całościowe zaburzecia rozwoju.docx

Całościowe Zburzenia Rozwoju (CZR)

Całościowe zaburzenia rozwoju, z angielskiego nazywane także PDD (pervasive developmental disorder), to grupa wrodzonych zaburzeń dotykających sfery motoryki, komunikacji i języka oraz percepcji. Choroby te same w sobie nie wpływają znacznie na długość życia, jednak utrudniają funkcjonowanie w społeczeństwie. Są nieuleczalne, ale przy wczesnym rozpoznaniu można dostosować edukację dziecka do jego potrzeb, co w znacznym stopniu ułatwi mu rozwój zdolności społecznych i językowych.
Rodzaje całościowych zaburzeń rozwoju

Do całościowych zaburzeń rozwoju zalicza się obecnie:

* całościowe zaburzenia rozwoju, takie jak autyzm atypowy,
* autyzm wczesnodziecięcy,
* zespół Aspergera,
* zespół Retta,
* zespół Hellera.

Pierwsze trzy zaburzenia rozwoju są zaliczane do zaburzeń spektrum autystycznego. Oprócz tego, występują one częściej niż dwa ostatnie schorzenia. Objawy zaburzeń rozwoju

Wszystkie całościowe zaburzenia rozwoju mają pewne cechy wspólne:

* nietypowe użycie przedmiotów i zabawek,
* trudności w rozumieniu słów,
* trudności w mówieniu,
* problemy z nawiązaniem kontaktu z innymi ludźmi,
* brak naśladowania innych ludzi,
* niechęć do kontaktu fizycznego,
* niechęć do jakichkolwiek zmian,
* powtarzanie określonych ruchów.

Całościowe zaburzenia rozwoju w większości przypadków mogą być zdiagnozowane już w niemowlęctwie lub w pierwszych latach życia.

Objawy autyzmu atypowego:

Atypowe zaburzenia autystyczne mogą mieć różne nasilenie objawów w zależności od konkretnego przypadku. Niektóre dzieci z takimi zaburzeniami nie potrafią mówić, inne budują poprawne zdania, choć wszystkie mają pewne problemy z komunikacją i nawiązywaniem kontaktu z innymi ludźmi. Dzieci autystyczne różnią się także zachowaniem. Autyzm atypowy jest diagnozowany wtedy, kiedy nie można stwierdzić, że dziecko jest chore na autyzm wczesnodziecięcy lub zespół Aspergera, ale ma pewne charakterystyczne dla autyzmu deficyty rozwoju.
Objawy autyzmu wczesnodziecięcego

Możliwe objawy autyzmu wczesnodziecięcego, to:

* opóźniona nauka mówienia,
* małomówność,
* powtarzalne ruchy,
* kompulsywne układanie przedmiotów,
* brak kontaktu wzrokowego,
* brak przyjemności związanej z bliskością,
* trudności w odróżnieniu ja od ty,
* trudności w rozpoznawaniu emocji innych,
* trudności w rozpoznawaniu ironii, metafor, dowcipów,
* trudności w stosowaniu komunikacji niewerbalnej,
* wąskie zainteresowania,
* nieumiejętność zmiany tematu rozmowy.

Objawy zespołu Aspergera

Zespół Aspergera to zaburzenie ze spektrum autyzmu. Osoby cierpiące na to zaburzenie mają jednak dużo mniejsze problemy z komunikacją niż osoby z innymi odmianami autyzmu. Rozwój umysłowy i funkcjonowanie także odbiegają od typowego autyzmu. Zespół Aspergera obejmuje objawy takie, jak:

* problemy ze współpracą z innymi ludźmi,
* problemy z rozumieniem języka niedosłownego,
* zawężone zainteresowania,
* przywiązanie do rutyny,
* problemy z mimiką i niewerbalnym okazywaniem uczuć,
* brak kontaktu wzrokowego,
* unikanie bliskości fizycznej.

W porównaniu z typowym autyzmem, zespół Aspergera pozwala osobie chorej osiągnąć dużo więcej. Wiele osób z zespołem Aspergera osiąga sukcesy, a to przede wszystkim dzięki umiejętności skupienia się na jednym temacie czy problemie oraz inteligencji.

Objawy zespołu Retta

Zespół Retta, w odróżnieniu od pozostałych całościowych zaburzeń rozwoju, w większości przypadków występuje u dziewczynek. Oprócz tego, dotyka nie tylko rozwoju psychicznego, ale także fizyczności chorych. Objawy zespołu Retta, to:

* małe dłonie, stopy i głowa,
* niski wzrost,
* trudności w przełykaniu,
* trudności w chodzeniu,
* spastyczność (sztywność mięśni, przykurcze utrudniające lub uniemożliwiające poruszanie się),
* bruksizm,
* napady padaczkowe,
* ataki paniki,
* powtarzalne ruchy dłoni,
* problemy z koordynacją ruchową,
* brak umiejętności komunikowania niewerbalnego,
* brak umiejętności mówienia.

Objawy zespołu Hellera

Dziecięce zaburzenia dezintegracyjne (ang. CDD childhood disintegrative disorder) zaczynają objawiać się najpóźniej ze wszystkich całościowych zaburzeń rozwoju. Między 2. a 4. rokiem życia dziecko traci nabyte już umiejętności motoryczne, językowe i społeczne. Symptomy przypominają autyzm dziecięcy, jednak w przypadku autyzmu dziecko rodzi się już z pewnymi objawami. W zespole Hellera dziecko do 2.-4. roku życia rozwija się najzupełniej normalnie, a w pewnym momencie dość szybko traci swoje umiejętności, choć może to trwać do 10. roku życia. Charakterystycznym objawem są także halucynacje.

Leczenie:

Plan leczenia opracowywany jest indywidualnie dla każdego dziecka w zależności od: wieku, stanu zdrowia i historii medycznej dziecka, głębokości zaburzenia, rodzaju zaburzenia, tolerancji i podatności dziecka na określone działania, procedury i terapie, a także sytuacji rodzinnej. Terapia może obejmować: psychoterapię indywidualną dziecka (z wykorzystaniem elementów terapii behawioralnej, opcji, integracji sensorycznej); terapię grupową, terapię logopedyczną; psychoedukację dla rodziców. Niestety dotychczas nie są znane metody zapobiegania CZR.

Bibliografia:

Olechnowicz A., Wokół autyzmu - fakty, skojarzenia, refleksje, WSiP, Warszawa 2004, ISBN 83-02-08923-0.
O'Regan F., ADHD, Liber, Warszawa 2005, ISBN 83-60215-04-9.
Bragdon A., Gamon D., Kiedy mózg pracuje inaczej, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot 2003, ISBN 83-89574-07-1.
Cytowska B., Winczura B., Dziecko z zaburzeniami w rozwoju, Impuls, Kraków 2006, ISBN 83-7308-725-7.

źródło: internet: http://portal.abczdrowie.pl/calosciowe-zaburzenia-rozwojowe

Zaburzenia i opóźnienia
rozwoju ruchowego

Rozwój psychoruchowy mający prawidłowy przebieg charakteryzuje się progresywnymi zmianami ilościowymi i jakościowymi we wszystkich jego sferach, następującymi w miarę wzrastania i dojrzewania dziecka w ustalonym porządku i w określonym tempie.

Zaburzenia Rozwoju Psychoruchowego dzieci w wieku Przedszkolnym

Nie wszystkie dzieci rozwijają się harmonijnie i w równym tempie. Wiek rozwojowy nie zawsze pozostaje w zgodzie z wiekiem biologicznym. W psychoruchowym rozwoju niektórych dzieci można zauważyć pewne opóźnienia, które mają różne podłoże etiologiczne. 
Zaburzenia psychoruchowego rozwoju dziecka można 
podzielić na:

- Makrouszkodzenia centralnego układu nerwowego są to uszkodzenia genetyczne, trwałe, których nie da się zlikwidować.
- Mikrouszkodzenia centralnego układu nerwowego są to śladowe uszkodzenia spowodowane najczęściej niewłaściwymi warunkami środowiska 
rodzinnego i instytucjonalnego Mikrozaburzenia można zlikwidować poprzez wczesne wykrycie i rozpoznanie oraz właściwą terapię pedagogiczną. -  - Zaburzenia somatyczne dotyczą narządu wzroku, słuchu, mowy i postawy (np. krótkowzroczność, głuchota, zez, wady postawy), mają wpływ    
na proces rozwoju i edukacji.

Parcjalne zaburzenia rozwoju, to opóźnienia lub zaburzenia jednej lub kilku funkcji psychoruchowego rozwoju dziecka przy ogólnym poziomie umysłowym odpowiednim do wieku i przy odpowiednim kształtowaniu się pozostałych funkcji i sfer rozwoju. H. Spionek zaproponowała następujący podział ze względu na rodzaj zaburzeń rozwoju psychoruchowego dzieci: 
zaburzenia motoryczne, 
zaburzenia procesów poznawczych, 
zaburzenia emocjonalno - motywacyjne, 
zaburzenia napędu psychoruchowego.

Wymienione zaburzenia są następstwem mikro uszkodzeń mózgu we wczesnej ontogenezie, a także wynikiem braku czynników stymulujących rozwój dziecka w środowisku rodzinnym. Gdy stwierdzimy opóźnienia lub zakłócenia wąskozakresowe  np. zaburzenia manualne przy prawidłowym ogólnym rozwoju ruchowym lub zakłócenia w percepcji wzrokowej bądź słuchowej, mówimy wtedy o fragmentarycznych deficytach rozwojowych. 

I. MIKROZABURZENIA ROZWOJU RUCHOWEGO

GRUPY OBJAWOWE:

a) jako skutek zaburzeń funkcjonowania układu piramidowego obniżenie sprawności pojedynczych aktów ruchowych, np. chwytu pęsetkowego, co utrudnia wykonanie precyzyjnych ruchów, takich jak trzymanie ołówka w palcach;
b) jako skutek zaburzeń funkcjonowania układu pozapiramidowego zaburzenia melodii kinetycznej ruchów itp. 
c) obniżenie precyzji ruchów docelowych z jednoczesnym wzmożeniem psychoruchowym napędu. 
d) zaburzenia koordynacji wzrokoworuchowej powodujące, że dziecko z wielkim trudem uczy się dostosowywać swoje ruchy do właściwości przedmiotów. Powiązania ruchowo-wzrokowe wytwarzają się w tych wypadkach z dużym opóźnieniem.

H. Spionek, Zaburzenia psychoruchowego rozwoju dziecka, Warszawa 1969, PWN; H. Spionek, Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne, Warszawa 1973, PWN.

Przebieg prawidłowego rozwoju ruchowego jest następujący:

-wykształcenie odruchowych ruchów niemowlęcych i ich wzajemnej integracji 
-integracja odruchów niemowlęcych z ruchami świadomie kontrolowanymi 
-rozwój u dziecka całościowych schematów ruchów ciała (siedzenie, stanie) i kształtowanie ruchów przejściowych (umiejętność odwracania się, 
siadania) 
- rozwój dożywotnich odruchów- grawitacji, równowagi, trzymania głowy  wykształcenie różnorodnych koordynacji ruchów (lewa ręka-prawa ręka,  
- ręce-oczy, rece-oczy-słuch, ręce-nogi, i wiele innych)rozwój wymiarów ciała: lateralizacji, ześrodkowania i skupienia 
- wykształcenie bazowych schematów ruchowych zapewniających nabycie umiejętności manualnych i nawyków pisania, czytania. 
- ukształtowanie pozycji ciała, tempa, postawy i formy ciała 
- prawidłowy rozwój neurologiczny 
- ukształtowanie kinestetycznego intelektu 
- rozwój związków między ruchami i ich schematami a procesami emocjonalnymi, poznawczymi, psychicznymi oraz zachowaniem.

Naturalny i prawidłowy rozwój ruchowy małego dziecka ma ogromny wpływ na inne etapy dojrzewania oraz na funkcjonowanie w dorosłym życiu. 

Prawidłowe funkcjonowanie analizatora kinestetyczno - ruchowego, szczególnie jego części zlokalizowanych w korze mózgowej, oraz stymulujące oddziaływanie środowiska to warunek prawidłowego rozwoju motorycznego dziecka.

W ujęciu Reykowskiego motoryka jest ściśle powiązana z psychiką, spełnia bowiem podobne zadanie - uczestniczy w regulacji stosunków człowieka z otoczeniem, stanowi element systemu organizującego ludzką działalność.
Rozwój fizyczny, jako proces zmian somatycznych (anatomicznych) i funkcjonalnych (fizjologicznych) w organizmie, stwarza podstawy do rozwoju motoryki.Poziom rozwoju ruchowego zależy więc od rozwoju układu kostnego, mięśniowego, układów związanych z przemianą materii i wydzielaniem wewnętrznym, a szczególnie od układu nerwowego, który koordynuje działalność wszystkich układów i steruje funkcjami organizmu. 
Opóźnienia w rozwoju ruchowym mogą mieć charakter globalny i dotyczyć całokształtu motoryki dziecka lub wycinkowy , gdy dziecko wolniej opanowuje niektóre tylko umiejętności ruchowe przy innych rozwijających się w tempie normalnym (dysharmonie w rozwoju ruchowym).

Według Nartowskiej najczęściej spotykane zespoły zaburzeń u dzieci w wieku przedszkolnym to:

-  niezręczność ruchowa całego ciała 
-  niezręczność manualna

Niezręczność ruchowa całego ciała:

Niezręczność ruchowa całego ciała to fragmentaryczne opóźnienie rozwoju ruchowego, które wyraża się brakiem precyzji ruchów, wzmożonym napięciem mięśniowym i współruchami ( np. przy pisaniu dziecko pomaga sobie ruchami nóg, tułowia, szyi czy języka). Opóźnienia w tym zakresie obserwujemy już w niemowlęctwie, dziecko z opóźnieniem zaczyna siadać i chodzić. Jeżeli opanuje jednak jakąś czynność to sprawność jej nie odbiega od przeciętnej. Dziecko osiąga umiejętności we własnym czasie, lecz wykonuje je niezgrabnie, napotyka szereg trudności nawet w tych zadaniach ruchowych, które wielokrotnie powtarza. Dziecko niesprawne bywa narażone na krytykę, na wyśmianie i odrzucenie przez grupę z powodu swej nieprzydatności w grach i zabawach ruchowych.

Objawy ogólnej niezręczności:

1. Mała aktywność ruchowa
2. Ogólna niezręczność i małą wyćwiczalność w zakresie dużych ruchów, związana z
zakłóceniami napięcia mięśniowego (napięcie nadmierne lub za małe)
3. Brak koordynacji ruchów przy współdziałaniu różnych grup mięśniowych (współruchy), dający wrażenie ogólnej niezręczności, ruchy są ?kanciaste?, mało płynne
4. Opóźnienie w stosunku do rówieśników nabywania umiejętności ruchów w czynnościach codziennych, zabawowych i sportowych
5. Zakłócenia koordynacji wzrokowo ? ruchowej (ruch odbywa się pod kontrolą wzroku np. rzut piłką oraz w naśladowaniu demonstrowanego ruchu).
6. Brak precyzji ruchów
7. Podczas biegów i skoków dziecko nie nadąża za innymi dziećmi
8. Chodzi po schodach niezręcznie
9. Niezgrabnie wspina się na meble, przeplotnie, huśtawki, żąda w tych sytuacjach pomocy ze strony dorosłych
10. Z trudem uczy się jeździć na rowerze.
11. Niechętnie bierze udział w zabawach ruchowych

Niezręczność manualna:

Niezręczność manualna zaś charakteryzuje się zaburzeniami koordynacji ruchowej i wzrokowo ruchowej. Dzieci te ze względu na mała precyzję ruchów mają duże trudności z wykonywaniem prostych zadań. Opóźnienie w rozwoju apraksji, brak precyzji ruchów drobnych. Duże trudności z wykonywaniem prostych zadań. Z opóźnieniem zdobywają umiejętności samoobsługi, są mało samodzielne. Codzienne czynności wykonują wolno i niezręcznie, co powoduje, że dorośli nie mając cierpliwości wyręczają je. Niechętnie budują z klocków, gdyż ich budowle łatwo rozpadają się z powodu wadliwej konstrukcji. Często niszczą i psują zabawki oraz przedmioty codziennego użytku. Często upuszczają przedmioty, nie chcą i nie lubią wycinać nożyczkami. Niewłaściwa koordynacja obu rąk powoduje, że dzieci chętnie posługują się jedną ręką (druga raczej im przeszkadza). Trudności więc przy zapinaniu guzików, wiązaniu sznurowadeł. Niechętne podejmowanie czynności manualnych. Nieprawidłowo trzymają ołówek, rysują niechętnie, nie kończąc pracy nie mogą wykazać "zdolności rysunkowych". Ich rysunki mają uproszczoną formę i niski poziom graficzny. 

Zakłócenia motoryki manualnej:

Objawy niezręczności manualnej:

1. Zaburzenia koordynacji ruchowej i wzrokowo ? ruchowej.
2. Mała precyzja ruchów ? trudności w wykonywaniu prostych zadań.
3. Mała samodzielność dziecka, z opóźnieniem zdobywa umiejętności samoobsługowe, ma trudności przy zapinaniu guzików, wiązaniu sznurowadeł.
4. Codzienne czynności wykonuje wolno i niezręcznie.
5. Nieprawidłowo trzyma ołówek.
6. Niechętnie rysuje, nie kończy pracy.
7. Rysunki mają uproszczoną formę i niski poziom graficzny.
8. Prace są niedbale wykonane, często poplamione, podarte, pogniecione.
9. Dziecko niechętnie buduje z klocków budowle łatwo się rozpadają z powodu wadliwej konstrukcji.
10. Często psuje i niszczy zabawki oraz przedmioty codziennego użytku.
11. Niezręcznie wycina, szarpie papier( źle koordynują ruchy obu rąk).
12. Nadmierne napięcie mięśni zbyt silny nacisk ołówka, łamanie kredek. Ruchy ręki są gwałtowne, mało płynne, kanciaste w rysunkach przeważają linie proste, mało jest linii falistych lub całkowity ich brak.
13. Zbyt małe napięcie mięśniowe linie rysunku nikłe, czasem ledwo widoczne. Linie proste są nierówne  faliste lub przerywane. Przewaga rysunków drobnych i małych. Upuszczają przedmioty nie maja siły wycinać nożyczkami.
14. Dzieci te są bierne, mało samodzielne, maja niską samoocenę, unikają rówieśników.

Prawidłowa motoryka ogólna ciała oraz sprawność manualna jest jednym z warunków powodzenia dziecka w nauce szkolnej. Dla prawidłowej oceny sprawności ruchowej kończyny górnej, która odgrywa istotną rolę m.in. w czynnościach pisania niezbędna jest znajomość fizjologii ręki. Ręka skupia w sobie 3 podstawowe czynności :

- Czynność chwytną, która jest najbardziej prymitywną, spotykaną również wśród niższych form życia;
- Czynność manipulacyjną, występującą u wielu zwierząt, lecz najlepiej wykształconą u człowieka;
- Mowę ręki, najwyższą formę czynności ręki.

Pisanie wymaga zarówno czynności chwytnej jak i manipulacyjnej. Czynność pisania angażuje całą rękę, gdyż ruchy pisarskie wymagają udziału nie tylko palców, ale także przedramienia i łokcia. Sprawność ruchów pisarskich jest zależna od dynamiki procesów nerwowych oraz anatomicznej dojrzałości aparatu kostnego i mięśniowo stawowego ręki oraz poziomu koordynacji wzrokowo ruchowej. Dojrzałość tę osiąga dziecko z wiekiem, zaś sprawność w miarę nabywania doświadczeń. 

Dzieci przedszkolne oraz w młodszych klasach szkoły podstawowej napotykają duże trudności w pisaniu, głównie z powodu niedostatecznej sprawności rąk. U dzieci 78 letnich nie jest zakończony jeszcze proces kostnienia dłoni. Skostnienie nadgarstka następuje dopiero w wieku 10-13 lat. Ręce dziecka, a w szczególności palce są bardzo giętkie, bowiem kości palców mają zakończenia chrząstkowe. 

E. Hurlock zwraca ponadto uwagę, iż u dzieci 6-7 letnich nerwy i mięśnie palców, ręki przegubu i ramienia nie są rozwinięte w takim stopniu, aby mogły wykonywać precyzyjnie skoordynowane ruchy potrzebne przy pisaniu. Z tego też względu nauki pisania nie można rozpoczynać zbyt wcześnie. Niezbędną do pisania sprawność manualną zdobywa dziecko w toku wykonywanie różnych działań, a w szczególności czynności angażujących drobne ruchy palców. Doniosłe znaczenie tego typu zajęć polega na tym, że sprzyjają one kształtowaniu się ruchów dowolnych, celowych, skoordynowanych. Właśnie tego typu ruchy potrzebne są przy pisaniu.

Metody badań motoryki

1.Wywiad z matką

Niezwykle ważna rolę w dokonaniu oceny rozwoju ruchowego odgrywa wywiad z opiekunem dziecka. Niezbędne w nim są pytania o to kiedy dziecko zaczęło utrzymywać głowę w pozycji pionowej, siedzieć, stać i chodzić (tempo rozwoju). Czy rozwój dziecka był harmonijny, czy dziecko rozwijało się równie dobrze pod względem ruchowym jak np. pod względem umysłowym (rytm rozwoju) i czy obserwowano okresy przyspieszenia lub zahamowania rozwoju (dynamika rozwoju). Równie ważnych danych dostarcza obserwacja dziecka podczas zajęć. 

2. Obserwacja dziecka podczas codziennych zajęć, zabaw manipulacyjnych,konstrukcyjnych, czynności samoobsługowych:

nawlekanie korali na sznurek
ubieranie się, mycie
budowanie z klocków

3. Analiza wytworów plastycznych

Analiza wytworów powstałych podczas zajęć plastycznych, czyli rysunków, wycinanek, ulepianek, oraz podczas pisania pozwala uchwycić symptomy zaburzeń motoryki, przedstawione wcześniej w tabeli objawów. 

4. Badania testowe i eksperymentalne

-  Badania testowe i eksperymenty służą również do oceny rozwoju motorycznego. Przykładowym testem, który służy do badania ogólnej sprawności ruchowej i jest przeznaczony dla dzieci i młodzieży w wieku 4-16 lat jest test Oziereckiego.
-  Do oceny motoryki rąk służy test Kreskowanie Miry Stambak, w którym miarą sprawności ruchowej jest liczba kresek wpisanych w kolejne kratki (1cm x 1cm) w ciągu jednej minuty oraz test Karty Rene Zazzo.

- Poziom odtwarzania figur prostych jest w teście H. Spionek miarą sprawności motorycznej i koordynacji wzrokowo  ruchowej. ?Próby odwzorowywania figur geometrycznych do badania dzieci w wieku od 3; 7; 6 lat. 

Lateralizacja i jej wpływ na sprawność manualną dziecka. 

Zaburzenia sprawności ruchowej często wiążą się z zakłóceniami w procesie lateralizacji. Lateralizacja związana jest z dominacją jednej z półkul mózgowych. Większość ludzi prezentuje model lateralizacji jednorodnej prawostronnej: dominacja prawego oka, prawej ręki i prawej nogi. (prawonożność) Lateralizacji jednorodnej lewostronnej nie traktuje się jako odchylenia od normy w sensie klinicznym jedynie statystycznym. 
H. Spionek podaje, że dzieci leworęczne nie różnią się pod względem sprawności intelektualnej od dzieci praworęcznych. 
Zdaniem H. Spionek dzieci leworęczne popełniają specyficzne błędy, jak:

- statyczne odwracanie liter (mylenie liter o podobnych kształtach, lecz innym położeniu w przestrzeni względem osi poziomej, 
- dynamiczne odwracanie liter (przestawianie, zmiana kolejności liter) 
- opuszczanie i dodawanie liter, sylab, wyrazów 
- błędne odtwarzanie liter (niedokładne odczytywanie i zapisywanie liter).

Zaburzenia lateralizacji:

Do zaburzeń lateralizacji zalicza się przede wszystkim brak funkcjonalnej dominacji jednej strony ciała, tzw. Lateralizacja słaba nieustalona, co może być stanem przejściowym (po 6 r.ż. świadczy o opóźnieniu procesu lateralizacji) lub trwałym (oburęczność utrzymuje się do końca życia). Wśród dzieci słabo zlateralizowanych często występują trudności w nauce. U dzieci obuocznych wiodącą rolę podczas czytania przejmuje kolejno raz jedno, raz drugie oko. Stąd zdarza się, że jednym okiem dziecko odczytuje początek wyrazu, drugim końcówkę, przeskakując i opuszczając litery wewnątrz wyrazu. W efekcie zniekształca wyraz, nie rozumie go, czyta bardzo wolno. 

Brak dominacji jednej ze stron ciała utrudnia wytwarzanie się orientacji w lewej i prawej stronie własnego ciała. Ponieważ kierunki w przestrzeni wyznacza sam człowiek, dlatego nieprawidłowa orientacja w lewej i prawej stronie schematu ciała jest powodem trudności wykształcenia się orientacji w przestrzeni. Dzieci te mają trudności ze wskazaniem kierunków w przestrzeni ("na prawo", "na lewo"), w związku tym także trudności odwzorowywaniem figur geometrycznych, występuje mylenie liter i cyfr asymetrycznych różniących się względem osi pionowej p - g, d - b, osi poziomej u - n, w - m, b - p, d - g, 9- 6. 

- Zakłócenia orientacji przestrzennej powodują kłopoty w rozplanowaniu zapisu na stronicy zeszytu, nieodpowiedni wybór linijek. W czytaniu przestawianie liter lub cząstek wyrazów, przeskakiwanie linijek druku.
- Podobne trudności pojawiają się w przypadkach lateralizacji niejednorodnej, czyli skrzyżowanej (dominujące narządy ruchu i zmysłów znajdują się po obu stronach osi ciała, np. dziecko praworęczne, lewoooczne, prawonożne). W tych przypadkach trudności spowodowane są głównie zaburzeniami współdziałania oka i ręki i ujawniają się podczas rysowania, pisania i czytania.

Ćwiczenia ogólnej sprawności ruchowej:

-    ćwiczenia równowagi (chodzenie po narysowanej linii, ławeczce gimn., równoważni, krawężniku itp.)
-  ...