistrza wszelkich tajemnic".
aba (aram., "ojciec") - słowo używane we wczesnym okresie rabinicznym jako imię, a także tytuł grzecznościowy i jedno z imion Boga. Jego zastosowanie ilustruje jedna z opowieści Talmudu o czyniącym cuda świątobliwym Chananie, wnuku słynnego Choniego ha--Meagel. Podczas suszy przyszły do niego dzieci mówiąc: "Aba, aba, daj nam deszcz". On zaś jął się modlić o zesłanie deszczu dzieciom nie odróżniającym Boga, Wielkiego Aby, który daje deszcz, od Chanana, ludzkiego aby, który deszczu zsyłać nie umie. Mistycy żydowscy słowem "aba" określają sfirę mądrości (Chocimia), "ojca" wszystkich innych -> sfirot.
Aba Wysoki zob. Raw
Abed-Nego zob. Chananiasz, Miszael i Aza-riasz
Abel zob. Kain i Abel
ablucja (hebr. "twila") - rytualne obmywanie wodą to częsty temat w prawodawstwie Pię-cioksięgu dotyczącym czystości i nieczystości
10
rytualnej. Najważniejszą formą ablucji jest całkowite zanurzenie ciała w -> mykwie, czyli w zbiorniku "wody żywej", bieżącej, w przeciwieństwie do czerpanej. Mykwę tworzy się przeważnie na bazie wody deszczowej w połączeniu z wodociągową. Zanurzają się w niej kobiety po menstruacji (-> nida), nawróceni na judaizm (-> prozelita) oraz mężczyźni przed -> Jom Kipur. Poranna kąpiel przed modłami przyjęła się pod wpływem kabały wśród cha-sydów. Należy także obmywać przez zanurzenie nowe przybory kuchenne nabywane od nie-Żydów. Drugą co do ważności formą ablucji jest rytualne mycie rąk, podczas którego każdą rękę z osobna należy polewać wodą z naczynia. Trzeba to robić rano po obudzeniu się w celu usunięcia nieczystego ducha osiadającego na opuszkach palców, przed modlitwami, spożywaniem chleba, wygłaszaniem -» błogosławieństwa kapłańskiego oraz po powrocie z cmentarza czy po kontakcie ze zmarłym. Wodę wykorzystaną do obmycia rąk uważano niegdyś za potencjalnie niebezpieczną i nie wolno jej było wylewać w miejscu publicznym, gdyby bowiem dostała się w ręce czarownic, mogłyby one użyć jej przeciwko ludziom.
Abraham - pierwszy -> patriarcha, który położył fundamenty hebrajskiego -> monoteizmu. Na rozkaz Boga Abraham udał się razem z żoną Sarą do Kanaanu. Do wiary w jedynego Boga doszedł drogą refleksji o naturze wszechświata, odrzucając bałwochwalstwo. W należącym do jego ojca sklepie z posążkami roztrzaskał głowy wszystkim bożkom, zostawiając tylko największego na ofiarę. Ojca, zdumionego tym widokiem, przywodzącym na myśl bitwę między bożkami, Abraham zapytał, jak może oddawać cześć bałwanom, skoro nie wierzy, by były zdolne do takiego czynu. Za swoje herezje wtrącony przez króla Nimroda do rozpalonego pieca, Abraham wyszedł zeń nietknięty. Na znak -> przymierza z Bogiem już w bardzo podeszłym wieku Abraham dokonał zgodnie z boskim nakazem -> obrzezania się, po czym wiekowa Sara cudem poczęła syna Izaaka. Dziesięciokrotnie Bóg wystawiał wiarę Abrahama na próbę, żądając od niego nawet złożenia Izaaka w ofierze (-> akeda). Abraham poznał całą Torę, zanim jeszcze Bóg
Aaron i Mojżesz. Mojżesz wyciąga ramiona ku niebu, aby zakończyć plagę gradu (XIV--wieczna Hagada hiszpańska)
Abraham z dłońmi skrzyżowanymi w modlitwie (Dwa Europos, Ul w. n.e.)
11
ją objawił, łącznie z wieloma dodatkami rabi-nicznymi. Zaprowadził również zwyczaj odmawiania modlitw porannych (-> szacharit). Z wyjątkowym miłosierdziem odnosił się Abraham do bliźnich, co znalazło swój wyraz w jego -> gościnności, staraniach, by odwieść Boga od zamiaru zniszczenia Sodomy za nie-godziwości jej mieszkańców, oraz magicznym kamieniu, który nosił na szyi, by za jego pomocą uzdrawiać chorych. Abraham został pochowany w -> Grocie Makpela. Teraz zasiada u bram gehinom i pilnuje, by obrzezani nie ginęli w jej ogniu. Wprowadzony przez anioła w tajniki języka hebrajskiego, Abraham wykonał golema, a przypisuje mu się również autorstwo wczesnego dzieła mistycznego Sefer Jecira. Jako pierwszy misjonarz monoteizmu (Rdz 12, 5) jest ojcem duchowym wszystkich nawróconych na judaizm, którzy dołączają do boskiego przymierza zawartego pierwotnie z nim właśnie. Prozelici płci męskiej zwykle przyjmują imię Abraham. W każdym pokoleniu żyje trzydziestu ludzi równie sprawiedliwych jak Abraham i to im świat zawdzięcza swe trwanie. Zob. też zchut awot.
Abraham ben Dawid z Posquieres (ok. 1125-
-98) - prowansalski rabin i mistyk, powszechnie znany jako Rabad. Najważniejszy z krytyków Majmonidesa. W obronie nieskomplikowanych wierzeń pobożnych Żydów występował przeciwko filozoficznym koncepcjom Majmonidesa. Twierdził, że choć w błędzie są ci, którzy wierzą w cielesność Boga, to jednak niektórzy z nich są lepszymi ludźmi niż Maj-monides i nie należy ich traktować jak heretyków. Rabadowi objawił się prorok Eliasz, a jego dom nauki, jak utrzymywał, latami nawiedzał także Duch Boży (-> Ruach ha-Ko-desz). Majmonides powiedział, że nikt go nigdy nie przechytrzył z wyjątkiem rabiego Abrahama, którego określił mianem "rzemieślnika w jednym tylko wyćwiczonego".
Abrawanel lub Abrabanel, Izaak (1437-1508)
- iberyjski mąż stanu i uczony. W 1483 musiał uciekać z Portugalii przed fałszywymi oskarżeniami, których padł ofiarą, gdy pełnił funkcję królewskiego skarbnika. Osiedlił się w Hiszpanii, którą wkrótce także musiał opuścić wraz
z wszystkimi wypędzonymi w 1492 Żydami, udając się tym razem do Włoch. W swych znaczących komentarzach do Biblii, wykorzystujących źródła zarówno chrześcijańskie jak i żydowskie, kwestionował niekiedy tradycyjnie przyjęte autorstwo niektórych ksiąg Biblii, choć nie podważał ich boskiego rodowodu. Własne gorzkie doświadczenia pułapek i meandrów władzy politycznej doprowadziły go do krytycznej oceny panowania biblijnych królów i całej kultury miejskiej. W pewnych fragmentach Pisma doszukiwał się podstaw doktryny Zmartwychwstania i wędrówki dusz. Twierdził wręcz, że ta ostatnia miała służyć jedynie jako uzasadnienie lewiratu i stanowiła wymóg wiary w boską sprawiedliwość. W rozważaniach nad starotestamentową doktryną mesjańską stawał zdecydowanie po stronie interpretacji żydowskiej, przeciwstawiając się naukom chrześcijańskim. Jego metoda komentarza do Biblii polegała na zadawaniu całej serii pytań związanych ż tekstem, po których dopiero przedstawiał swoje odpowiedzi. Zgodnie z żartobliwą tradycją ludową Abrawanela wini się za "niewiarę" niektórych jego czytelników. Oto bowiem Żyd, objedzony ciężkim czuleniem, zasiada w szabat, żeby studiować Biblię z komentarzem Abrawanela, i udaje mu się jedynie przebrnąć przez pytania, po czym zasypia w fotelu, nigdy nie docierając do odpowiedzi, które miały rozwiać wszelkie wątpliwości.
Absalom - syn króla -> Dawida, przywódca ludowej rebelii przeciw swemu ojcu (2 Sm 15). Gdy wojska Dawida stłumiły bunt, Absalom zginął w czasie próby ucieczki, zaplątawszy się długimi włosami w gałęziach drzewa. Chciał się uwolnić obcinając włosy mieczem, ale zaniechał tego na widok otwierającej się pod nim otchłani gehinom. Zawieszony, stanowił łatwy cel dla ścigających. Absalom jest jednym z tych, którym odmówiony będzie udział w Przyszłym Świecie (Olam Haba), ponieważ całkowicie lekceważył przykazanie o czci należnej rodzicom. Odziedziczył włosy Adama i nie obcinał ich z próżności, a także z powodu ślubowania nazyrejskiego.
Abulafia, Abraham (1240-91) - hiszpański mistyk i kabalista. Abulafia wędrował w po-
12
szukiwaniu Dziesięciu Zaginionych Plemion i rzeki Sambatjon, a gdy nie był już w stanie kontynuować poszukiwań, zajął się studiowaniem Sefer Jecira i doznał wielu objawień. Dążył do uzyskania daru proroczego natchnienia drogą medytacji nad kombinacjami liter hebrajskiego alfabetu oraz nad mistycznymi imionami Boga. Uważając się za Mesjasza, wyruszył w 1280 do Rzymu, by nawrócić papieża Mikołaja III na judaizm. Został aresztowany i miał zginąć na stosie, lecz śmierć papieża uratowała mu życie. Po odzyskaniu wolności udał się na Sycylię, gdzie ogłosił się Mesjaszem utrzymując, że posiadł Ducha Bożego (Ruach ha-Kodesz). Rabi Salomon Adret powiedział o nim: "Ten głupiec... ten Abraham, który podaje się za proroka i Mesjasza. ...Zwiódł Dzieci Izraela swymi kłamstwami". Abulafia wierzył, że era mesjańska nadejdzie w roku 1290.
Achab zob. Eliasz; Jezabel; Naaman acharit ha-jamim zob. eschatologia
Achiasz Szilonita zob. Baal Szem Tow, Izrael;
Jeroboam
\dam - pierwszy człowiek, który powstał na ;órze -> Moria z prochu zebranego z czterech :rańców Ziemi, w który Bóg tchnął tchnienie ;ycia, tak że stał się człowiek istotą żywą na ibraz Boga (Rdz 2). Wszystkie anioły podpo-ządkowaty się Adamowi, jako panu ziemskiej omeny, z wyjątkiem -> Szatana, który nie hciał uznać jego władzy i został za karę sunięty z niebios. Odtąd zawsze pozostaje 'rogiem i oskarżycielem człowieka. Człowiek astał stworzony po zwierzętach, aby jego wentualną pychę można było ukrócić przypo-[nieniem, że komar był wcześniej. Został rów-eż stworzony sam, by świadczyć, że kto szczy jedno życie, niszczy cały świat. Ponie-aż wszyscy ludzie pochodzą od Adama, nikt e może utrzymywać, że jest od kogokolwiek piej urodzony. Adam powstał jako hermafro-•ta złożona z boskich pierwiastków męskich żeńskich (Szechina), od której Bóg odciął ńską połowę. Przed oddzieleniem -> Ewy srwszą żoną Adama była reprezentująca jego
Adam, rzeźba Jacoba Epsteina
Głowa Adama Kadmona i struktura sfirot (XVlI-wieczna "Kabbala Denudata")
13
źle skłonności Lilit, która go jednak opuściła. Początkowo Adam wyglądał jak jeden z aniołów i był ogromnych rozmiarów, ale został zredukowany do zwykłych ludzkich proporcji, kiedy grzech popełniony w -> Ogrodzie Edenu obudził w nim żądzę i ściągnął na niego i wszystkich jego potomnych moc nieczystości (-> grzech pierworodny). Zgodnie z przekazem kabalistycznym dusze wszystkich ludzi były niegdyś cząstką wielkiej duszy Adama, a dusze tych, którzy potrafią sobie nawzajem w życiu pomagać, wywodzą się z podobnych okolic pierwotnej duszy Adama. Adamowi pokazano, co wydarzy się w każdym przyszłym pokoleniu, a on oddał siedemdziesiąt lat swego życia za życie króla Dawida. Mistyczną Księgę Anioła Raziela przypisuje się właśnie Adamowi, a owa anielska księga, z której korzystał w Raju, została przekazana na użytek tych jego potomków w każdym pokoleniu, którzy otrzymali dar boskiego natchnienia. Adam i Ewa są pochowani w Grocie Makpela.
Adam Kadmon (hebr., "przedwieczny człowiek") - świetlna istota, według kabały ukształtowana na początku procesu emanacji. Adam Kadmon to transcendentny przejaw Boga samego, uosobienie, którego tworzywem były sfirot. Ziemski Adam, który został stworzony na obraz Boga (Rdz l, 26-7), powstał właściwie na podobieństwo Adama Kadmona, i tego ostatniego właśnie ujrzał Ezechiel w wizji jako ludzką postać na niebiańskim tronie. Wszystkie światy znajdują odzwierciedlenie w "przedwiecznym człowieku", na bardziej zaś utajnionym poziomie - w jego ludzkim odpowiedniku, który może obrać sobie Adama Kadmona za cel kontemplacji własnej natury duchowej (-> mikrokosmos). Kabała luriańska (-> Luria, Iza-ak) naucza, że niektóre z niższych sfirot składających się na Adama Kadmona rozbiły naczynia, w jakich miały się zawrzeć, szwirat ha-kelim, zostawiając w ich odłamkach uwięzione drobiny światła. Proces tworzenia został wprawdzie przez Boga częściowo skorygowany, lecz do człowieka należy dokończenie dzieła naprawy (-> tikun) poprzez wzniesienie pozostałych iskier z powrotem do ich boskiego źródła.
adar - dwunasty miesiąc księżycowy w kalendarzu hebrajskim, licząc od nisan, miesiąca Exodusu, lub szósty miesiąc od świąt Nowego Roku (Rosz ha-Szana). Adar zaczyna się zwykle w lutym albo marcu, a jego znakiem zodiakalnym są Ryby. "Gdy adar nadchodzi, każdy powinien rozradować się wielce" z powodu przypadającego w tym miesiącu zapustnego święta -> Purim. Rok przestępny ma dwa miesiące adar, przy czym ten drugi traktowany jest wówczas jako adar właściwy, w którym wypada Purim i bar miewa chłopca urodzonego w adar w roku nieprzestępnym. Jeśli dwóch chłopców urodzi się w dwóch miesiącach adar roku przestępnego, obaj zostaną uznani bar miewa i pełnoletnimi z religijnego punktu widzenia w urodziny w miesiącu adar ich trzynastego roku życia, nawet jeśli nie będzie to rok przestępny. Może się więc zdarzyć, że młodszy chłopiec (urodzony, powiedzmy, 3 dnia II adar) osiągnie "dojrzałość" na parę tygodni przed starszym (urodzonym, dajmy na to, 25 dnia I adar). Siódmy dzień miesiąca adar jest rocznicą zarówno urodzin jak i śmierci Mojżesza;
trzynasty dzień miesiąca adar, w przeddzień Purim, to post Estery; a 15 adar to Szuszan Purim.
ad-lo-jada (aram., "aż nie będzie wiedział")
- w święto Purim zaleca się Żydom picie alkoholu do momentu, kiedy nie będą w stanie rozróżnić (ad-lo-jada) między błogosławieniem
-> Mardocheusza, bohatera Księgi Estery, a przeklinaniem -> Hamana, złoczyńcy z tej opowieści. Narodziny tego obyczaju wiążą się zarówno z rolą wina w historii purimowęj, jak i z przesłaniem wypływającym z tego święta, mianowicie że Bóg działa również za kulisami zdarzeń, a nie tylko w sposób podlegający racjonalnemu pojmowaniu. Niektórzy rabini, przeciwni zachęcaniu do -> pijaństwa, interpretowali sens tego zalecenia tak, że należy wypić nieco więcej niż zwykle, a potem zasnąć, bo we śnie człowiek zatraca zdolność odróżniania dobra i zła. We współczesnym Izraelu urządza się karnawałowe zabawy ad-lo-jada z paradami ulicznymi.
Adonaj zob. tetragram
14
Adon Olam (hebr., "Pan Świata") - powszechnie znany hymn, śpiewany zwykle na koniec porannego nabożeństwa w szabat. Wprawdzie pochodzenie Adon Olam nie jest znane, lecz przypisywano go hiszpańskiemu poecie z XI w. Salomonowi Ibn Gabirol. Hymn mówi o Bogu, wiecznym i jedynym królu, nie mającym sobie równego, zbawicielu człowieka i jego schronieniu. Kończy się słowami: "Jego dłoni powierzam ducha mego w czasie snu, by się obudzić. I z mym duchem i z ciałem mym także Pan jest ze mną i nie zaznam strachu". Z tego względu włącza się go do modlitw odmawianych przed snem.
Adret, Salomon (1235-1310) - wybitny hiszpański rabin i mistyk, powszechnie znany jako Raszba. W 1305 Adret wydał zakaz (cherem) studiowania "greckiej wiedzy", czyli dyscyplin świeckich, wszystkim, którzy nie ukończyli dwudziestego piątego roku życia. Skłoniła go do tego głównie popularność alegorycznych interpretacji Pisma wśród tych, którzy znaleźli się pod wpływem filozoficznych dzieł Majmo-nidesa. Dla alegorystów Abraham i Sara reprezentowali treść i formę, a Dwanaście Plemion - dwanaście znaków Zodiaku. Wprawdzie Adret bronił Majmonidesa przed jego bardziej skrajnymi krytykami, jednak jako halachista nalegał, by rytuał traktować dosłownie. Tefilin nie są, na przykład, jedynie symbolicznym sposobem pamiętania o Bogu, ale wiążą się z rytuałem nakładania filakterii. Umysł ludzki nie może służyć do osądzania, co jest, a co nie jest możliwe dla Boga, lub też jakie jest właściwe znaczenie Tory. Zob. też Avila; sza-bes goj.
afikoman [aszk. afikojmen] (grec., "deser") -kawałek przaśnego chleba (-> maca) zjadany na sam koniec -> sederu w Pesach. Nie podaje się po nim żadnego deseru, stąd jego nazwa. Afikoman, środkowy kawałek z trzech porcji macy na sederowym talerzu, symbolizuje pe-sachowe jagnię, które w starożytności zjadano na koniec posiłku. Do sederowych zwyczajów weszła na stałe zabawa polegająca na tym, że pan domu chowa afikoman przed dziećmi, które starają się go wykraść, by zwrócić dopiero w zamian za obietnicę podarku. Ponieważ
afikoman, tak jak pesachowe jagnię, trzeba zjeść przed północą, negocjacje między ojcem a dziećmi muszą się do tego czasu zakończyć. Dzięki tej zabawie dzieci mimo znużenia nie zasypiają podczas długiego obrządku. Nie zjedzony afikoman zatrzymuje się czasem na szczęście lub jako -> amulet chroniący przed złem. Można go również powiesić na ścianie domu jako zabezpieczenie przed pożarem.
agada [aszk. agude] (aram., "opowieść") -nauka rabiniczna traktująca o sprawach moralności i wiary, odwołująca się do historii, folkloru i legend. Agada nie wkracza w dziedzinę prawa i rytuału, czym różni się od -> halachy. Wielkie znaczenie agady zawiera się w stwierdzeniu, że ci, którzy szczerze pragną poznać Boga, powinni studiować agadę. W okresie talmudycznym niektórzy rabaje, skoncentrowani na tematyce halachicznej, wypowiadali się o tej gałęzi wiedzy żydowskiej lekceważąco i słabo ją znali. Nawet Akiwa, wybitny autorytet halachiczny, za próbę prezentacji agadycznej otrzymał pewnego razu upomnienie od -> Isz-maela ben Eliszy, który nakazał mu ograniczyć komentarz do spraw ściśle rytualnych. Literatura agadyczna wyrosła z kazań i -> midraszy. Istniały trzydzieści dwie zasady agadycznej interpretacji Biblii. Swym homiletycznym korzeniom zawdzięcza agada potoczny język, bogactwo włączonych do niej przypowieści, opowiastek ludowych, polemik czy rozważań na temat odkupienia i Mesjasza. Popularne, tradycyjne wierzenia w anioły i demony mają swe źródło właśnie w agadzie, a jej alegoryczny sposób obrazowania zyskał szczególne uznanie mistyków kabalistów. Teksty agady-czne obfitują w przedziwne, barwne opowieści o Bogu, postaciach biblijnych i mędrcach Tal-mudu. Niektórzy myśliciele karaimscy zarzucali tym historyjkom śmieszność, a żydowscy racjonaliści pomniejszali ich wagę z obawy przed antropomorfizmem, do którego jakoby miały zachęcać. Kilku wybitnych gaonów w posttalmudycznej Babilonii oświadczyło, że nie należy polegać na agadzie tam, gdzie wchodzi ona w konflikt z rozumem, jako że jest tylko wykładnią opinii poszczególnych rabich i nie ma wiążącego charakteru doktryny. Z kolei inne znakomitości średniowiecza upiera-
15
ły się przy dosłownym rozumieniu agady i przyjmowaniu jej z wiarą jako części -» ustnej Tory.
Agrat bat Machalat - królowa -> demonów, grasująca po świecie wraz ze swymi niszczycielskimi hufcami. Agrat opisuje się jako konkubinę -> Samaela, króla demonów, i wnuczkę biblijnego Iszmaela. Iszmael porzucił babkę Agrat na pustkowiu, gdzie urodziła się jej matka. Ta została potem żoną demona, który był ojcem Agrat. Mędrzec Chanina ben Dosa ograniczył niszczycielskie działanie Agrat do nocy wtorkowych i piątkowych, ponieważ błagała go, by nie kazał jej całkowicie opuścić świata. Dlatego Talmud zaleca unikać samotnego wychodzenia z domu w te wieczory. Zob. też księżyc.
Agudat Israel zob. mitnagdim; Neturej Karta
aguna [aszk. agune] (hebr...
czes3