Michał Bobrzyński - (1884) Jan Ostroróg. Studyum z literatury politycznej XV wieku.pdf

(11328 KB) Pobierz

JAN OSTRORÓG

STUDYUM

LITERATURY

POLITYCZNEJ

XVgo wieku

NAPISAŁ

MICHAŁ BOBRZYŃSKI.

Odbitka z IV tomu Pamiętnika Wydziału historyczno-filologicznego Akademii Umiejętności).

W KRAKOWIE,

W D R U K A R N I U N I W E R S Y T E T U JAGIELLOŃSKIEGO

pod zarządem Ignacego Stelcla.

1884.

Biblioteka Narodowa

Warszawa

30001008564229

J-JL:ŁT O S T I R O I R Ó O -

Stiadyjnm

z literatury politycznej XV

stulecia

PRZEZ

MICHAŁA BOBRZYŃSKIEGO.

IWMi6

Oddając się od dłuższego czasu badaniom literatury naszej politycznej XVgo wieku, musiałem znaczną część

pracy poświęcić głośnemu „Monumentum

pro republicae ordinatione

JANA OSTROROGA. Owocem moich studyjów

była rozprawa o OSTROROGU wydana w Przewodniku naukowym i literackim we Lwowie 1877 r. oraz wydanie

pisma OSTROROGOWEGO umieszczone w tomie V Starodawnych prawa polskiego pomników w Krakowie 1878 r.

W pięć lat potem wystąpił profesor J. CARO z Wrocławia z nową monografią o OSTROROGU (W Pamiętniku Wydz.

hist. Akademii w Krakowie i w

Zeitschrift des Westpreassischen Oeschichtsvereins

w Gdańsku 1882 r.), obecnie

zaś prof. PAWIŃSKI ogłosił nowe i obszerne studyjum o tymże przedmiocie. (Warszawa 1884). Obie te prace zna

lazły we mnie bardzo uważnego czytelnika, ale w zasadniczych pytaniach nieprzekonały mnie wcale i od zdania

mojego dawniej wypowiedzianego nie odwiodły. Zdanie to muszę jednak obecnie w obec niespodziewanych zarzutów

bliżej uzasadnić i czynię to w niniejszej rozprawie. Jest ona właściwie drugiem wydaniem mojej pracy poprzedniej,

ale przejrzaném, uzupełnionem i zaopatrzoném w cały aparat źródłowy i polemiczny. Zaznaczając w niem, w czém

na mój sąd piszą się p. PAWIŃSKI i CARO, a odpierając uczynione mi przez nich zarzuty, nie omieszkam wskazać

tych szczegółów, które do biografii OSTROROGA w nowém wydaniu biorę z prac moich przeciwników.

\U<ii

W wieku XVtym, w chwili najświetniejszego naszego rozwoju i największej potęgi,

widzimy w łonie społeczeństwa polskiego walkę sięgającą do najgłębszych podstaw, prowa

dzoną na najszersze rozmiary. Obóz teokratyczno - możno władczy, który za panowania Jagiełły

ster spraw publicznych w swoje ręce uchwycił, dzierży go z niezachwianą siłą, objawy prze

ciwne druzgocze a zyskawszy takiego wodza, jakim był Zbigniew Oleśnicki, zasadom swoim

zapewnia bezwarunkowe uznanie i przez całe pół wieku zbiera ich świetne owoce. Z chwilą

kiedy się przeżył, przygotował sobie następców, których w swojej szkole wychował i sw

oją

bronią walczyć nauczył. Za Kazimierza Jagiellończyka występuje nowe stronnictwo i nowi

ludzie. Tradycyję rządzenia oddziedziczyli oni po swoich ojcach, gruntowną nauką prawa na

uniwersytetach zaczerpniętą potężnie ją wsparli, ale nowym humanistycznym natchnęli ją du

chem i nowy dla niej postawili program. Państwo polskie stało dotychczas kościołem, oni samo-

istną stworzyć mu pragnęli podstawę a pod sztandarem silnej władzy królewskiej wszystkie siły

narodu skupić i w politycznem zużytkować życiu. Dawny obóz teokratyczny nie myślał jednak

kapitulować a tak z dwóch przeciwnych dążeń wywiązała się najwspanialsza niewątpliwie, naj

zdrowsza w dziejach naszych wewnętrznych walka. Programy coraz to wyraziściej rysowały się.

dążenia zaostrzały, siły skupiały, talenta polityczne rosły i na wierzch się wydobywały.

Wówczas to w szeregach stronnictwa reformy znalazł się człowiek, który skreślił mu

program działania w postaci memoryjału sejmowi przypuszczalnie w r. 1477 przedłożonego. Był

nim

JAN OSTRORÓG

a memoryjałem owym jest jego „Pamiętnik o naprawie Rzeczypospolitej" ').

W sześćdziesięciu siedmiu rozdziałach rzuca pamiętnik ten szereg poglądów i myśli, któ-

reby w nowej organizacyi państwa należało urzeczywistnić, na czele jednak stawia zasadę, że

król polski, którego za jedynego reprezentanta państwa uważa, „nikomu nie podlega i nikogo

za wyższego od siebie oprócz Boga nie uznaje", i żąda usunięcia wszystkiego tego, coby owej

zasadzie przynosiło ujmę.

Zwraca się też

OSTRORÓG

przedewszystkiém przeciw kościołowi jako instytucyi, która

w ciągu XIV i XV wieku państwo polskie potężną swoją organizacyją wprawdzie niezmiernie

wsparła, ale zaprzągłszy je w swój rydwan, kierowała jego polityką ze swojego punktu widzenia

i niedozwalała mu samoistnych popróbować ruchów. Katolickiem pragnie

OSTRORÓG

królestwo

polskie zachować, ale przeprowadzając ścisłą granicę pomiędzy sprawami religii a sprawami po-

litycznémi, domaga się, aby król polski zrzucił z siebie wszelki cień zależności w rzeczach pań

stwowej polityki od władzy papieskiej:

„Odwiedzić, odzywa się na wstępie pamiętnika, nowoobranego papieża, powinszować mu

tego wyniesienia, napomnieć i pobudzać, aby sprawiedliwie i świątobliwie kościołem Chry

stusa rządził, także oświadczyć i wyznać, że król z całóm królestwem wiarę katolicką zacho

wuje, nie znajduję w tern nic złego; lecz zapewniać posłuszeństwo we wszystkiém, jak się to

często w tym wypadku wyraża, nie jest rzeczą roztropną. Sprzecznością bowiem jest, co innego

mówić a co innego czynić. Utrzymuje król polski (co w samej rzeczy jest prawdą, nikomu bo

wiem nie podlega), że niczyjej zwierzchności oprócz samego Boga nad sobą nie uznaje. Jakże

to pogodzić z prawdą, jeżeli do papieża w podobnych wyrazach, jakich zwykle dotąd w takióm

powinszowaniu używano, przemawiać będziemy ? Niechaj się czynią odwiedziny uszanowania i pod

tém właśnie nie zaś posłuszeństwa imieniem, gdyż to jest niedorzecznym i z wolnością króla

polskiego niezgodnym postępkiem."

Dokładniej uzasadnia tę rzecz rozdział następujący. „Nigdy nie przystoi tak pokornie

i tak uniżenie pisywać do papieża, jak gdyby król w okowach w więzieniu papieża był trzy

many. Lubo pokora jest cnotą, zbytnia wszelako nie jest bez nieprzyzwoitości, zwłaszcza gdy

się ją temu okazuje, dla którego Chrystus wszystkim przykazał zachować posłuszeństwo lecz

'j Wydania: 1) BANDTKIEGO bez miejsca wydania i roku (Warszawa 1831) z tłómaczeniem polskiem. 2) WEGNERA

w Rocznikach Towarzystwa przyjaciół nauk poznańskiego. Tora I. Poznań 1860. 3) Akademii umiejętności

w Starodawnych prawa polskiego pomnikach. Tom. V. Kraków 1878. 4) Przedruk tegoż wydania przy roz

prawie niemieckiej prof. CARO. 5) Prof. PAWIŃSKIEGO przy jego rozprawie. Nie rozumiem, dlaczego rękopis

błędny i zupełnie bezużyteczny obrany tu za

Grundtextf

tylko w rzeczach duchownych, w świeckich bowiem i doczesnych sprawach nie masz wcale po

dobnego przykazania, a papież mieni się być namiestnikiem Chrystusa przeczącego temu, iżby

panowanie jego było panowaniem tego świata..."

Gorycz

OSTROROGA

występuje jednak dopiero w rozdziale XD7:

„I to nie jest bez obłudy, że papież kiedy mu się podoba, pomimo nawet woli króla

i panów, nie wiedzieć jakie bulle, jubileuszowemi zwane, przesyła do Polski dla złowienia pie

niędzy pod pozorem odpuszczenia grzechów, chociaż Bóg przez proroka powiedział: Synu! podaj

mi serce twoje, a nie rzekł: pieniędzy. Udaje papież, że gotowizna tak zbierana ma być obra

caną na budowę kościoła, nie wiedzieć jakiego, gdy tymczasem skarby te idą, co jest pewném,

na potrzeby prywatne krewnych i powinowatych, na dwór, na stajnie, że nie powiem co gorszego.

Żywe kościoły Boga, ludzie, są podstępnie obdzierani na to, aby kościoły martwe wznosić. Nie

zbywa nawet na duchownych, którzy nie wstydzą się pochwalać takich zabiegów, oni wystę

pują jako kaznodzieje i spowiednicy i komisarze, aby tém większe wpływy dla siebie zagarnąć-

Złupiwszy lud, oddają się rozpuście i rozwiązłości. O jakże dajemy się zwodzić, Polacy ! czas

jest, abyśmy jak Frygijczykowie choć późno zaczęli być mądrymi. Zupełnie dostatecznego od

pustu dostępuje, kto pracuje i zbiera, aby wesprzeć ubogiego i kto na obronę pospolitą wszyst

kich choć najdrobniejszy grosz składa."

Nie dość jednakże, ażeby król wyzwolił się od zależności od papieża, powinien toż

samo uczynić kościół polski w organizacyi swéj zewnętrznej, leżącej po za sferą zasad wiary

i moralności katolickiej. Wygórowane opłaty, które każdy biskup przed objęciem swojej kate

dry stolicy apostolskiej obowiązanym był składać, a obok tego sądownictwo kuryi rzymskiej,

przyznawającej sobie stanowisko wyższej instancyi w obec sądów biskupów polskich, utrzymy

wały jej przewagę nad kościołem i duchowieństwem polskiém. Kościół ten z biskupami i pry

masem powinien zatem w tym kierunku być samoistnym.

„Bolesna i nieludzka uciążliwość, odzywa się

OSTRORÓG W

rozdziale VIII, dręczy także

królestwo polskie ze wszech miar wolne równie i w tém, że nieustanną chytrością Włochów

tek dalece łudzić i zwodzić dajemy, iż pod pozorem pobożności, co jest raczej fałszem nauki

i zabobonem, tak wielkie sumy pieniędzy do dworu, jak nazywają rzymskiego dorocznie dozwa

lamy wyprowadzać w opłacie ogromnej daniny, którą

Sacra

czyli

Annaty

zowią. Ilekroć w dye-

cezyi biskup zostanie obranym, nie odbiera sakry, jak za opłatą poprzednią papieżowi w Rzymie

złożoną kilku tysięcy czerwonych złotych, lubo święte kanony uczą, że nowoobrany biskup po

winien być poświęcany i zatwierdzany przez arcybiskupa i biskupów. Chytrzy i postępni Włosi

przywłaszczyli sobie tę władzę, gdy my tymczasem poziewamy i zasypiamy..."

W rozdziale zaś IX:

„Chociaż papież może mieć słuszny powód wymagania takich opłat od innych narodów

pod pozorem obrony wiary katolickiej przeciw niewiernym, wszelako, że Polska od tych danin

wolną być powinna, tak słuszność jako i rozwaga uczy, albowiem od dawien dawna na ciągłe

boje wystawiona, walcząc przeciw Turkom, Tatarom, Moskalom, Wołochom, dla obrony kraju

przedmurze wszystkich państw stanowiącego, tak jest z pieniędzy i skarbów wycieńczoną, iż

jej prawie w tém nie dostaje potrzebnego zasobu na obronę sprawiedliwości i utrzymanie spo-

kojności domowej..."

Nakoniec w rozdziale XIII: „Chytrością kortezanów lub zaciętością pieniaczów nietylko

apellacyje ale i pozwy nadzwyczajne przed kuryję apostolską idą. Po trzy lub cztery lat zo

staje tam sprawa bez rozpoznania, niekiedy wlecze się ona nawet przez lat trzydzieści, póki

jedna ze stron życia nie zakończy. Lecz gdy dwór rzymski nie bierze podług przysłowia owcy

bez wełny, trzeba chyba być z rozumu obranym, aby nie pojmować, jak ogromne skarby wy-

ludzie nielada jak oświeceni, z boleścią serca przysłuchują się bredniom ludzi naukę wiary

udzielać mających lecz bluźniących. Co za zgorszenie, co za nieprzyzwoitość haniebna, że ucznio

wie uczeni, nauczyciel nieuk, słuchacze pobożni, uczący zaś bezbożny i nieumiejętny."

Tłumy ludności odbiegające od swych produkcyjnych zajęć a garnące się w szeregi du

chowieństwa, aby pofolgować próżniactwu, przestraszają

OSTROROGA:

„Spostrzegamy, powiada,

zmniejszającą się liczbę włościan, rzemieślników i innych robotników; lubo przyczyną tego jest

zaraza morowa przez lat wiele grassująca, wszelako pochodzi to także w znacznej części i ztąd,

że wszyscy chcą być księżmi i duchownymi. Bezużyteczna, zaiste próźniacza zgraja. Gdy Rzplitej

nie mało na tern zależało, aby się nie mnożyła liczba nieużytecznych próżniaków, wypada nie

tworzyć po miastach takich gromad mnichów i żaków, cudzemi dostatkami się tuczących." Brak

karności w duchowieństwie zakonnem gorszy go wreszcie niepoinału, nierówność w uposażeniu

koniecznej się dopomaga reformy, żąda więc ujęcia chleba zamożniejszym klasztorom a rozdzie

lenia go pomiędzy uboższe. Klasztory nadto powinny pamiętać, że są przytuliskami niemocy

i ubóstwa.

Ostro, bezwzględnie a nieraz niesprawiedliwie zwraca się więc

OSTRORÓG

i w tych

i w innych ustępach przeciw samorządowi, którym kościół podówczas się cieszył. Reformy które

zaleca i sposób w jaki je zaleca nie przyczynią się wcale do załagodzenia, do załatwienia sporu,

który podówczas toczył się pomiędzy społeczeństwem kościelnem a świeckiem, ale takiego za

dania!

OSTROEÓG

sobie bynajmniej nie stawia. Jeźli mu idzie, to właśnie o zaostrzenie tego

sporu, bo w tém widzi swój główny cel polityczny: zwiększenie władzy królewskiej kosztem

autonomii stanu najsilniejszego w państwie. Chociaż też dwadzieścia kilka artykułów pamiętnika

spraw kościelnych dotyczy, to przecież

OSTRORÓG W

żadnym z nich nie występuje jako refor

mator kościoła i nie stawia się na jego stanowisku. Jemu idzie wyłącznie o państwo ; o ile sprawy

kościelne obchodzić mogą państwo, o tyle ich dotyka i ze względu na korzyść państwa roz

strzyga. Pomimo wygłoszonej zasady rozdziału spraw kościelnych od świeckich, okazuje się

OSTRORÓG

zwolennikiem systemu t. z. policyjnego, na który kościół nigdy się nie godził a prze

ciw któremu dziś i nauka i doświadczenie się oświadcza. Z innego jednak punktu widzenia musi

tę stronę jego reform oceniać historyk. Historyja uczy go, że państwo nowożytne powstało na

Zachodzie wśród walki panujących z kościołem, że wzniosło się na gruzach autonomii tego

stanu, klsory samorządu innych stanów najdzielniejszym był stróżem. Jeżeli więc

OSTRORÓG

taką

walkę władzy królewskiej z przewagą i samodzielnością kościoła na pierwszy plan wysuwa, to

tego niezaprzeczy nikt, że uderza w samo jądro reformy politycznej XVgo wieku

Spytajmy teraz, czy autor, występujący z taką stanowczością za przewagą władzy kró

lewskiej nad kościelną, znajdzie dość konsekwencyi, aby za powagą tej władzy w obec całego

społeczeństwa, w obec wszystkich poddanych w podobny sposób przemówić. Jestto to nieszczę

śliwe pytanie, które nas zwykle zawodzi, jeśli je stosujemy do polityków naszych z XVI stu

lecia. W całej też naszej politycznej literaturze w jedynym może pamiętniku

OSTROROGA

znaj

duje ono świetną, znakomitą odpowiedź. Jeden może

OSTROEÓG

zamiast prawić szeroko o swo-

') Ustęp ten dodaję obecnie jako odpowiedź p. PAWIŃSKIEMU, który tę stronę memoryjału ocenia właśnie, jakby

OSTRORÓG postawił sobie za cel reformę kościoła oraz obmyślenie sprawiedliwej granicy między kościołem i pań

stwem , i dlatego ocenia błędnie (str. 6 4 — 8 3 ) . Błędnie też pojmuje i tłumaczy p. PAWIŃSKI słowa OSTROROGA

odnoszące się do pierwszych rozdziałów memoryjału o stanowisku króla. Słowa te

„accidentalia

regni ąuae-

dam

nie znaczą jak sądzi p. PAWIŃSKI rzeczy „dodatkowych, przygodnych, drugorzędnych" lecz oznaczają

rzeczy „aktualne, będące właśnie na porządku dziennym". Byłoby to rzeczą dziwną, żeby autor zapowiadał,

iż zacznie rozprawę od rzeczy dodatkowych i żeby dodatkowemi, drugorzędnemu nazywał kwestyje o stano

wisku króla!

prowadzają prawujący się, ile ponosi uszczerbku królestwo, gdy za to bulle nie wiedzieć jakie

do kraju przychodzą. Niezgorsza w istocie- zamiana! Wszelako nasi poczytują się za bardzo po

bożnych, gdy takie piśmidła z czerwonemi pieczęciami i konopianemi sznurkami na drzwiacii

kościelnych przybite, uwielbiają. Panowie Polacy! nie dajcież się dłużej zwodzić przebiegłym

Włochom. — Mamy w królestwie biskupów, mamy arcybiskupa i zarazem prymasa, tamci niech

rozpoznają sprawy, ten niech ostatecznie wyrokuje, jeżeli tego potrzeba."

I tutaj jednak fakt dowiedziony historyja, że samoistność każdego kościoła narodowego

i zwolnienie węzłów łączących go z głową powszechnego kościoła, wychodzi ostatecznie na ko

rzyść państwa i z kościoła instytucyję polityczną tworzy, sprawdza się na pamiętniku

OSTEO-

ROGOWYM.

Nie umie on utrzymać zasady swojej rozdziału kościoła od państwa, lecz podnosząc

ją w teoryi, dla względów politycznych czyni w niej stanowczy wyłom :

„Gdyby panowie biskupi, powiada w rozdziale VII, i całe duchowieństwo istotnie byli

tak duchownymi, jak się być mienią i gdyby często odczytywaii co się wyżej przytoczyło, po

chwaliłbym zaiste to, by żadna władza świecka nie mieszała się w wybory duchowieństwa. Król

niechby miał staranie o rzeczach świeckich, a biskupi niechby pilnowali rzeczy duchownych,

jako do nich należących, tak iżby władze te jako przystoi były odosobnione. Gdy atoli prze

pisy w rzeczach stanu i nauki duchowieństwa rozproszone są po obszernych dziełach, jakże są

w stanie oneż poznać, gdy niema ani uczących się ani nauczających? Zastarzały zwyczaj prze

wodniczy, złe przyjemne. Przeto dla uniknięcia większego złego lepszy zdaje się wybór bisku

pów ze strony króla, by nietylko uczeni ale i mile widziani, iżby niezgodne życie i niemiła

osobistość nie pobudzała ciągłej nienawiści jednego stanu przeciw drugiemu."

A więc obsadzanie stolic biskupich w rękach panującego ma spoczywać, najwyżsi do

stojnicy kościoła, niezawiśli niemal od Rzymu, od króla mają zależeć i widokom jego bezwzglę

dną okazywać powolność. Państwo samo reguluje stosunek swój do kościoła może w jego orgar

nizacyi domagać się zmian i urządzeń, które interesom państwa odpowiadają. Nie mówiąc już

o bezwzględnem prawie nakładania na kościół ciężarów publicznych — o czem później wspo

mnimy — może państwo zakazać kościołowi pobierania pewnych opłat za czynności duchowne

n. p. od ślubów, chrztów i pogrzebów

może zwalniać poddanych od uiszczenia należących ko

ściołowi dziesięcin

), może domagać się należytego kształcenia duchowieństwa

J, może zakazać

przyjmowania zbytecznej liczby osób do duchownego stanu

), może żądać od biskupów, aby na

leżycie dyecezyją swą administrowali a w szczególności pilnowali klasztorów i od istotnego ich

przeznaczenia nie dozwalali im zbaczać

). Dziesięciny dawali niegdyś kościołowi ludzie zamożni,

rozumuje

OSTRORÓG,

dziś je biedni rolnicy na rzecz duchowieństwa w zbytkach pogrążonego

składają, niechajby przeto płacił je kto chce, bez żadnego przymusu. W sposób gwałtowny

uderza dalej na brak wykształcenia u duchowieństwa i zgorszenie ztąd wynikające.

„Jeżeli wielebni biskupi, ojcowie nasi duchowni, zechcą odczytać, co dystynkcyja XXXVI

(zbioru prawa kanonicznego) i wiele innych podają, spostrzegą wtedy, jak źle dotychczas się

dzieje, iż nieuków niezdatnych na duchownych święcą. Jak wiele zabobonów i zgorszeń z ich

niedołęstwa się wywięzuje, pozna każdy dobrze myślący, z uwagą nad tem zastanawiający się.

Niczém jak tylko postrzyżoną głową różni się duchowny od świeckiego. Aleksandra Galla,

ledwie Donata może lada jak czytający, wyniesiony na księdza przez zawdzianą sutannę tylko

i postrzyżoną głowę, chce całym światem władać podług swego widzimisię. Wrzeszczy, ba ryczy

na kazalnicy, bo nikt mu się nie przeciwi. Uczeni mężowie, panowie a nawet niższego stanu

'j Rozdz. XV.

Rozdz. XVI.

Rozdz. XVII. «) Rozdz. XIX.

) Rozdz. XVIII. XX—XXIII.

niż samych siebie, więcej rzecz pospolitą niż prywatną, niż dzieci, niż braci, niż wreszcie wszel

kie powodzenie miłujecie, a tak w powszechnej pomyślności i prywatny byt wzrośnie a cokol

wiek ustanowioném będzie, zachowa się stale. Ody dobro powszechne uszczerbku doznaje, tém

samém pomyślność każdego upadać i nagle runąć musi."

Na téj podstawie z pominięciem wszelkich łamiących ją przywilejów urządza nasz autor

skarbowość i służbę wojskową.

Na dobra koronne, do opędzania potrzeb publicznych królowi służące, wcale nie kładzie

nacisku, zwraca zato uwagę na cła, myta i podatki. Pierwszych nie należy pobierać, wewnątrz

kraju lecz przy wywozie towarów za granicę, ale przez ścisłe dopilnowanie poboru otworzyć ztąd

znaczne źródło dochodów dla państwa

Myta na naprawę dróg mają być obracane. Kto bowiem

płaci podatki, powinien wiedzieć, ku jakiemu to ma czynić celowi ).

Zresztą zasada powszechnego ponoszenia podatków żadnych nie cierpi wyjątków. Zadnemi

przywilejami w szczególności nie może się z pod niéj wyłamywać duchowieństwo ).

„Bardzo zabobonnie zasłaniają się ojcowie nasi duchowni Bogiem, gdy o to chodzi, aby

cokolwiek królowi z dochodów swych na potrzebę kraju udzielili. Pokazali się istotnie trwożli

wymi w tém, gdzie nie było się czego bać. Nie wiedzą, że co im zbywa jest własnością ubo

gich, której jeżeli nadużywają, dopuszczają się kradzieży, jak własne ich prawa uczą. Któraż

jałmużna może zaś być lepszą, jak kiedy należność ubogich na ich potrzeby i obronę użytą

zostaje? Nie obawiajcie się i nie trwóżcie przewielebni ojcowie, okażę wam prawo kościelne,

które to wam pozwala a nawet zaleca i nakazuje

)."

Duchowieństwo opierało się na średniowiecznem pojęciu własności jako prawa do rzeczy

tak wyłącznego, tak nieograniczonego, że żaden wzgląd na dobro publiczne chociażby najsil

niejszy, żadna konieczność nie może go naruszać. Takie pojęcie własności nie dopuszcza ani

wywłaszczenia, ani ograniczeń administracyjnych, ani nawet nakładania podatków, a w obec pań

stwa nowożytnego nie mogło się ostać. Równocześnie więc z powstawaniem tego państwa rozpo

częła się walka z tém średniowiecznem pojęciem własności a odgłos jéj spotykamy w pamię

tniku

OSTROROGA.

Pragnąc bowiem uzasadnić obowiązek duchowieństwa do ponoszenia ciężarów

publicznych, stara się nasz polityk osłabić tytuł własności kościelnej. Dlatego chwyta się naj

pierw zasady kanonicznej, że duchowni po opędzeniu swych potrzeb resztę powinni obracać na

bodach i prawach poddanych w obec panującego, przypomina im stanowczo ich obowiązki. Nie

zadziwi nas ustęp, w którym w obronie godności majestatu żąda surowych kar na tych, którzy

w obliczu króla w jego otoczeniu dopuszczają się przestępstw lub zniewag. Czcią i uszanowa

niem osoby królewskiej zawsze się odznaczali Polacy. Ale dla

OSTROEOGĄ

osoba ta nie jest

tylko bierną ideą i malowanem, jak się wyraził Batory, dostojeństwem.

OSTRORÓG

nie żąda znie

sienia instytucyj zapewniających narodowi udział w politycznych sprawach, wspomina kilkakro

tnie o sejmie (w ówczesnem tego słowa znaczeniu) jako o instytucyi żywotnej, kładzie nacisk

na czynny udział i pracę tych, którzy do narad sejmowych podówczas głównie byli powołani

t. j . senatorów, ale w pojęciu swojem tylko króla za wcielenie siły rządowej i władzy uważa.

„Postanowień naszego króla i pana nikomu nie wolno naganiać " czytamy na wstępie,

a dalej w rozdz. I I I :

„Niektórzy zacni ludzie, mieszkańcy królestwa umiejący czcić króla i jego dostojność,

szanują rozporządzenia królewskie i wykonywują oneż, lecz wielu innych lekce je ceni i wcale

nie zachowywa, przez co wiele rzeczy idzie w zaniedbanie a ubóstwo cierpi niesprawiedliwość.

Jestto rzeczą wcale nieprzyzwoitą i karygodną, albowiem rozkaz i pieczęć królewską tak jak

samego króla należy szanować, zatem powinny rozkazy takowe wychodzić za dojrzałą i nale

żytą rozwagą, by tém surowiej można karać tych, którzy ich nie dopełniają, przejmują je

lub wstrzymują."

Jestto jeden z najpiękniejszych ustępów pamiętnika, który nam daje rzeczywistą miarę

politycznego rozumu, do jakiego zdołał się wznieść jego autor.

Szkoda istotna, że go szerzej nie rozprowadził, że go na szczegółach nie objaśnił! Kto

w obronie władzy królewskiej tak ostro obszedł się z duchowieństwem, temu zachowanie się

panów i możniejszej szlachty mogło dostarczyć pola do niejednej równie surowej przeciw nim

wycieczki. Widzimy jednak, że

OSTRORÓG

wypowiadając szlachcie zasadę bezwzględnego posłu

szeństwa dla rozkazów królewskich, od ostrych słów z umysłu się wstrzymuje. Czy z pobła

żania dla szlachty? Nieśmielibyśmy tego powiedzieć, znając bezwzględność, która naszego polityka

tak wybitnie cechuje. Raczej przypuszczać trzeba inne z jego strony pobudki. Oto z całą re

formą swoją odzywa się on do senatorów, przez nich pragnie ją przeprowadzić, a więc zrażać

ich nie chce. Zwraca się na razie głównie przeciw duchowieństwu, bo ono największą ma au-

tonomiję, najwięcej w obec króla samodzielności. Od niego pragnie zacząć reformę a nie myli

się podobno w tém, że złamanie samorządu kościoła musi za sobą pociągnąć złamanie samo

rządu ziemian. Zastrzega się też na końcu, że pisze tylko „pro

hac conventione",

później zaś

będzie pisał o „wielu innych rzeczach potrzebujących naprawy", oczywiście nie inaczej jak

w duchu „poszanowania rozporządzeń królewskich."

Stanowisko to nie opuszcza też

OSTROROGA W

chwili, kiedy przystępuje do rozstrzygnię

cia najżywotniejszej kwestyi, jaką dla każdego państwa jest zasada rozkładu ciężarów publicznych

Zasadą tą powinna być miłość ojczyzny i bezwzględne poświęcenie mienia i życia jednostki

dla dobra pospolitego.

„Wy przezacni panowie, odzywa się

OSTRORÓG W

przedmowie, podpory i podstawy, osie

i silnie ojczyzny! Usiłujcie jakoście zawsze zwykli, okazać radą i czynami, że więcej ojczyznę

') Rozdz. LI.

') Rozdz. LIII.

) Rozdz. LV.

*) Rozdz. X i VI. Trafnie odpiera p. PAWIŃSKI błędną hipotezę p. CARO, który w art. VI dopatruje się napaści

na celibat duchownych. Rozdział VI zawiera niewątpliwie nic innego jak zasadę wstępną, która w art. VII—

XXII jest przeprowadzoną. Cytaty prawa kanonicznego i rzymskiego podane na końcu rozdz. VI nie odnoszą

się do jednej kwestyi, lecz obejmują cały szereg różnych pytań z dziedziny zachowania się duchowieństwa

i stosunku kościoła do państwa.

Niepotrzebnie też p. PAWIŃSKI poprawia pierwszą cytatę z dekretu GracyJBna a mianowicie D. XXIII,

bo mowa tam jest o wyborze biskupów i zachowaniu się duchownych, o czém OSTRORÓG traktuje zaraz w roz

dziale VII. Cytat następny z Dekretałów Grzegorza III. 2. odnosi się do życia duchownych. Cytat trzeci z De

kretu Gracyjana c. 1 D. VIII zawiera określenie granicy pomiędzy

„ius divinum"

„ius constitutionis."

Cytat czwarty z tegoż zbioru c. 27. C. XI q. 1 zasadę o podatkach kościoła na rzecz państwa (Ostr. X) itp.

Żaden z cytatów nieporusza kwestyi celibatu.

*) Bardzo niepochlebnie sądzi p. PAWIŃSKI OSTROROGA za to, że nie rozwinął całego systemu postępowej skarbo-

wości. Potępia go za to, że nie poruszył sprawy rewindykacyi dóbr królewskich. Mnieby się zdawało, że kto

oświadczał się za podatkami, ten niemógł kłaść nacisku na dobra koronne, z których król według średniowie

cznych pojęć miał opędzać wszystkie wydatki państwa. Wołanie o rewindykacyją tych dóbr podnoszone przez

szlachtę w XVItym wieku miało przecież wielkie źródło w niechęci do płacenia podatków.

Plik z chomika:

marian_491

Michał Bobrzyński - (1884) Jan Ostroróg. Studyum z literatury politycznej XV wieku.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: