Stanisław Sierpowski Poznan GENEZA I MIĘDZYNARODOWE ZNACZENIE II WOJNY WIATOWEJ 1. Geneza II wojny wiatowej to złożony, wielowštkowy proces. Z górš półwiecze trwajš wysiłki zmierzajšce do opisania różnych jej aspektów, w tym także rozważania na temat jej przyczyn1. U jej podłoża brzemieniem legły skutki wielkiej wojny z lat 1914-18, które spowodowały generalnš zmianę układu sił w Europie - dotychczas najważniejszym, ale i najbardziej skonflik- towanym kontynencie. Niemcy i Rosja - mocarstwa poważnie dotknięte skutkami "wielkiej wojny" - stały się pierwszorzędnymi aktorami europejskiej sceny politycznej zwišzanej z następnš wojnš wiatowš. Także kolejne mocarstwo wówczas pokonane, poprzez swoich sukcesorów (Austrię, Cze- chosłowację, częciowo także Węgry) zaznaczyło swój udział w destabilizacji wiodšcej do nowego konfliktu zbrojnego. Za merytorycznie uzasadniony można przyjšć poglšd, że ródeł II woj- ny wiatowej należy szukać w pierwszej. Znaczy to, że konflikty, które przywiodły wiat do Tannenbergu, Verdun czy Caporetto nie zostały roz- 1 Literatura podejmujšca ten problem jest olbrzymia. Obok klasycznych dzieł dotyczšcych genezy II wojny wiatowej pióra M. Toscano, A.J.P. Taylora, a z polskich H. Batowskiego, na uwagę zasługuje ksišżka o charakterze historiograficznym: R. Schwok, Interpretations de la politique etrangere de Hitler. Une analyse de I'historiographie, Paris 1987; por. także: D.C. Watt, How War Came. The Immediate Origins oj the Second World War 1938-1939, London etc 1989; Niemcy w polityce międzynarodowej 1919-1939, pod red. S. Sierpowskiego, t. III. W dobie Monachium, t. IV. Na przełomie pokoju i wojny, Poznań 1992, M. Zgórniak, Europa w przede- dniu wojny. Sytuacja militarna w latach 1938-1939, Kraków 1993. 64 Stanisław Sierpowski wišzane przez paryskš konferencję pokojowš lub zostały rozstrzygnięte wadliwie. Powraca przeto nie nowa przecież kwestia, że okres międzywojenny nie jest tyto za co uchodzi, że lata 1919-1939 to jedynie rozejm. Jednym z filarów systemu wersalskiego była Liga Narodów. Jej powstanie słusznie zalicza się do najważniejszych elementów międzywojennej rzeczy- wistoci. Społecznoć międzynarodowa łšczyła z tš organizacjš wielkie na- dzieje. Niezależnie od wielu inicjatyw, ważnych z cywilizacyjnej perspektywy, jedynie częciowo spełniła ona pokładane w niej nadzieje. Im dalej od inauguracyjnego posiedzenia instytucji genewskiej, tym mniej realny był jej wpływ na kształt stosunków międzynarodowych. Zwolna traciła ona także swš ostatniš, bodaj najbardziej widocznš funkcję, mianowicie forum dla napiętnowania działań uznawanych za szczególnie brutalne, a zwłaszcza sprzeczne z fundamentami prawa narodówz. Zmierzch instytucji genewskiej wišzał się bezporednio z wojnami, aktami agresji wszczynanymi przez państwa silnie ważšce na kształcie stosunków międzynarodowych. Chodzi zwłaszcza o wstrzšs wywołany agresjš japońskš na Mandżurię, która rozpoczęła drugie dziesięciolecie okresu międzywojen- nego, zdominowane - w przeciwieństwie do pierwszego -- elementami destruk- cji3. Inicjatywa ta zaktualizowała zagadnienie mandżurskie czynišc zeń ognisko zapalne, niezwykle ważne dla stosunków międzynarodowych. O Man- dżurię rywalizowały w XIX w. Chiny i Rosja, a Japonia i Rosja prowadziły wojnę w latach 1904/05, którš zakończono dzięki mediacji Stanów Zjedno- czonych4. To włanie za sprawš Mandżurii, stale przypominajšca o swym izolacjonizmie Ameryka, zdecydowała się na współdziałanie z Ligš Narodów w 1931 r. Był to szeroko komentowany precedens. Na domiar wszystkiego na ten, jak się póniej okazało odosobniony krok zdecydowała się republi- kańska administracja prezydenta Hoovera, omieszajšca w przeszłoci Ligę Narodów, jako poronionš inicjatywę, zwišzanš z idealistycznie nastawio- nym demokratš - Woodrow Wilsonems. Rozwijajšc nieco wštek mandżurski, jeden z ważniejszych dla dekompo- zycji stosunków międzynarodowych w skali wiatowej, należy wskazać na rolę Mandżurii jako bazy wypadowej Japonii na kontynent. Jednym z obiek- z The League ot Nations in retrospect. Proccedings ot the Symposium, Berlin-New York 1983; F.S. Northedge, The League ot Nations: its life and limes 1920-1946, Leicester Ilniversity Press 1986. 3 Por. szerzej S. Sierpowski, Przemiany w polityce międzynarodowej w latach wielkiego kryzysu gospodarczego, w: Niemcy w polityce międzynarodowej 1919-1939. T. II. Lata wielkiego kryzysu gospodarczego. Pod red. St. Sierpowskiego, Poznań 1992, ss. 9-46. 4 Por. szerzej W. Rojek, Ekspansja mocarstw w Chinach i jej wpływ na rozwój stosunków międzynarodowych w latach 1895-1919, Kraków 1990. 5 Ch. Thorne, The Limits ot Foreign Policy: The West, The League and the Far Eastern Crisis 1931-1933, New York 1972. Geneza i międzynarodowe znaczenie 11 wojny wiatowej 65 rów japońskich aspiracji była Mongolia, która choć w 1924 r. ogłosiła nie- podległoć i przyjęła nazwę Mongolskiej Republiki Ludowej, to jednak nie była traktowana jako podmiot stosunków międzynarodowych. Nie utrzymy- wała ona stosunków dyplomatycznych z innymi państwami, ani nie była członkiem organizacji międzynarodowych. Wszechstronna "opieka" ZSRR okazała się bardzo potrzebna op. w maju 1939 r. kiedy Japonia podjęła kolejnš, najszerzej zakrojonš akcję zbrojnš w celu opanowania częci terytorium Mongolii. Finałem tych intensywnych walk zbrojnych było podpisanie wio- snš 1941 r. jednego z najważniejszych dokumentów tego czasu, mianowicie paktu o nieagresji między Zwišzkiem Radzieckim i Japoniš. Sytuacja ta, jakkolwiek przedstawiona w oparciu o przykład zaczerpnięty z Azji, stanowiła element dokonujšcej się ewolucji międzynarodowej, w której powracano do tradycyjnej polityki zdominowanej przez mocarstwa. Państ- wom mniejszym, także redniej wielkoci, rozwój sytuacji międzywojennej wyznaczył cele, będšce najczęciej wypadkowš nie tyle ich obiektywnych możliwoci, ile usytuowania w szerszych planach i polityce mocarstw. Tak więc dla genezy II wojny wiatowej kluczowe znaczenie ma zro- zumienie roli mocarstw. W porównaniu do czasów I wojny wiatowej pozycja większoci z nich ulegała istotnej zmianie. Przede wszystkim uwidacznia się marniejšca międzynarodowa pozycja Francji. Lata rodzenia się systemu wersalskiego oraz lata zmierzchu i kresu tego systemu to jakby dwie odmienne epoki w dziejach tego państwa. W trwajšcym ledwie 20 lat procesie Francja konsekwentnie traciła na znaczeniu, zarówno w stosunkach z rywalami jak i sojusznikami. Wród wielu przyczyn tego stanu rzeczy na podkrelenie zasługuje trwoga przed nie tylko możliwym, spodziewanym, wręcz oczekiwanym (jako fatalna koniecznoć) rewanżem ze strony pokonanych Niemiec. Wraz z upływem lat obawy te przybrały bardzo szeroki zasięg. Zabezpieczenie się przed "zemstš niemieckš" stanowiło osnowę francuskiej racji stanu, która znajdowała sil- ne oparcie w społeczeństwie. Międzywojenna Francja została zdominowana przez defetyzm i linię Maginota. Rozwój sytuacji międzynarodowej powodował, że francuskie przygnę- bienie narastało w miarę kolejnych sukcesów niemieckich. Był to uboczny, raczej nie eksponowany produkt systemu wersalskiego. W jego ramach sytuacja obu państw była jasno okrelona: zwycięska Francja ustępowała, pokonane Niemcy odzyskiwały, zdobywały. 6 Por. G.N. Sevostianov, Podgotovka vojny na Tichom Okeane, Moskva 1962; Historia polityczna Dalekiego Wschodu do 1945, Warszawa 1981. ' J. Meysztowicz, Upadek Marianny, Warszawa 1976; R. Poidevin, J. Bariery, Les relasions franco-allemandes 1815-1975, Paris 1977; J.B. Duroselle, Politique etrangere de la France. La decadence 1932-1939, Paris 1983. s N. Michel, Le dróle de guerre, Paris 1971. 66 Stanisaw Sierpowski Stosunki francusko-niemieckie to jeden z ważniejszych "barometrów" międzywojennego czasu. Niemcy stawały się coraz ważniejszym, im bliżej wojny wręcz centralnym punktem ewoluujšcych stosunków międzynarodo- wych. Wraz z nastaniem hitleryzmu międzynarodowa rola Niemiec rosła bar- dzo szybko. Do rzędu zawsze niebezpiecznych złudzeń, bioršcych pozory za pożšdanš rzeczywistoć zaliczam tezę o międzynarodowej (zwłaszcza dyp- lomatycznej) izolacji Niemiec hitlerowskich z powodu brutalizacji życia wewnętrznego, antysemityzmu uprawianego przez państwo itp.9. Warto zauważyć, że międzywojenny wiat wraz z upływem lat jakby oswajał się z przejawami brutalizacji polityki wewnętrznej, w każdym razie państw totalitarnych. Niechęć do kontaktów z nimi z powodu uprawiania terroru wobec własnych obywateli nie miała większego znaczenia. Zwyciężała chłodna kalkulacja majšca za podstawę rachunek o klarownej gradacji: l. korzyci własne; 2. shierarchizowane straty wrogów, przeciwników i rywali; 3. korzyci bliższych i dalszych sojuszników. W nasilajšcej się walce o ukierunkowanie ekspansjonizmu niemieckiego państwa rednie i mniejsze stopniowo traciły na znaczeniu. Kupowanie poko- ju w drodze ustępstw przypominało płacenie własnych rachunków z cudzej kieszeni, Celem tej koncepcji majšcej zawsze bardzo licznych zwolenników, było odsuwanie w czasie wybuchu niemieckiego niezadowolenia, poprzez uwzględnianie niektórych żšdań oraz lokalizowanie niemieckich aspiracji w rejonach nie należšcych do własnej sfery wpływów. Rola jakš W. Brytania odgrywała w ówczesnych stosunkach międzynarodowych ułatwia - częcio- wo tylko słuszne - uogólnienie dotyczšce uprawianej przez niš polityki appeasementu. De facto zasady jej polityki bardzo dogadzały mocarstwom, ale tak długo dopóki Rzesza nie dotykała ich podstawowych interesówlo, Dramaturgia naznaczona symbolikš konferencji monachijskiej miała tak- że charakterystyczny i godzien uwagi wštek personalny. Chodzi o Edwarda Benesza, który uczestniczył przy narodzinach i upadku Republiki. Był on nadzwyczajnie dobr...
jagaw7