Systemy ekonomiczne 11.05.2010r.
Temat 5: Ewolucja systemów ekonomicznych
Polityczno-gospodarcza sytuacja powojennego świata i Europy. II Wojna światowa spowodowała duże i do dzisiaj istotne zmiany w systemach gospodarczych Europy i w całym systemie gospodarczym.
1) Powstanie 3 układów gospodarczych i społecznych – świat podzielił się na 3 części:
· 1 część to rozwinięte kraje kapitalistyczne, w Europie to kraje zachodnioeuropejskie (np. USA, Kanada, Japonia-> tzw. tygrysy azjatyckie, Australia, Nowa Zelandia, w Afryce – RPA; ta grupa państw była niezbyt duża)
· ZSRR + kraje objęte jego wpływem w wyniku układów kończących II Wojnę Św. W Teheranie, Jałcie, Poczdamie, w Europie to są kraje komunistyczne czy socjalistyczne, które nazywano krajami demokracji ludowej, poza Europą to np. Chiny
· Trzeci świat albo kraje rozwijające się, słabo rozwinięte, zacofane gospodarczo – to ogromna przestrzeń prawie cała Azja z wyjątkiem Japonii, Chin, Mongolii, prawie cała Afryka, cała Ameryka Łacińska z Brazylią przede wszystkim. Ulegał on gwałtownym wstrząsom po II Wojnie Św. Rozpoczął się proces dekolonizacji
Wymiana między tymi państwami była ograniczona, ograniczała tą wymianę tzw. żelazna kurtyna. Nieco większe stosunki panowały między państwami komunistycznymi, a krajami 3-ciego świata.
Miejsce tzw. kolonializmu zajął tzw. neokolonializm. Kraje Europy ucierpiały w związku z tym gdyż te państwa posiadały duże terytoria, które zdobywszy samodzielność- zaprzestały kontakt ze swoimi byłymi metropoliami, ograniczyły stosunki jednak nie brakowało konfliktów wojennych czego wynikiem były różne problemy np. gospodarcze.
Wzrost roli Ameryki i Azji w gospodarce i w polityce światowej.
· Za Ameryką szybko posuwała się Azja N i S, Europa stała się jednym z 3 ośrodków i to nie najważniejszym, poprzednio pełniła tą funkcję - centrum ówczesnego świata. [erozja pozycji Europy] cała Europa była bardzo zniszczona po II Wojnie Św. Sytuacja gospodarcza stałą się tak trudna, że ciężko było wyżywić społeczeństwo -> stąd duża rola USA (plan Marshalla) pomoc przyjęta nie była w Europie Wschodniej, która coraz bardziej oddalała się od Europy Zachodniej pod względem gospodarczym.
· Po 2 Wojnie Św. W całym świecie i w Europie Zachodniej panowała dobra, stabilna konigtura, nie było większych załamań, kryzysów gosp. Utrzymywał się przez ponad 20 lat stan dobrej, wysokiej koniugtury bez znaczniejszych załamań gosp. Tempo było stabilne i wysokie. Zachowana była równowaga makroekonomiczna w krajach kapitalistycznych.
· Dobrej sytuacji gosp. Towarzyszyła stabilizacja systemu walutowego, postanowiono wprowadzić system walutowy oparty na dolarze amerykańskim po stałym parytecie złota. Stałe kursy wymienne walut opartych na dolarze amerykańskim co uzgodniono na konferencji w USA w 1944r wymagało to powołania paru instytucji- powstały organizacje takie jak, np. Bank Światowy [ przez pierwsze 20 lat ten system doskonale zdawał egzamin] przyspieszony rozwój gosp. Europy powodował, że zmieniły się relacje makroekonomiczne między Europą Zachodnią, a USA zmieniła się wydajność pracy, finansów publicznych.
· Relacje walutowe ustanowione w 1944r. coraz bardziej zaczęły odbiegać od rzeczywistości- powodowało to odbieg złota z USA do Europy. W 1961r. USA po raz 1. Ewoluują dolara, rok później ponowna dewaluacja. W I połowie lat 70 nastąpił kryzys. lata 50, 60 zanotowane były jako bardzo dobre lata w historii gospodarki europejskiej.
Mówiąc o systemach ekonomicznych trzeba podkreślić ze te lata 50 i 60 to okres kenisizmu? Koncepcji Johna Keynes’a. po II Wojnie Św. Powrócono do tych koncepcji, znacznie je rozwijając i znacznie je doskonalić w tym czasie Europa Zachodnia dominowała ze względu na te koncepcje, które polegały na daleko posuniętym interwencjonizmie gospodarczym ze względu na gospodarkę. Uważano, ze interweniować gospodarkę powinno państwo. Liberalizm był wtedy na dalszym planie, był niemodny, większość ekonomistów i polityków odwoływała się do tej koncepcji. W krajach komunistycznych komuniści racjonowali wszystko ale np. energetyka, transport kolejowy, górnictwo węglowe, a nawet p. przemysłowy były objęte interwencją państwa.
Niezwykły rozwój funkcji opiekuńczych państwa w krajach Skandynawskich ale także w W. Brytanii w Niemczech, Austrii + niemieckojęzyczne państwa Europy .
Inny kierunek to wydatki państwa wzbudzane ze wzrostem popytu. Uważano, że wzrost zależy od popytu, jeżeli jest popyt to produkcja (PKB) rośnie, popyt zależy m.in. od dochodów więc był nacisk na wzrost dochodów m.in. poprzez te funkcje opiekuńcze. Nacisk na wzrost popytu, pobudzanie go, zwłaszcza popytu długookresowego. Interwencja miała też polegać na kształtowaniu stóp procentowych. [Popyt powoduje presję na odbiorców.]
Wprowadzenie planowania makroekonomicznego w Zachodniej Europie, gospodarkę socjalistyczną nazywano gospodarką planową.
Tendencja długookresowa/ długofalowa. Keynes był zwolennikiem tendencji krótkookresowej – gdy nastąpiło jakieś zaburzenia w gosp. Jego zwolennicy uważali, że trzeba zmienić działania i trzeba przejść na strategie długofalowe.
Planowanie makroekonomiczne długookresowe (UE – 7 letnie perspektywy czasowe)
W związku z tym podejściem położono duży nacisk na określone instrumenty długofalowego rozwoju:
a) Planowanie makroekonomiczne
b) Rozwój tzw. sektora B+R (badania + rozwój) – nauka i postęp techniczny; jest to ważny element interwencji długofalowej ; jego działanie obywa się w długim okresie czasu
c) Polityka regionalna- która również po II WŚ. Nabrała tempa, przed II WŚ. Nie było jej wcale. Chodzi o to aby nie dopuszczać do tego, że niektóre obszary są jałowe, depresyjne, a niektóre są przesadnie rozwinięte.
d) Sektor publiczny – obejmuje podmioty gosp. Stanowiące własność publiczną (państwa) ma on wadę polegającą na niskiej efektywności ekonomicznej; jest on bardziej stabilny, daje większą gwarancję systematycznego funkcjonowania i rozwoju; obejmuje on dziedziny o podstawowym/ strategicznym znaczeniu np. energetykę- co powoduje, że jego znaczenie jest jeszcze większe. [ powoduje to, że ta gospodarka była bardziej ustabilizowana gdyż sektor publiczny po II WŚ. Był bardzo rozbudowany, w W.B. miała miejsce także racjonalizacja.
[ Następuje powrót do koncepcji liberalnej chcą odejść od jego teorii, powrót do ekonomi klasycznej, neoklasycznej na tym tle powstają nowe kierunki takie jak np. monetaryzm.
W latach 70 rola interwencjonizmu państwowego i rola państwa maleje, państwo staje się mniej aktywne, stara się przekazać swoje funkcje na rynek, chce odejść od tego głębokiego uregulowania. Już w latach 80 obserwujemy odwrotną tendencje-> powrót do liberalizmu szczególnie wyraźny jest w USA gdzie w tym okresie prezydentem był Reagan i od jego nazwiska przyjęta byłą koncepcja reaganowska? W końcu lat 80 pojawia się coraz więcej wątpliwość pod adresem neoliberalizmu. Państwo pełni rolę coraz bardziej aktywną, stara się coraz bardziej aktywnie wkraczać w rolę gospodarki.
W końcu lat 80 mamy do czynienia ze załamaniem, ze spadkiem dochodu narodowego (i w PL i w innych krajach komunistycznych nigdy czegoś takiego nie było; w PL w roku 1879r. dochód bardzo się obniżył- spowodowało to m.in. stan wojenny, spadek gospodarki itp.
Systemy gosp. UE są bardziej wyrównane przestrzennie, geograficznie, są bardziej zrównoważone w porównaniu do innych światowych systemów, nawet w porównaniu do USA. W Zachodniej Europie takich różnic nie ma dzięki tej interwencji państwa i UE. Rozpoczyna się stopniowo transformacja systemowa co wywiera wpływ na resztą Europy i świata. W Zach. Europie ewaluowały systemy gosp. Od interwencjonizmu przez powrót do liberalizmu po kolejny powrót do interwencjonalizmu. Europa komunistyczna rozwijała się znacznie inaczej, dopiero w latach 90 doszło do zbliżenia.
Zmiany systemu realnego w 1950r powoduje zmiany w ZSRR później zmiany w PL, na Węgrzech itp. Nastąpiło pewne ocieplenie, obrazowo- pewna odwilż, pewien nieśmiały zwrot w kierunku liberalizmu (trzeba to rozumieć bardzo w przenośni)
Druga fala to koniec lat 60 i początek lat 70. – znowu wypadki polityczne, zmiana na szczycie władzy w ZSRR władzę obejmuje teraz Chruszczow oddał władze kolejnemu przywódcy – a więc kolejna faza reform następuje.
Losy innych krajów komunistycznych: Czech, Węgier czy same ZSRR też miały takie problemy, stopniowo stwierdzano, że system ówczesny nie nadaje się już do reformowania. Kolejne fale reform powodujące na krótki czas polepszenie – nie zmieniają istoty tego systemu. Nastąpiło przekonanie żeby tego systemu więcej nie reformować tylko TRANSFORMOWAĆ.
Trójkąt Wyszehradzki – między prezydentami PL i Czechosłowacji, a premierem węgierskim; później powstała CEFTA (dołączyła Rumunia i Bułgaria i tak tworzyła się strefa wolnego handlu) - inicjatywa środkowo europejska, organizacja pracy Morza Czarnego i jeszcze kilka innych) Głównym kierunkiem okazała się integracja z UE w 2004r. PL + 7 innych krajów dołączyła do UE. Część państw kierowała się na zachód aby stworzyć taki system jak oni, część stworzyła wspólnotę niepodległych państw – liderem jest Federacja Rosyjska, która z sukcesami rozwija się do dnia dzisiejszego, występują tam tendencje integracyjne i dezintegracyjne w różnych okresach, różne tendencje biorą górę.
Transformacja systemu gospodarczego w państwach Europy Środkowo-Wschodniej ze szczególnym uwzględnieniem Polski.
Podjęto transformację, a nie reformę, a nie modyfikację. Transformacja oznacza tutaj zmianę zasadniczą, reformę głęboką, po prostu zamianę systemu gospodarczego; stało się to możliwe dopiero po przewrocie politycznym. Najpierw musiała dokonać się wiara władzy i dopiero później można było przystąpić do transformacji (czerwiec 89r.) władze przejęła opozycja.
Plan Balcerowicza zakładał realizację reform w 3 głównych kierunkach: EGZ!
· Stabilizacja makroekonomiczna – oznaczała ona wtedy w PL i wielu innych krajach postkomunistycznych (ale nie we wszystkich) sytuacja, socjalizm nie był jednolity, głównym problemem jaki wtedy był to była walka z inflacją; ceny rosły niemal z dnia na dzień osiągając astronomiczne wartości; inflacja wynosiła oficjalnie pod koniec lat 80 w PL ponad 600% w skali rocznej ale w różnych miesiącach była różna (istniał taki odcinek 12miesięcy gdzie ona sięgnęła 2000% czyli 20 razy był wzrost cen w ciągu 12 miesięcy; oznacza to całkowity chaos, nikt na nikim nie panuje, nie można prowadzić racjonalnych działań; jeżeli mamy pieniądze to trzeba je natychmiast na byle co wydać bo jeśli się spóźnimy chociaż 1 dzień to bardzo na tym stracimy; trzeba było opanować inflację (gospodarka upadała) dokonano tego przy użyciu metod monetarystycznych. Prof. Leszek Balcerowicz jest oceniany jako zwolennik monetaryzmu, w PL zastosowano te metody. (pod kierunkiem Friedmana w Chicago powstał kierunek zwany monetaryzmem wśród ludzi głodnych nazwanych żartobliwie „Chicago boys”. Zastosowano te metody, które polegają na bardzo silnym, restrykcyjnym ograniczeniu pieniądza na rynku pieniężno-kredytowym. Można inflacje traktować jako zjawisko ilościowo pieniężne. Można ją widzieć jako skutek nadmiernej ilości pieniądza. Wynika to z tego, że trzeba zmniejszyć ilość pieniądza, w PL w ten sposób zrobiono (została zastosowana terapia szokowa) gwałtowne zmniejszenie pieniądza- oznacza to duży wzrost stóp procentowych Banku Centralnego w skutek czego rosną też stopy % banków komercyjnych. Stopy % liczy się w stosunku rocznym. Postanowiono przejść ze skali rocznej na miesięcznej (w styczniu w 1999r. stopy % sięgnęły 70% w skali miesięcznej, a w socjalizmie- kilka % w skali rocznej!
· Inflacja zjadała kredyty i państwo spłacało kredyty, które ludzie zaciągnęli. Udzielenie kredytu = przekazanie komuś jakiegoś prezentu. Postanowione z tym skończyć, oprocentowanie kredytu ma być większe(bo dochodzi jeszcze np. Zysk banku) od inflacji. Więc oprocentowanie musiało być bardzo wysokie. W ten sposób wiele przedsiębiorstw bankrutowało. Produkcja spadła powstało bezrobocie, zjawisko nieznane w socjalizmie, ale jednocześnie z miesiąca na miesiąc, a nawet z dnia na dzień inflacja malała, ceny malały. Zlikwidowano administracyjne państwowe ceny wprowadzając ceny wolne co spowodowało, że zapełniły się sklepy. To spowodowało, że powoli zaczęła się tworzyć stabilizacja makroekonomiczna. Opłaty będą bardzo ograniczone spowodowało to, że zmieniło się bardzo finansowanie wszystkich wydatków finansowanych przez państwo np. wydatki na ochronę zdrowia.
1) Liberalizacja mikroekonomiczna – przede wszystkim polegała na urynkowieniu gospodarki- na wprowadzeniu mechanizmu rynkowego-> wymaga on wolnych cen czyli dokonano liberalizacji cen, dawniej ceny były ustanowione przez państwo(urząd decydował o cenie każdego przedmiotu o ile był on w sklepach;]) popyt zrównał się z podażą co spowodowało pojawienie się towarów na półkach sklepowych. W socjalizmie zawsze panowała nierównowaga rynkowa- był to dla socjalizmu stan normalny i duża nadwyżka towaru nad … nadwyżka cen wystąpiła, przebudowa systemu bankowego, dawniej w socjalizmie było tylko kilka banków (tylko 3 banki funkcjonowało ale każdy miał wiele rozdziałów i wszystkie były państwowe teraz to zmieniono wprowadzając nowe banki poprzez podział tych państwowych albo przez utworzenie całkiem nowych; teraz mamy ich ponad 70; one prowadzą między sobą konkurencje w postaci stóp % [ stało się to możliwe dzięki liberalizacji]
Polegała ona także na zniesieniu handlu zagranicznego. Całkowita zmiana sytemu podatkowego [osób fizycznych dotyczyły w niewielkim stopniu, one się praktycznie nie rozliczały; teraz każdy człowiek musi się rozliczać np. wypełniać PITY. Jest jeszcze podatek akcyzowy, uruchomiono rynek kapitałowy [uruchomiono giełdę] dzięki temu gospodarka uległa urynkowieniu
2) Przebudowa instytucjonalna – szeroki, obszerny kierunek
Każdy proces był skomplikowany i trudny, jednocześnie społeczeństwo było rozemocjonowane tymi nastrojami. [Nie wiedziano jak przeprowadzić te kierunki, czy jednocześnie czy stopniowo po kolei] w PL zwyciężył pogląd, że należy jednocześnie transformować, określamy to jako terapię szokową, szok- to coś gwałtownego ale krótkiego i właśnie o to chodziło w tej transformacji, aby nie przeciągała się długo w czasie gdyż istniała obawa że społ. Może się do tych zmian zniechęcić. Przychylność do reform mogła z biegiem czasu przekształcić się w swoje zaprzeczenie tzn. w niechęć, w przepaść. Nastąpiło zmęczenie materiału. Nie należy przeciągać struny zbyt długo, należy działać szybko ( tak wtedy w PL uważano) Czechosłowacja miała sprzeczne zdanie- aby powolnie te zmiany przeprowadzić i tam nastąpiła transformacja ewolucyjna- stopniowa, powolna. Trudno powiedzieć co jest lepsze. Jedno i drugie ma swoje zalety i wady. Dużo (ale nie wszystko) zależy od twórców (od twórców- Balcerowicza, od Marcinkiewicza) postanowiono jednocześnie w tych wszystkich 3 kierunkach działać i tak zrobiono. Wymagało to przyjęcia dużej ilości ustaw zmieniających całkowicie prawo gospodarcze, do tej pory obowiązywały ustawy z socjalizmu ( w nim nie było giełdy, papierów wartościowych, dlatego nie było specjalistów- od strony technicznej było to trudne do zrobienia) np. system podatkowy w socjalizmie był całkowicie inny niż powinien być, trzeba go było od góry do dołu zmienić ale nie było specjalistów od tego. Piętrzyły się ogromne trudności przed ówczesnymi finansjerami.
umkc