Niepubliczna Placówka Doskonalenia Nauczycieli
„Akademia Mistrzostwa Sportowego Rekreacji i Turystyki im. Sławomira Szymczaka
we Wrocławiu”
Kurs kwalifikacyjny: Pedagogika lecznicza
Postawy rodzicielskie i ich rodzaje
Wrocław 2013
Rodzina to pierwotna grupa społeczna, w której dziecko doświadcza pierwszych kontaktów z otoczeniem, dorasta i rozwija się. To rodzice są często dla swoich pociech wzorem, z którymi dziecko się utożsamia, a ich postawy mają znaczący wpływ na zachowanie i kształt osobowości dziecka. M. Ziemska podaje, że postawa to „tendencja do zachowania się w specyficzny sposób wobec jakieś osoby, sytuacji, czy problemu, ogólniej mówiąc, jakiegoś przedmiotu, na którą jest skierowane”. Zatem postawa rodzicielska jest specyficznym zachowaniem matki lub ojca skierowanym w stronę swojego dziecka. J. Rembowski, definiuje postawę rodzicielską jako „całościową formę ustosunkowania się rodziców (osobno ojca, osobno matki) do dzieci, do zagadnień wychowawczych itp., ukształtowaną podczas pełnienia funkcji rodzicielskich”. Jednak nie zawsze postawy rodziców wobec dzieci są właściwe i otaczają dziecko rodzinnym ciepłem, zapewniają akceptację i rozumną swobodę.
Postawy, reakcje i zachowania rodziców mogą wynikać także z faktu posiadania w rodzinie dziecka chorego. Na pewno takie przykre zdarzenie, jak przewlekła choroba dziecka w rodzinie zmusza jej członków, a w szczególności rodziców, do podjęcia nieznanych im do tej pory trudnych zadań. Nie każdy rodzic posiada zdolność do pełnej akceptacji takiej sytuacji życiowej, jak wychowanie i opieka dziecka przewlekle chorego lub niepełnosprawnego. Na skutek przeżyć związanych z chorobą dziecka, rodzic może doświadczyć urazów, których przyczyny według K. Błeszyńskiej mogą być następujące:
− frustracja nadziei i oczekiwań związanych z oczekiwaniem potomka
− uczucie lęku, strachu i brak kompetencji związanych z pielęgnacją dzieci przewlekle chorych
− uprzednie przewidywanie reakcji ze strony społeczeństwa.
Prawidłowe zrealizowanie zadań wymaga od rodziców zdobycia odpowiedniej wiedzy, wiadomości i umiejętności niezbędnych podczas opieki, rehabilitacji i wychowania dziecka chorego. Nie jest zadaniem łatwym dla rodziców zapewnienie dziecku odpowiedniej opieki wychowawczej i leczniczej. Choroba dziecka niewątpliwie stanowi duże obciążenie psychiczne dla rodziców, powoduje wiele przeżyć stresowych i frustracyjnych oraz często zakłóca więzi emocjonalne występujące w rodzinie. Reakcje członków rodziny na wieść o chorobie dziecka mogą być różne i zależą od właściwości psychicznych danej osoby, relacji i więzi z jakimi pozostaje się z dzieckiem chorym, pozycji jaką zajmuje dany członek w rodzinie oraz cały układ sytuacji społeczno-kulturowej i materialnej, w której dana rodzina żyje. Złożoność i trudności wystąpienia takiej sytuacji w rodzinie sprawiają, że członkowie nie zawsze potrafią się porozumieć i podjąć wspólne działania dla dobra dziecka. Choroba dziecka może być także powodem dezintegracji rodziny albo przyczynić się do zwiększenia spójności rodziny, poprawy wzajemnych relacji i podjęcia wspólnego trudu w procesie opieki i wychowania chorego dziecka. Warto podkreślić, że znaczenie i rola rodziny pełnej miłości, życzliwości, zrozumienia i pozytywnych relacji między członkami, wzrasta jeszcze bardziej, gdy rozpatrujemy rozwój dzieci przewlekle chorych i z dysfunkcjami narządu ruch.
Postawy rodzicielskie wobec dzieci przewlekle chorych i z dysfunkcjami narządów ruchu ze względu na konsekwencje jakie ze sobą niosą mogą być negatywne, niewłaściwe (chorobo-twórcze) i wtedy wpływają niekorzystnie, negatywnie na zachowanie, rozwój dziecka i jego osobowość lub pozytywne, właściwe czyli „zdrowe”. W przypadku rodziców dzieci przewlekle chorych, niepełnosprawnych, postawy rodziców wobec swoich pociech i ich zmiany mogą być uzależnione i warunkowane okresami przeżyć, etapami, które występują po uzyskaniu informacji o chorobie dziecka. Należą do nich:
a) Okres szoku – zwany okresem wstrząsu emocjonalnego lub okresem krytycznym, następuje bezpośrednio po informacji o chorobie dziecka. Większość rodziców w tym okresie się załamuje, czuje żal, rozpacz, poczucie krzywdy i bezradność. Często występują u rodziców niekontrolowane reakcje emocjonalne, jak agresja słowna, płacz, stany nerwicowe. Takie emocje najczęściej wpływają negatywnie na relacje między samymi rodzicami oraz na ich stosunek do dziecka.
b) Okres kryzysu emocjonalnego – inaczej okres rozpaczy, depresji. Rodzice ciągle jeszcze przeżywają negatywne emocje. Nie potrafią pogodzić się z chorobą, niepełnosprawnością dziecka, są bezradni, przygnębieni i przeżywają zawód wynikający z rozbieżności między rzeczywistym, a wymarzonym obrazem dziecka. Często występuje również poczucie winy i pesymistyczne ocenianie przyszłości dziecka. Bardzo silne przeżywanie własnych problemów może wywoływać agresję we wzajemnych kontaktach i bunt wobec otoczenia. Takie zachowania mogą ograniczyć i zakłócić interakcje z chorym dzieckiem.
c) Okres pozornego przystosowania się do sytuacji – rodzice nie mogą pogodzić się z chorobą dziecka więc zaczynają i próbują, na przykład podważyć trafność diagnozy poprzez ponawianie jej w innych placówkach. Innym mechanizmem obronnym będzie poszukiwanie winnych choroby, niepełnosprawności dziecka, przypisując ją najczęściej lekarzom. Zdarza się, że po wykorzystaniu wielu sposobów i możliwości pomocy dziecku, rodzice stwierdzą, że już nic nie mogą dla niego zrobić i zaczynają ograniczać się wyłącznie na podstawowych czynnościach opiekuńczych względem dziecka.
d) Okres konstruktywnego przystosowania się do sytuacji – rodzice analizują w jaki sposób mogą pomóc dziecku i próbują zdobyć prawdziwe informacje na temat przyczyn i konsekwencji choroby. Rodzice zaczynają dostrzegać postępy dziecka, a kontakt i czynności wykonywane wokół dziecka zaczynają przynosić im satysfakcję.
Literatura podaje kilka typologii postaw rodzicielskich, na przykład model Anny Roe wysuwa jako podstawowe pojęcia w zachowaniu rodzicielskim: chłód i ciepło. Z ciepłem łączy się akceptacja w dwóch odmianach. Pierwsza to miłość, czyli pełne zaangażowanie emocjonalne, a druga to uczucie wyrażane sporadycznie, tylko przypadkowo. Natomiast z postawą chłodu wiąże się odtrącenie, zaniedbywanie, unikanie kontaktu z dzieckiem. Przewlekła choroba dziecka bardzo często wyzwalają u rodziców niewłaściwe postawy rodzicielskie. Do postaw negatywnych można zaliczyć:
e) Postawa nadmiernie opiekuńcza i ochraniająca – zbyt wielka troska i opieka na wiadomość o chorobie lub niepełnosprawności dziecka jest normalną reakcją rodzica, ale gdy takie niesienie pomocy ulega utrwaleniu może przeistoczyć się w postawę niewłaściwą. Rodzice w takim momencie zaczynają przejmować całą aktywność dziecka na siebie. Wyręczają swoje pociechy w wykonywaniu wielu czynności jak np. samodzielne jedzenie, wiązanie butów, ubieranie się. Nie są świadomi tego, że ograniczając w ten sposób dzieci robią im krzywdę i jeśli dalej będą oddalać od nich wszelkie problemy, trzymać z dala od grupy rówieśniczej to może u tych dzieci pojawić się dodatkowo niepełnosprawność społeczna. W taki oto sposób dzieci pozbawione są swobody, samodzielności i stają się w ten sposób zależne od rodziców Postawa ta może spowodować opóźnienie dojrzałości, brak w podejmowaniu inicjatywy i niezaradność życiową.
f) Postawa pozornej akceptacji – to odrzucenie ukryte, ma miejsce kiedy rodzic pozornie pełni funkcje opiekuńcze np. kupując zabawki, ładne ubrania, zapewniając pożywienie i zaspakajając podstawowe funkcje fizjologiczne, ale nie wykonują nic poza tym. Tacy rodzice dane czynności wykonują na pokaz i w rzeczywistości się nie starają, bo twierdzą, że z dziecka i tak nic nie będzie w przyszłości.
g) Postawa jawnego odrzucenia – można ją zauważyć w momencie kiedy rodzice chcą się odsunąć od dziecka i zerwać z nim kontakt. Rodzice świadomie w takich przypadkach np. przywożą dziecko do szpitala, a po skończonym leczeniu już po pociechę nie wracają. W takich sytuacjach widać, że rodzic nie zwraca uwagi na potrzeby i uczucia swojego dziecka. Taka postawa może przyczynić się do zahamowania rozwoju uczuć wyższych, a nawet doprowadzić do głębszych zaburzeń osobowości, które mogą uzewnętrznić się w postaci agresywności, wykolejenia czy przestępczości.
h) Postawa maskowania zaburzeń – rodzic chroni syna lub córkę przed sytuacjami, podczas których niepełnosprawność dziecka mogłaby być widoczna, np. zamykając dziecko w domu, wychodząc na spacery wieczorem, kiedy jest ciemno i mniej ludzi przechadza się po ulicach. Rodzice przejawiający postawę maskowania zaburzeń, zapominają ile radości może sprawić dziecku wyjście na zakupy czy zwykła przejażdżka pociągiem lub autobusem.
i) Postawa rezygnacji – pojawia się szczególnie u rodziców, których dzieci są dotknięte bardzo znaczną niepełnosprawnością. Postawa rezygnacji może pojawić się po wielu latach sprawowania wobec dziecka opieki. Taka sytuacja może wynikać z wypalenia sił, przemęczenia, a także słabnących wraz z wiekiem sil fizycznych rodziców. W pewnym momencie następuje ograniczenie czynności opiekuńczych do niezbędnego minimum umożliwiającego przeżycie.
j) Postawa pobłażliwa – rodzice wychodzą z założenia, że skoro ich dziecko jest już tak pokrzywdzone i nieszczęśliwe ze względu na swoja ciężką chorobę lub niepełnosprawność, to nie należy mu dodatkowo jeszcze utrudniać życia. Tacy rodzice pozwalają na wszystko swojemu dziecku i nie stawiają wobec niego żadnych wymagań. Dziecko nie wie co może i kiedy przekracza granice. Rodzice nie są świadomi faktu, że wiedza dziecka na temat tego co mu wolno, a co nie, pozwala dziecku zaspokoić potrzebę bezpieczeństwa. Dodatkowo wymagania, granice, które stawiają rodzice, mogą dać dziecku świadomość i sygnał, ze rodzic interesuje się nim, tym co robi i że mu po prostu na nim zależy.
k) Postawa perfekcjonistyczna, nadmiernie wymagająca - można ja zauważyć kiedy matka lub ojciec stawia dziecku zbyt duże wymagania np. edukacyjne. Dla takiego rodzica ważniejsza może okazać się w niektórych momentach kariera zawodowa i przyszłość edukacyjna dziecka niż jego zdrowie. Rodzice nie zważają na rzeczywiste możliwości ich dziecka i za wszelką cenę dążą do wychowania i wykształcenia doskonałego człowieka. Dziecko będące pod naciskiem rodziców nadmiernie wymagających może odczuwać stany frustracyjne, lęki i obawy, ma też niskie poczucie wartości – nie wierzy w swoje siły, talent i umiejętności.
Budujące jest to, że wielu rodziców prawidłowo dba o rozwój i przyszłość dziecka. Do postaw pozytywnych możemy zaliczyć:
l) Postawa akceptacji – rodzic nie wstydzi się niepełnosprawności dziecka i w pełni je akceptuje. Rodzice potrafią okazywać dziecku czułość, wyrozumiałość, cierpliwość, troskę oraz interesują się jego problemami i w miarę możliwości starają mu się pomagać w trudnych sytuacjach. W rodzinie, w której występuje postawa akceptacji, dziecko ma zaspokojoną potrzebę bezpieczeństwa i zapewnione prawidłowe warunki dla rozwoju osobowości.
Dla rodziców posiadanie dziecka przewlekle chorego lub z dysfunkcjami narządów ruchu jest przykrym i trudnym zdarzeniem, które dzięki wsparciu rodziny, rozmową i konsultacją z różnymi specjalistami, wymianie doświadczeń z innymi rodzicami o podobnych problemach, na pewno wzmocni psychicznie i wyposaży ich w odpowiednie kompetencje, dzięki którym będą potrafili w pełni zaakceptować daną sytuację i zapewnić odpowiednie warunki dla zaspokojenia, tak ważnych dla zdrowia i prawidłowego rozwoju dziecka potrzeb: miłości, bezpieczeństwa, kontaktu z bliskimi i poznawania świata.
Bibliografia:
m) Błeszyńska K., Wybrane problemy kształtowania się postaw rodzicielskich wobec dzieci z odchyleniami od normy (w) Problemy rodziny 1991, nr 1.
n) Kawula S. i in. , Pedagogika rodziny. Obszary i panorama problematyki, Toruń 1998.
o) Obuchowska I. (red.), Dziecko niepełnosprawne w rodzinie, Warszawa 1991.
p) Plopa M., Psychologia rodziny: teoria i badania, Elbląg 2004.
q) Ziemska M., Postawy rodzicielskie, Warszawa 1973.
r) Ziemska M. (red.), Rodzina i dziecko, Warszawa 1979.
7
mocy1