Pomoc Warszawie LWP.pdf

(260 KB) Pobierz
Anna Gąsiorowska
MATERIAŁY ARCHIWALNE OBRAZUJĄCE POMOC
JEDNOSTEK LUDOWEGO WOJSKA POLSKIEGO
MIESZKAŃCOM PRAWOBRZEŻNEJ WARSZAWY
(15.09.1944—17.01.1945)
1. Rys historyczny
W pierwszej połowie września 1944 roku armia radziecka i wojsko polskie
rozpoczęły operację, której celem było zlikwidowanie niemieckiego przyczółka w
rejonie Pragi i wyzwolenie prawobrzeżnej części Warszawy. W natarciu na Pragę
obok 47 armii radzieckiej dowodzonej przez gen. Por. Nikołaja Gusiewa brała udział 1
Dywizja Piechoty im. Tadeusza Kościuszki. Dywizja ta od 27 lipca 1944 roku
znajdowała się w rejonie Dęblina. 5 września została podporządkowana operacyjnie
dowódcy 47 armii radzieckiej
1
i miała wziąć udział w natarciu jednostek radzieckich
w kierunku Pragi
2
. Zadaniem bojowym 1 DP było przełamanie obrony 70 pułku 73
dywizji piechoty niemieckiej na odcinku między hutą szkła a stacją kolejową w
Międzylesiu, następnie opanowanie szosy Zielona—Wawer, opanowanie Pragi i
wyjście na wschodni brzeg Wisły pomiędzy mostem Kierbedzia a północnym
nasypem kolejowym
3
.
Natarcie rozpoczęto 10 września 1944 roku. Już wieczorem 12 września 1 DP
1
2
Patrz dziennik działań bojowych 1 DP za wrzesień 1944 roku. CAW, III-7-15, k. 24.
K. S o b c z a k,
Wyzwolenie Pragi we wrześniu 1944,
[w:] Dzieje Pragi, Warszawa 1970, s. 238.
3
Tamże.
przełamała linię obrony i podeszła do północno-wschodniej części Grochowa
4
, a
współdziałająca z nią 175 dywizja radziecka dotarła do kościoła na Grochowie. W tym
też dniu dał się zauważyć zwiększony opór nieprzyjacielski. Niemcy ulokowali się na
linii folwark Dotrzyma — zachodni skraj Grochowa. 13 września o godz. 16.30 1 pułk
piechoty 1 DP osiągnął ulicę Grochowską, a 175 dywizja radziecka zepchnęła
Niemców z terenu Grochowa w stronę Saskiej Kępy. W wyniku tych działań
bojowych 14 września prawobrzeżna Warszawa została uwolniona od Niemców, poza
okolicami mostu kolejowego na wprost Cytadeli. Most ten był przedmiotem natarcia 3
pułku piechoty. Rankiem 14 września Niemcy odparli szturm i 3 pp musiał się
wycofać. Teren ten został zdobyty przez 3 pułk, po ponownym szturmie, dopiero rano
15 września. W tym też czasie została ostatecznie oczyszczona od Niemców Saska
Kępa. Tak więc 15 września 1944 roku cała prawobrzeżna Warszawa została
ostatecznie wyzwolona. W czasie 5 dni walk o Pragę 1 DP poniosła poważne straty,
poległo 353
żołnierzy,
1436 zostało rannych a 109 zginęło bez wieści
5
.
Wkraczające do miasta jednostki LWP i władze polskie zastały około 130 tys.
ludzi, tj. połowę stanu mieszkańców Pragi z roku 1939. Większość stanowiły kobiety,
dzieci i starsi mężczyźni. Brak było mężczyzn w wieku od 18 do 50 lat
6
. Ci ostatni
zostali wywiezieni w początkach sierpnia 1944 roku do Rzeszy.
Entuzjazm ludzi zmęczonych wojną i okupacją był ogromny.
Żołnierzy
polskich i radzieckich mieszkańcy Pragi witali bardzo gorąco
7
. Warunki bytowania
pozostałej przy
życiu
ludności były niezwykle ciężkie. Jedynym
źródłem
zarobku w
tym czasie był handel. Czwarta część domów mieszkalnych leżała w gruzach, z
pozostałych — ponad 80% wymagało natychmiastowej naprawy. Brak było
żywności,
wody i elektryczności. Jeśli chodzi o przemysł to uległ on zniszczeniu w 50°/o, z tego
85% wskutek planowej akcji okupanta
8
. Również surowce i narzędzia w większej
części zostały wywiezione do Niemiec. Należy także dodać,
że świeżo
wyzwolone
tereny znajdowały się w pasie przyfrontowym, ostrzał trwał bezustannie, poruszanie
Meldunek bojowy 1 DP nr 260 z dnia 11.09.1944 roku. CAW, III-7-32, k. 184.
CAW, III-7-32, k. 207, 228, 277.
6
J. K a z i m i e r s k i,
Praga w pierwszych miesiącach po wyzwoleniu,
[w:] Dzieje Pragi..., s. 260.
7
Patrz meldunek zastępcy dowódcy 1 DP ds. pol-wych do szefa Zarządu Pol-Wych 1 AWP. CAW,
III-7-572, k. 41—42.
8
B. R u m i
ń
s k i, Od
wyzwolenia Pragi do zdobycia Warszawy,
Stolica nr 3, z dnia 17.01.1965
roku.
5
4
się po mieście groziło ciągłym niebezpieczeństwem. W ciągu tylko 2 dni po
wyzwoleniu raniono 432 osoby
9
. Ponadto, 5-letnia niewola doprowadziła pewną część
społeczeństwa do rozluźnienia dyscypliny społecznej a często nawet demoralizacji,
czego wyrazem były liczne grabieże i kradzież zarówno mienia społecznego jak i
prywatnego
10
. Wreszcie, mimo ogromnej radości spowodowanej wyzwoleniem i
sympatii dla wojska, często natrafiano na negatywny stosunek do nowopowstających
władz, jak i brak zaangażowania ludności po stronie tej władzy. Miało na to niemały
wpływ trwające po lewej stronie Wisły powstanie, jak i propaganda obozu
londyńskiego.
Zaistniała sytuacja zmusiła PKWN do stworzenia jak najszybciej warunków
względnej stabilizacji na terenie Pragi.
Jedną z najważniejszych i pierwszoplanowych czynności mających na celu
normalizację
życia
w mieście było utworzenie i zorganizowanie władz miejskich.
Toteż, już w połowie września 1944 roku powołano Radę Narodową m.st. Warszawy,
obok niej działały równolegle władze miejskie — Zarząd Miejski i Starostwo
Grodzkie (to ostatnie jako organ administracji miejskiej, powołany 13 listopada 1944
roku). Komórkami, które sprawowały kontrolę społeczną nad organizowaniem
życia
publicznego były komitety obywatelskie
11
. Najniższymi zaś organami
łączącymi
społeczeństwo z organami władzy były komitety domowe.
Zaangażowanie aparatu pol-wych i
żołnierzy
ludowego Wojska Polskiego w
tworzeniu tych władz było niemałe.
Świadczą
o tym, zachowane w zbiorach CAW
dokumenty z tamtego okresu
12
.
2. Charakterystyka przekazów
źródłowych
Materiały archiwalne znajdujące się w CAW, a dotyczące pomocy udzielanej
B. B r z e z i
ń
s k i i J. G o
ł ę
b i o w s k i,
Warszawska Organizacja PPR wobec zagadnień
odbudowy.
Studia Warszawskie t. 5, Warszawa 1970, s. 147.
10
CAW, III-4-233, k. 83.
11
Na terenie Pragi do końca 1944 roku działało 5 Komitetów.
12
Meldunek zastępcy dowódcy 1 DP ds. pol-wych do szefa Zarządu Pol-Wych 1 AWP (III-7-572, k.
44) i wytyczne szefa ZPW 1 AWP mówiące m.in. o pomocy wojska w organizowaniu aparatu administracyjnego
(III-4-233, k. 191 i 192).
9
przez wojsko ludności Pragi i okolic w pierwszym okresie po jej wyzwoleniu, można
podzielić na kilka zasadniczych grup. Na uwagę zasługują
źródła
obrazujące pomoc
wojska w:
1) organizowaniu władz miejskich na wyzwolonym terenie;
2) odbudowie przemysłu, remoncie szpitali i szkół;
3) przydziale
żywności,
opału i organizowaniu opieki lekarskiej;
4) ofiarowaniu pieniędzy pochodzących z dobrowolnych składek wśród
żołnierzy;
5) dziedzinie kultury i oświaty;
6) organizowaniu uroczystości i
świąt
narodowych.
Wymienione wyżej rodzaje współpracy wojska z ludnością cywilną znalazły
swoje odbicie głównie w dziennych i. okresowych meldunkach z pracy aparatu pol-
wych jednostek, biorących bezpośredni udział w wyzwalaniu prawobrzeżnej
Warszawy, lub też w wytycznych Szefa GZPW do współpracy z ludnością cywilną.
Większość przekazów
źródłowych
znajduje się w zespole akt Dowództwa 1 AWP,
sporo zachowało się w aktach Głównego Zarządu Polityczno-Wychowawczego.
Należy zauważyć,
że
przeważająca część meldunków nie dotyczy jednej formy
pomocy, ale omawia po kilka jednocześnie. Taki charakter mają szczególnie
dokumenty podsumowujące całość pracy poszczególnych jednostek wojskowych z
ludnością cywilną oraz różne notatki oficerów GZPW
13
.
Interesującą grupę archiwaliów stanowią akta informujące o pomocy wojska
w organizowaniu władz miejskich na terenie prawobrzeżnej Warszawy. Te przekazy
zachowały się głównie w zespole GZPW i w dowództwie 1 AWP. Większość z nich
omawia wspomniany problem w połączeniu z informacją o działalności grup
agitacyjnych
14
. Głównym zadaniem tych grup było m.in. organizowanie wyborów do
władz terenowych, komitetów obywatelskich i domowych oraz rad narodowych;
ponadto
żołnierze
wyjaśniali ludności wiele spraw dotyczących aktualnej sytuacji
politycznej. Jak
świadczą
zachowane archiwalia członkowie grup agitacyjnych
13
14
Por. m.in. CAW, III-2-67, k. 34—37.
Po wyzwoleniu Pragi, aparat pol-wych 1 DP zajął się natychmiast tworzeniem grup agitacyjno-
propagandowych. W ich skład wchodził 1 podoficer i kilku
żołnierzy.
Por. CAW, III-7-572, k. 48.
wygłaszali odczyty nt. powstania LWP, zajmowali się także popularyzacją dekretów i
postanowień PKWN
15
.
Tworzenie zalążków władz cywilnych nie zawsze było sprawą możliwą do
załatwienia natychmiast, często wymagało co najmniej kilku dni trudnej pracy. Tam,
gdzie jeszcze nie udało się władz zorganizować, brak ten dawał się dotkliwie
odczuwać.
Wspomina
o
tym,
m.in.
meldunek
szefa
Zarządu
Polityczno-
Wychowawczego 1 AWP do szefa GZPW z dnia 19 września 1944 roku
16
Na uwagę
zasługuje też inny meldunek szczegółowo informujący o przebiegu zebrań ludności,
zorganizowanych przez grupy agitacyjne, w czasie których przeprowadzono wybory
do władz miejskich
17
i komitetów domowych
18
.
Grupy agitacyjne 1 AWP zasięgiem swojej pracy obejmowały nie tylko
centrum Pragi, ale także okolice podmiejskie, jak np. Miłosne, Wawer, Wygodę,
Rembertów, Ząbki, Zielonkę, Pohulankę i Czaplowiznę. O pomocy w wyborach do
gminnych rad narodowych mówią meldunki szefa Zarządu Pol.-Wych. 1 AWP z 21
września
19
i 10 października 1944 roku
20
. Ten ostatni przekaz
źródłowy
wspomina
także o
ścisłej
współpracy wojska z Radą Narodową na terenie Pragi. Jak z niego
wynika
żołnierze
1 brygady saperów przeprowadzili w gminie Wawer wybory i
wytypowali 3 członków do Obywatelskiego Sądu Grodzkiego
21
.
W zespole akt Głównego Zarządu Polityczno-Wychowawczego zachował się
odpis raportu z działalności grup agitacyjno-propagandowych wśród ludności
cywilnej, za okres od 20 września do 20 października 1944 roku
22
. Wynika z niego,
że
w zorganizowanych w tym okresie zebraniach wzięło udział ponad 20 tys. osób; na
terenie komisariatu XXIV na Pradze zwołano 140 zebrań komitetów domowych
23
.
15
Por. meldunki o pracy z ludnością cywilną w październiku 1944 roku CAW, III-4-230, k. 157 i III-
7-571, k. 77.
CAW, III-2-23, k. 60.
Np. meldunek z dnia 21.09.1944 roku donosi o udziale
żołnierzy
1 DP im. T. Kościuszki w
organizowaniu wyborów do Rady Narodowej w Rembertowie. CAW, III-4-232, k. 54.
18
Meldunek z dnia 22.09.1944 roku donosi m.in.,
że
7 i 8 pułk piechoty przeprowadziły zebrania z
ludnością Pragi, na których dokonano wyborów komitetów domowych. CAW, III-4-232, k. 55.
19
CAW, III-2-23, k. 65.
20
CAW, III-4-233, k. 8.
21
Meldunek z dnia 26.10.1944 roku. CAW, III-2-23, k. 157.
22
Raport por. Coben-Cieślikowskiej do szefa GZPW. CAW, Prot. 524, t. 624, k. 117, 118.
23
Zadaniem komitetów domowych było niesienie pomocy ludności w dziedzinie aprowizacji, głównie
zaś w sprawiedliwym rozdziale
żywności
ofiarowanej przez wojsko. Dlatego
żołnierze
nie tylko pomagali w
organizowaniu komitetów, ale i kontrolowali ich pracę. Por. Sprawozdanie z dnia 7.11.1944 roku. Tamże.
17
16

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin