Szober S - Gramatyka języka polskiego. Nauka o znaczeniu i budowie wyrazów [1923].pdf

(2982 KB) Pobierz
STANISŁAW SZOBER
GRAMATYKA
JĘZYKA POLSKIEGO
W Y D A N I E
ZESZYT.
DRUGI E
DRUGI
NAUKA
O ZNACZENIU
1 B U D O W IE W Y R A Z Ó W
Połączone Biblioteki WFiS UW. IFiS PAN i PTF
U.13536
39013536000000
K S I Ą Ż N I C A
Ł
P O L S K A
TOW . NAUCZYCIELI SZKÓL W YŻSZYCH
LW Ó W —W AR SZA W A
1923
http://rcin.org.pl/ifis/
r
WYDAWNI CTWA
K S I Ą Ż N I C Y P O L S K I E J T. N. S. W.
Adamczewski St.
Zbiór zadań i pytań z literatury polskiej .
Chrzanowski I.
i
Wojciechowski K.
W ypisy polskie dla klas
wyższych, część
I
....................................................
.
Łoś J .
Zasady ortografji polskiej i słownik ortograficzny .
Mickiewicz.
Pan Tadeusz— dla szkół opracowali Bystrzycki
i J a n i k ..............................................................................
Mościcki H.
Pod znakiem Orła i Pogoni...................................
(Szkice historyczne, m. i. „Ostatni pobyt Mickiewicza
w W ilnie". „G uw erner^łow ackiego". „Zniesienie Uni­
wersytetu W ileńskiego*).................................................
Opaliński K.
Obrona Polski, przetł. i opr. Tyszkowski
Szober St.
Zasady nauczania języka polskiego
Wojciechowski K.
W ypisy polski dla klasy
IV
.
W
4.50
S
50
4.50
2.40
6.40
n
W
n
»
V
v
6.—
1.80
—
.
—
4.60
4.50
Górski A.
Monsalwat
„
V
.............................................................
Na nowym progu (w druku)...................................
j
F.
K I E R S K I
PODRĘCZNA ENCYKLOPEDJA PEDAGOGICZNA
Na całość składają się obszerniejsze artykuły lub • krótkie
wzmianki, informujące:
1) o teoretykach pedagogiki i systemach pedagogicznych,
2) o terminach i metodach pedagogicznych, z uwzględnieniem waż­
niejszych terminów fdozoficznych, logicznych i psychologicznych,
3) o kierunkach pedagogicznych, 4) o ważniejszych instytucjach
oświatowych, 5) o poszczególnych przedmiotach nauczania. Arty­
kuły zaopatrzone są w bibljografję obcą i polską. Specjalnie szeroko
zostały potraktowane oświata i szkolnictwo w Polsce w chwili
obecnej: dążeniem autora było dokładne odtworzenie faktycznego
stanu, w jakim znajduje się nasze szkolnictwo (powszechne, śred­
nie, wyższe, zawodowe, wojskowe) i oświata pozaszkolna.
Druk będzie ukończony przypuszczalnie w maju 1923 r.
Przedpłaty przyjmuje Książnica Polska T. N. S. W .
J
http://rcin.org.pl/ifis/
13536
NAUKA O ZNACZENIU W YRAZÓ W
(SEM A N T YK A )
L P O D S T A W O W E K A T E G O R JE Z N A C Z E N IO W E W Y R A Z Ó W .
§ 163. T r e ś ć w y r a z u . W yrazy, jak sama ich nazwa wskazuje,
tem się różnią od wszelkich innych, występujących poza mową, kom­
pleksów głosowych, że coś wyrażają lub oznaczają, są więc symbo­
lami pewnych treści psychicznych. Tę wartość symboliczną otrzymują
wyrazy dzięki temu, że wchodzą w ustalone przez zwyczaj społeczno-
językowy związki skojarzeniowe i łączą się wskutek tego z jakiemś
wyobrażeniem, pojęciem lub stanem wzruszeniowym. To, czego wyraz
jest znakiem, stanowi podstawę jego treści; poza tem jednak na treść
wyrazu składa się także s p o s ó b , w jaki wyraża to, co tworzy podstawę
jego treści. Tak, naprzykład, podstawą treści wyrazów
błyskawica
i
błyska
się
jest wyobrażenie jednego i tego samego zjawiska, ale sposób, w jaki
w jednym i drugim wypadku zjawisko to jest oznaczane, jest różny;
treść obu wyrazów, pomimo wspólnej podstawy, jest wskutek tego
nieco różna. W yrazy
to, tamto
i naprzykład
książka, klucz, ręcznik, bat
mogą wskazywać i nieraz w różnych, wypowiadanych przez nas zda­
niach, wskazują na jedne i te same przedmioty, a jednak treść ich jest
różna, bo sposób, w jaki to wskazywanie się odbywa, jest różna. W y ­
razy
biały
i
białość
oznaczają jedną i tę samą cechę, ale treść ich jest
różna, bo każdy z nich wskazuje na inny sposób ujmowania tej cechy;
postawa umysłu, uświadamiającego sobie tę cechę, w obu wypad­
kach jest różna: pod wpływem wyrazów
biały, biała
lub
białe
świado­
mość odtwarza sobie cechę, oznaczaną przez te wyrazy, jako składnik
jakiegoś wyobrażenia przedmiotowego; w związku z wyrazem
białość
ta sama cecha jest przez umysł ujmowana, jako niezależny przedmiot
uwagi i w stosunku do wyobrażenia przedmiotowego, w którem jest
rozróżniana, zajmuje w świadomości stanowisko dominujące: Tem się
tłumaczy różnica treści, zawartej w wyrażeniach
biały śnieg
a
białość
śniegu.
W wypadku pierwszym świadomość włącza cechę, jako składo­
wą cząstkę, w wyobrażenie przedmiotu (śniegu); w wypadku drugim
S. Stober. Gramatyka jęz. polsk. Wydanie
a.
7
http://rcin.org.pl/ifis/
•ll.SH.5i
A A
U
K.
—
98
—
czyni z niej niezależny przedmiot swojej uwagi, uniezależnia od wy­
obrażenia przedmiotowego, a nawet wysuwa ją ponad nie.
§ 164. W y r a z y , j a k o z n a k i s k ł a d n i k ó w m y ś l i i z n a k i
s t a n ó w w z r u s z e n i o w y c h . W yrazy albo są znakami składników
myśli albo wyrażają stany wzruszeniowe. Wyrazy, będące znakami sta­
nów wzruszeniowych, noszą ogólną nazwę w y k r z y k n i k ó w , nap.
o! ach! a j! e! a !
Natomiast pierwsza kategorja wyrazów, zależnie od
właściwej im teści i od sposobu jej oznaczania, dzieli się na dalsze
klasy. W śród składników myśli rozróżniamy cztery podstawowe kate-
gorje: 1) wyobrażenia i pojęcia przedmiotów, 2) pojęcia właściwości
lub cech, 3) pojęcia lub wyobrażenia stanów i czynności, 4) pojęcia
stosunków.
§ 165. W y r a z y s a m o d z i e l n e i n i e s a m o d z i e l n e . Pojęcia
stosunków rozwijają się na podłożu tych związków, jakie świadomość
ustala między wyobrażeniami i pojęciami przedmiotów, właściwości,
czynności i stanów, są więc wtórnemi składnikami myśli, a wyrazy,
które je oznaczają, występują zawsze w łączności z wypowiedzianemi
lub choćby tylko domyślnemi wyrazami, oznaczającemi wyobrażenia
i pojęcia przedmiotów, właściwości, czynności lub stanów, nie posia­
dają wskutek tego samodzielności i nazywają się wyrazami n i e s a m o -
d z i e l n e m i , nap.
ale, i, od, pod, nad, z..
W przeciwstawieniu do nich
wszystkie inne wyrazy, nie wyłączając wykrzykników, noszą ogólną
nazwę wyrazów s a m o d z i e l n y c h , nap.
człowiek, dom, las, białość, biały,
bieleć, bieleje, ach! a j!
§ 166. R z e c z o w n i k , p r z y m i o t n i k , c z a s o w n i k , p r z y s ł ó ­
w e k . W yrazy, oznaczające przedmioty, nazywają się r z e c z o w n i ­
k a m i ; wyrazy, określające właściwość przedmiotów, tworzą kate-
gorję p r z y m i o t n i k ó w ; wyrazy, oznaczające czynności i stany, są
c z a s o w n i k a m i . Jest to wyróżnienie bardzo ogólnikowe, nie może
przeto wystarczać, bo zaraz nasuwa cały szereg wątpliwości. W yraz
białość
oznacza właściwość, wyraz
miłość
wskazuje na stan, a przecież
oba pomimo to są rzeczownikami. Trzeba więc bliżej sprecyzować
granice różnic i w tym celu ustalić dokładnie stosunek, zachodzący
między przedmiotami a ich właściwościami i stanami.
Cechy wyróżniamy w przedmiotach i dlatego zwykle uświada-
damiamy je sobie w ścisłej łączności z wyobrażeniami przedmiotowemi,
nap.
biały śnieg, białe płótno, biała ściana.
Przymiotniki wskazują tylko na
tak uświadamiane cechy przedmiotów. Właściwości, wyróżniane przez
doświadczenie w przedmiotach, możemy jednak uświadamiać sobie także
inaczej. Dzięki symbolom językowym, które zastępują w myśleniu spo­
strzeżenia i wyobrażenia zmysłowe przedmiotów świata zewnętrznego,
możemy cechy, wyróżniane w wyobrażeniach przedmiotów, tak od nich
wyodrębnić, że stają się one przedmiotami naszej uwagi, występując
w świadomości w oparciu o symbolizujący je wyraz, jako cechy oder­
wane. Cechy oderwane, jako samoistne przedmioty naszej uwagi, zbli­
http://rcin.org.pl/ifis/
—
99
—
żają się pod tym względem do wyobrażeń przedmiotowych i dlatego
otrzymują ten sam wyraz formalny,—są oznaczane zapomocą rzeczow­
ników, nap.
białość, wdzięczność, waleczność, odwaga.
Tak samo czynności i stany są nam
w
doświadczeniu dawane
zawsze w łączności z jakiemiś przedmiotami, nap.
wiatr gwiżdże, słońce
zachodzi, las szumi, żołnierz W alczy..., Walczący żołnierz ..,
Czasowniki
wskazują tylko na tak uświadamiane stany i czynności. Dzięki jednak
zdolności myślenia zapomocą wyrazów, możemy stany i czynności tak
samo, jak właściwości przedmiotów, uświadamiać sobie poza przed­
miotami, w których je w doświadczeniu spostrzegamy. W tedy czyn­
ności i stany stają się samoistnemi przedmiotami naszej uwagi i rysują
się świadomości,jako z j a w i s k a świata zewnętrznego i wewnętrznego,
ujmowane już to w swoim przebiegu, już to jako rezultat tego prze­
biegu, nap.
koń biegnie '. biegnięcie
:
bieg; myśliwy strzela ' strzelanie : strzał;
■
słońce zachodzi
:
zachodzenie : zachód.
Zjawiska, jako stany i czynności,
ujmowane samoistnie poza wyobrażeniami przedmiotów, w których
są wyróżniane, zbliżają się pod tym względem do wyobrażeń przed­
miotów i otrzymują ten sam wyraz formalny, czyli są oznaczane za-
pom >cą rzeczowników.
Po tych zastrzeżeniach możemy w następujący sposób zdefinjować
bliżej różnice znaczeniowe, zachodzące między rzeczownikiem a przy­
miotnikiem i czasownikiem. Rzeczowniki wskazują na przedmioty albo na
właściwości, stany lub czynności oderwane. Przymiotniki oznaczają wła­
ściwości przedmiotów, uświadamiane w łączności z wyobrażeniami
przedmiotowemi, w których są wyróżniane. Czasowniki wskazują na
czynności i stany przedmiotów, uświadamiane łącznie z temi przed­
miotami.
Właściwości możemy wyróżniać nietylko w przedmiotach, lecz
także w innych właściwościach, czynnościach lub stanach. Wyrazy,
które tego rodzaju właściwości oznaczają, nazywamy p r z y s ł ó w k a m i .
Ale i tu dla jasności należy dodać pewne zastrzeżenie: przysłówki
oznaczają właściwości cech, wyrażanych przez przymiotniki, i właści­
wości czynności lub stanów, wyrażanych przez czasowniki. Z tej defi­
nicji wynika, że przysłówki znajdziemy w takich wyrażeniach, jak
cie­
mno zielony, bardzo dzielny, dzielnie walczący, sumiennie pracuje, pięknie mó­
w ił...,
mema natomiast przysłówków w takich zwrotach, jak
piękność
wdzięczności, szlachetność kochania, trudność Wykonania, uciążliwość pracy, siła
uderzenia...,
bo wyrazy
piękność, szlachetność, trudność, uciążliwość, siła,
jakkolwiek oznaczają w tych zwrotach właściwości cech, czynności
i stanów, ale cechy te nie są oznaczone zapomocą przymiotników,
a czynności i stany nie są wyrażone przez czasowniki.
§ 167. W y r a z y n a z y w a j ą c e i o k r e ś l a j ą c e . Z zestawie­
nia różnic znaczeniowych, jakie zachodzą między przymiotnikami i czaso­
wnikami a rzeczownikami, oznacza jącemi cechy oderwane i zjawiska, czyli
czynności i stany oderwane, uwidoczniają s ę wartości funkcjonalne tych
http://rcin.org.pl/ifis/

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin