Początki sejmu
1. Naród polityczny a rodzaje zgromadzeń stanowych w Polsce w XV w.
Naród polityczny (w XV w.) -> wszystkie stany uprzywilejowane (oczywiście w różnym stopniu), uczestniczące w zależności od posiadanych uprawnień i realnej siły w życiu publicznym; w XV w. w jego skład wchodziło: duchowieństwo, szlachta, mieszczaństwo.
Szlachta-> w konsekwencji przywilejów immunitetowych wszyscy dziedziczni posiadacze ziemi na prawie rycerskim utworzyli jeden stan szlachecki (ogół możnowładców i szlachty), byli oni beneficjonariuszami przywilejów ziemskich (2 połowa XIV w.); wyróżniali się oni statusem majątkowym i społecznym – konsekwencją tego była pozycja polityczna (zachowali w swoim ręku wyższe urzędy centralne i ziemskie). Hegemonia możnowładców wewnątrz stanu, z czasem umacnia się pozycja materialna i społeczna średniej szlachty; proces emancypacji szlachty- konflikt między możnowładztwem a średnią szlachtą (chcieli uzyskania udziału w rządach; średnia szlachta- samodzielny czynnik współrządzącego).
Duchowieństwo-> szczególna rola biskupów (rada królewska); członkowie kapituł diecezjalnych oraz opaci największych klasztorów; k.d jako reprezentacja. Wiele zgromadzeń np.: synody diecezjalne, prowincjonalne; zajmowały się sprawami wewnętrznymi, publicznymi- liczne uchwały.
Miasta-> przywileje wydane każdemu z osobna, duże różnice; tylko większe uprawnienia w zakresie politycznym. Patrycjat miast- rządził w miastach, burmistrz z radą miasta, zgromadzenie- pospólstwo.
Między stanami liczne różnice interesów: dziesięciny, sądownictwo duchowe, (Duchowieństwo vs Szlachta).
Konflikt między szlachtą a miastami: ekonomia(ceny towarów), nabywanie ziemi przez bogatych mieszczan, monopol szlachecki, obciążenia podatkowe miast
Typy zgromadzeń stanowych:
1) Wszystkie stany reprezentujące „naród polityczny”. Podobne do Stanów Generalnych XIV w. we Francji; każdy stan obradował osobno, każdy posiadał jeden głos, zgoda wszystkich dawała przejście uchwały; tego typu zgromadzenia charakterystyczne dla silnej władzy monarszej, kompetencje stanów ograniczone- uchwały podatkowe i petycje.
2) W drugiej połowie XIII w. podział na izbę lordów (biskupi i baronowie piastujący wysokie urzędy) oraz izba gmin(szlachta) i miasta.
Sejm polski w XV w.- podobny do angielskiego, zapożyczenia od Węgier, nieliczne wpływy Śląska i Prus. Specyfika: ukształtowanie plenarnej rady królewskiej, zwany sejmem walnym( wszyscy mogli przybyć ze szlachty) potem przybywali przedstawiciele kapituł i miast.
Na początku sejm był zgromadzeniem walnym( szlachta mogła się zbierać na poszczególnych ziemiach, prowincjach, a nie w jednym miejscu) w konsekwencji funkcjonowały trzy rodzaje zgromadzeń:
a) Sejm walny Królestwa Polskiego
b) Sejmiki ziemskie – nazwa pochodzi od sejmu, oznacza więź między obydwoma zgromadzeniami; ziemski pokazuje charakter terytorialny
c) Sejmy prowincjonalne – zbierały się tylko w Małopolsce i Wielkopolsce
Sejm walny. Jego pojawienie się i skład
Urzędy były obejmowane dożywotnio (Rada Królewska); składała się z najwyższych urzędników: kanclerza, podkanclerzego, podskarbiego, marszałka wielkiego koronnego oraz dygnitarzy lokalnych: wojewodów i kasztelanów.
Podstawą do zwoływania S.W było istnienie wspólnoty szlacheckiej (ciało polityczne); ziemia na prawie rycerskim (tylko tacy mogli należeć do wspólnoty); dzięki temu mogli oni korzystać z przywilejów.
Przywilej koszycki-> 1371r. w Koszycach, przywilej dotyczący immunitetu podatkowego (2gr od łana); miał on istotny wpływ na rozwój sejmików ziemskich – król mógł nałożyć, zmienić podatki tylko za zgodą szlachty. Duchowieństwo dostało podobny immunitet dopiero w 1381r.
Po raz pierwszy sejm pojawił się w czasie pierwszego bezkrólewia (1382-1386); ważne jest, że po raz pierwszy obok dygnitarzy pojawia się nieurzędnicza szlachta. Sejm ziemski i prowincjonalny rozwinął się dopiero za panowania Władysława Jagiełły. Szukanie poparcia szlachty spowodowało, że sejmu i sejmiki zyskały większą rolę; osłabienie pozycji władzy.
Na S.W w pierwszym okresie istnienia można odróżnić:
1) Członków rady królewskiej
2) Urzędników ziemskich (podkomorzych, sędziów, chorążych oraz urzędników reprezentujących swoje ziemie
3) Pełnomocników miast królewskich
4) Przedstawicieli kapituł
5) Szlachtę korzystającą ze swego prawa udziału w zgromadzeniu
W XV w. sejm odbywał się co roku, chyba że były zastępowane przez sejmiki lub sejmy prowincjonalne. S.W najczęściej zwoływano je do Piotrkowa, ale też do Lublina. Na początku S.W nie były oparte na zasadzie wyboru reprezentantów. Szlachta raz przybywała liczniej, raz skromnie. Nie było reguły przedstawicielstwa miast i kapituł – mieli oni swoich mandatariuszy. Szlachta miała prawo osobistego uczestnictwa – było to wynikiem przywilejów. Kapituła i miasta – osoby prawne; każdy szlachcic był osobiście podmiotem prawnym.
W XV w. liczne sejmy, mimo liczności szlachty to decyzję podejmowała rada królewska. Częsty stosunek protektora i klienta. Z czasem ograniczenie dominacji możnowładczych wiązało się z występowaniem reprezentantów identyfikujących się ze swoimi wspólnotami szlacheckimi. Sprawujący władzę uosabiali tych, którzy im podlegali. Bronili interesów szlachty wobec monarchy, ale i wobec możnowładców. Rolę zaczęła odgrywać więź heraldyczna; mimo tego szlachta nie brała jeszcze bezpośredniego udziału w obradach ( rada królewska + przedstawiciele miast + przedstawiciele szlachty). Szlachta była tylko informowana o podjętych uchwałach (przyjmowała do wiadomości lub protestowała)
Sejmiki ziemskie
W okresie rozbicia dzielnicowego istniało zgromadzenie panów i prałatów w dzielnicy. W niektórych dzielnicach szlachta posiadała przywileje od księcia; wynikiem tego było zwoływanie zgromadzeń w celu podjęcia decyzji w ważnych sprawach. Sądownictwo też odbywało się w obecności szlachty (rola asesorów). Po zjednoczeniu urzędy dworskie przekształcają się w ziemskie; nastąpiło rozbicie na sąd wyższy ziemi i radę panów ziemi (administracja ziemska i partykularne prawodawstwo). Stopniowy wzrost znaczenia szlachty spowodował dopuszczenie jej do spraw rządu lokalnego. Podział wiecu na sąd wiecowy i sejmik ziemski. W XV w. S.Z funkcjonują we wszystkich ziemiach Wielkopolskich i Małopolskich. Występuje jednak podział panów dygnitarzy i ziemian. Szlachta dąży do osiągnięcia pozycji współrządzących z dygnitarzami, jednak ci nie godzą się na to; w rezultacie jednak dochodziło do kompromisu. W końcu ustalono, że sesje sądu ziemskiego będą odbywać się regularnie w wyznaczonym miejscu.
Sejmiki podejmowały uchwały o charakterze prawodawczym, decyzje administracyjne i polityczne. Na początku XV w. znaczącej pozycji na sejmikach nie miały uchwały podatkowe. Kluczowym momentem był wydany w Koszycach w 1374 r. przywilej zwalniający szlachtę ze wszystkich obciążeń wobec władzy z wyjątkiem 2gr od łana, płaconych rocznie. Podobny przywilej uzyskany przez duchowieństwo w 1381r. (4gr od łana). Wynika z tego, że wszelkie zmiany wymagały zgody uprzywilejowanych (wszystkich, szlachty).
Monopol panów dygnitarzy na sądownictwo. Rozstrzygali trudne i zawiłe sprawy, przekazywane przez sądy grodzkie i ziemskie. Zwracały się one również po radę w razie wątpliwości. Wzmacniało i stabilizowało to pozycję panów dygnitarzy, podczas gdy adm. polityczna, prawodawstwo należało do średniej szlachty. Uchwały prawne – zwane ludowymi były wpisywane do ks sądowej; rzadko zdarzają się w nich uchwały s. prowincjonalnych czy s. walnego. Fragmentaryczność źródeł powoduje problemy w rekonstrukcji form i treści działalności sejmu i sejmików.
Przywileje nieszawskie – szlachecka karta wolności. Wydana przez Kazimierza Jagiellończyka, tych przywilejów oznaczało zwycięstwo szlachty nad możnowładztwem i potwierdzało rosnącą rolę samorządu szlacheckiego i sejmików ziemskich. Wydane zostały oddzielne dla poszczególnych województw i różniły się (wynikało to z regionalnego układu sił). Przywileje nieszawskie były swego rodzaju podsumowaniem dotychczas zdobytych uprawnień szlachty. Istotną zmianę stanowiło przeniesienie punktu ciężkości z s. walnego (zdominowanego przez panów dygnitarzy) na sejmiki ziemskie. Stanowiły one ważny etap na drodze do utworzenia Rzeczpospolitej szlacheckiej. Kształty sejmików uformowały się w XV w.; reprezentantami szlachty (posłowie ziemscy). Od tej pory władza królewska została ograniczona przez przywileje, umacnianie pozycji średniej szlachty jako sojusznika władcy przeciw możnowładcom.
Sejmy prowincjonalne
Zgromadzenia danej prowincji funkcjonujące od lat 20-tych XV w., określane statutem królewskim z 1456 r. – które ziemie miały się zbierać na Małopolskim, a jakie na Wielkopolskim. Wygodniejsze dla władzy, ponieważ mógł w nich uczestniczyć, obecność na sejmikach ziemskich była możliwa. Gdy król nie był obecny, obronę interesów monarchy powierzał panom rady (znaczna ich liczba).
Spełniał on funkcje sądowe, wyroki na nim zapadające miały większa wagę (przewaga panów rady, ale i obecność króla – najwyższego sędziego). Odegrały one kluczową rolę w procesie kształtowania się systemu reprezentacyjnego; nawiązywały między sobą kontakty, aby uzgodnić stanowisko wobec monarchy; chodziło głównie o spr. Podatkowe; porozumiewały się za pomocą delegatów. Uzgodnienia takie prowadziło zacieśniania więzów między prowincjami; jeżeli chodziło o delegatów, to przeważali tu panowie rady, choć wzmianki o podkomorzym wskazują na urzędników ziemskich. System reprezentacyjny oparty na wyborze pełnomocników. Najczęściej przecież uzgadnianie stanowisk obu prowincji zarówno w sprawach podatkowych jak i w innych, następowało na sejmach walnych.
s.94