Krzysztof Filipow Rozwój badań nad falerystyką 357-370.pdf

(6979 KB) Pobierz
K rzyszto f Filipow
(Białystok)
ROZWÓJ BADAŃ NAD FALERYSTYKĄ W POLSCE
STAN I PESPEKTYWY
WSTĘP
Badaniem orderów, odznaczeń, odznak i oznak zajm uje się stosunko­
wo młoda, niedawno wyodrębniona nauka — falerystyka
1.
Jest to dy­
scyplina nauk pomocniczych historii, m ająca za przedm iot badanie kilku
elementów z bogatego system u nagród i wyróżnień.
Zajmuje się mianowicie systemami powszechnie widomych nagród
i wyróżnień, opierających się na praw ie zwyczajowym lub stanowionym,
oraz ich w ytworam i w postaci orderów, odznaczeń, odznak i oznak, które
posiadały w przeszłości lub posiadają obecnie ustalony charakter usługo­
wy w stosunku do funkcji stanowienia i realizowania tych systemów, po­
nadto farm am i rytuału (zwyczajowego lub prawnego) związanego z funk­
cjonowaniem tego systemu, a wreszcie ludźmi z tym systemem związa­
nymi 2.
Przedmiotem badań falerystycznych są także analizy semiotyczne w y­
różnień, oraz funkcje i zachowania społeczne, związane z orderami, od­
znaczeniami, odznakami i oznakami.
Orderami, odznaczeniami, odznakami i oznakami zajmowano się
w Polsce od dawna. Pierwsze prace na ten tem at powstały na ziemiach
polskich już w XVIII i XIX w. Najwięcej jednak opracowań i artykułów
poświęconych falerystyce napisano w XX stuleciu, a szczególnie w Pol­
sce Ludowej. A rtykuł niniejszy nie rości sobie pretensji do pełnego przed­
1 Szczegółowe rozważania na tem at falerystyki zob.: K. F i l i p o w :
F a lerysty­
ka (nazewnictwo, zakres, materiał, m e to d y badawcze).
„Łódzki Num izm atyk” 1980
nr 1—4; K. D u b i ń s k i :
Falerystyka polska
—
definicja, przedm iot i zakres badań.
„Medalierstwo i Falerystyka” (dalej: „MiF”) 1982 nr 5; ostatnio najpełniejsze
opracowanie problemu: K. F i l i p o w :
Falerystyka w system ie nauk pomocniczych
historii.
„Studia i M ateriały do Historii W ojskowości” t. 28 (w druku). -
2 Definicja falerystyki według: K. F i l i p o w :
F alerystyka w systemie...
KW ARTALNIK HNIT, NR 2, 1985
358
K. Filipow
stawienia tego dorobku, jest natomiast próbą ukazania rozwoju polskich
badań w dziedzinie falerystyki, ich dotychczasowych osiągnięć i per­
spektyw w przyszłości 3.
ZAINTERESOWANIA FALERYSTYKĄ
NA ZIEMIACH POLSKICH W X V im I X IX W.
Pierwszym polskim opracowaniem falerystycznym była wydana
w 1730 r. w Kolonii praca kasztelana trockiego i starosty brzeskiego
Jana Fryderyka Sapiehy (? — 1751)
Adnotationes historicae de origine,
antiąuitate, excellentia heroici ac celeberrimi in Regno Poloniae ordinis
E ąuitum Aąuilae A lb a e 4.
Marszałek trybunału Wielkiego Księstwa Li­
tewskiego stał się więc jednocześnie pierwszym historiografem jedynego
wówczas polskiego O rderu Orła Białego. W tym samym roku ukazał się
w Warszawie polski przekład tej pracy dokonany przez Adama Chodkie­
wicza i wydrukowany w oficynie księży jezuitów. Barokowy tytuł prze­
kładu polskiego brzmiał:
Annotacyje historyczne o początku, dawności,
zacności heroicznego i wielce sławnego w Królestwie Polskim orderu Ka­
walerów Białego Orła, przez Najjaśniejszego Króla JMości Augusta II,
z rozmaitych rewolucyj windykowanego i około początków teraźniejszego
w ieku do najwspanialszego przedniej godności splendoru w Polszczę i ob­
cych krajach wywyższonego pracą. J.W.J.M.P. Jana Fryderyka S.P.R.
Hrabi na Kodniu Sapiehy, kasztelana trockiego, starosty brzeskiego, Mar­
szałka Trybunału Głównego W.Ks.L. z przydatkiem inne przedniejsze
w chrześcijaństwie ordery teraz i niegdy kwitnące krótko opisującym
zebrane.
Przekład ten umożliwiał szerszy obieg inform acji o Orderze
Orła Białego wśród najbardziej nim zainteresowanej szlachty, której zna­
jomość łaciny była wówczas bardzo ograniczona. Dzieło Sapiehy usiłowało
dowieść „dawności i zacności” O rderu Orła Białego. Przedstaw iało go ja­
ko najwyższe, tradycyjne wyróżnienie polskie, nadawane przez królów
już w czasach piastow skich5. Była to jedyna praca z tego zakresu napi-
napisana w XVIII w.
3 Jedyną taką próbę stanow i do tej pory przegląd opracowań poświęconych
falerystyce w opracowaniu K. M a d e j a :
Stan i potrzeby badawcze współczesnej
falerystyki polskiej.
W:
Zagadnienia współczesnej n um izm atyki polskiej.
W arszawa
1982 s. 26—40; toż powtórzone jako:
F alerystyka polska w badaniach naukowych
i
piśmiennictwie.
„MiF” 1982 nr 6.
4
Herbarz Polski
Kaspra Niesieckiego S. J., powiększony dodatkami z później­
szych autorów, rękopismów, dowodów urzędowych, wyd. przez J. N. Bobrowicza.
Lipsk 1841 t. 8 s. 275; T. S w i ę c k i :
Historyczne początki zn amienitych rodzin
i osób daw n ej Polski.
W arszawa 1859 t. 2 s. 67.
5 E. P o t k o w s k i :
Rycerze w habitach.
W arszawa 1978 s. 355—356; H. S a ­
d o w s k i :
O rdery i oznaki zaszczytne w Polsce.
Warszawa 1904—1907 cz. I—II
s. 5—6.
Rozwój badań nad falerystyką w Polsce
359
Dopiero na początku XIX w. zainteresowania polskimi orderam i spo­
wodowały powstanie kilku dalszych publikacji. W oparciu o dzieło Sa­
piehy Józef Dionizy Minasowicz wydał w 1820 r. w Warszawie pracę
0 polskim Białego Orla Orderze rzecz historyczną...,6,
zamieszczoną na­
stępnie w „Nowym K alendarzu Politycznym na rok 1821” 7. Historię
projektowanego O rderu Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii P an­
ny z czasów W ładysława IV, wraz z dziejami O rderu Orła Białego wy­
drukował Minasowicz później w Lesznie w czasopiśmie „Przyjaciel L u­
du” 8. Prace te dotyczyły więc jedynie projektowanego orderu z XVII w.
oraz tylko jednego z trzech orderów polskich nadawanych w dawnej
Rzeczypospolitej, Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim.
Obok Minasowicza wymienić należy Feliksa Jana Bentkowskiego
(1781— 1852) profesora literatu ry polskiej, autora fundam entalnej, pierw ­
szej w Polsce pracy falerystycznej poświęconej pełnym dziejom polskich
orderów, odznaczeń, medali i odznak9. Jego opracowanie: O
nagrodach
1 znakach honorowych w Polsce od najdawniejszych czasów do 1835 ro­
k u
stanowi nadal (mimo iż jest w niektórych miejscach już przestarzałe
i nieaktualne) jedną z najlepszych prac poświęconych falerystyce pol­
skiej. Dzieło to, oparte na m ateriałach archiwalnych i bogatych zbiorach
orderów i medali znajdujących się na ziemiach polskich, zostało napi­
sane na zlecenie ówczesnej Komisji Rządowej Spraw W ewnętrznych Du­
chownych i Oświecenia Publicznego. Przez dłuższy czas znajdowało się
w wielu bibliotekach i zbiorach pryw atnych Królestwa Polskiego jedy­
nie w podpisach, a druku — niestety bez pięknych rysunków na tabli­
cach — doczekało się dopiero w 1858 r. w „Przeglądzie Poznańskim” 10.
Bentkowski jest również autorem niezmiernie interesującego, lecz
mało dziś znanego, przyczynku do dziejów O rderu Niepokalanego Poczę­
cia Najświętszej Marii Panny 11 oraz przydatnego do dziś
Spisu medalów
polskich lub z dziejami krainy polskiej stycznych
12.
Badania nad historią polskich odznaczeń rozwijały się w zaborze
pruskim. Prowadził je tu przede wszystkim Emil K ierski (1810— 1874)
6 O polskim Orderze Białego Orła rzecz historyczna przez J.D.M. W arszawa 1820.
7 O polskim Orderze Białego Orła. W: „Nowy Kalendarzyk Polityczny na rok
1821” R. 3.
8
Order Orła Białego. Rzecz historyczna.
„Przyjaciel Ludu” 1842 nr 12—13, 15,
19, 22 i 29.
9
B entkowski Feliks Jan
W:
PSB.
Kraków 1935 t. 1 s. 440—442; w biogram ie
tym podano, że Bentkowski ogłosił w 1834 r. dziełko O orderach, lecz n ie udało
m i się go odnaleźć.
10 O
nagrodach i znakach honorowych w Polsce
od
najdawniejszych czasów
do 1835 roku.
„Przegląd Poznański” 1858 t. 25 s. 405—437.
1 O
Bractwie Niepokalanego Poczęcia i Wniebowzięcia N ajśw iętszej Marii P an­
1
ny przez W ładysław a IV ułożonem.
„Biblioteka W arszawska” 1841 cz. 4.
12
Spis m edalów polskich lub z dziejami krainy polskiej stycznych.
W arszawa
1830.
360
K. Filipow
publicysta i badacz starożytności13, z którym współpracował jego krew ­
ny Jędrzej Moraczewski. Działalność ich, prowadzona w oparciu o zało­
żone w Szamotułach Towarzystwo Starożytności Polskich dała w w yniku
cykl artykułów zatytułow anych
Ordery w Polsce,
drukow anych w poz­
nańskim „Tygodniku Literackim ”
u .
Kierski był też autorem części po­
święconej orderom w encyklopedycznym opracowaniu starożytności pol­
skich M oraczewskiego15.
Nie zastąpionym do dziś opracowaniem z zakresu falerystyki jest
w ydany w 1872 r.
R ys historyczno-statystyczny szpitali i innych zakła­
dów dobroczynnych w Królestwie Polskim
Juliana Bartoszewicza 16. Pod
tym mylącym tytułem kryje się bowiem solidnie opracowana, na źró­
dłach archiwalnych oparta, szeroko ujęta historia O rderu Świętego Sta­
nisława od jego powstania w 1765 r. poprzez okre Księstwa Warszaw­
skiego do czasów Królestwa Kongresowego.
Wśród prac wydanych w XIX stuleciu nie można pominąć stanowią­
cego istną kopalnię wiadomości na tem at falerystyki katalogu zbiorów
Em eryka Hutten-Czapskiego 17.
Do niewątpliwie najlepszych prac tego okresu zaliczyć należy monu­
m entalne jak na owe czasy opracowanie znanego publicysty i dziennika­
rza H enryka Sadowskiego (1847— 1908)
Ordery i oznaki zaszczytne w Pol­
sce 1S.
Praca ta oparta na ówczesnym dorobku czasopiśmienniczym, a tak­
że własnych badaniach źródłowych autora, była i jest do dziś cenną po­
zycją falerystyczną. Sadowski — praw nik i urzędnik bankow y opuściw­
szy służbę rządową w 1885 r. poświęcił się wyłącznie dziennikarstwu, za­
mieszczając w różnych czasopismach artykuły z zakresu numizmatyki,
heraldyki i archeologii polskiej. Od 1888 r. stale pracował w redakcji
„K uriera Warszawskiego” 19. Dał się poznać jako autor historii Orderu
Złotego Runa w Polsce 20, O rderu Świętego Stanisława 21, K rzyża Y irtuti
1
Wielkopolski Słownik Biograficzny.
W arszawa—'Pozmań 1981 s. 330.
3
14
Ordery w Polsce.
„Tygodnik Literacki” Poznań 1841 t. 4 nr 22—25 oraz nr
27 i 35.
w
Ordery.
W:
Starożytności polskie ku wygodzie czytelnika porządkiem abeca-
d ło w ym ułożone.
Pod red. J. M oraczewskiego. Poznań 1843 t. 2 s. 199—208.
16
Rys historyczno-statystyczny szpitali i innych zakładów dobroczynnych w
K rólestw ie Polskim.
W arszawa 1872 t. 1.
Catalogue de la collection des médaillés et monnaies polonaises.
Petersburg—
Kraków 1870—1916 t. 1—5.
18
Ordery i oznaki zaszczytne w Polsce.
W arszawa 1904—1907 cz. I—II.
19 W. O k r ę t :
Encyklopedyczny Rocznik N aukow o-L iteracko-A rtystyczn y na
rok 1905.
Warszawa 1905 s. 220; (nekrolog), „Tygodnik Ilustrow any” 1908 nr 14
s. 283.
20
Order Złotego Runa w Polsce
.„Tygodnik Ilustrowany” 1903 nr 7.
21
Order Świętego Stanisława.
„Tygodnik Ilustrow any” 1906 nr 18.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin