Worcell Henryk - NAJTRUDNIEJSZY JĘZYK ŚWIATA.rtf

Worcell Henryk

NAJTRUDNIEJSZY JĘZYK ŚWIATA

Rejestracja koni zakończyła się w Obrymowicach około czwartej po południu i o tejże godzinie całą kawalkadą ruszyliśmy z miasteczka w kierunku Zdarzyć. Ludzie byli podochoceni, szybki pęd powozów i miarowy cokot podków pobudzał ich do okrzyków i wzajemnych nawoływań. W szczerym polu dmuchał marcowy wiatr, w bruzdach leżały jeszcze smugi śniegu i na wierzchołkach gór białe czapy, a najwyższy szczyt przysłonięty starganymi chmurami, zdawał się dymić jak wulkan.

Jechałem razem z Paulem Hattwigiem w jednym z przednich powozów, konie mieliśmy ciężkie, niemieckie, ale szły raźno, bo były wypoczęte. Przed nami sołtys Saraniecki z Danutą Hruszczewską i plutonowym Kałuskim, za nami porucznik Stopka ze swoim sta­rym Niemcem, a jeszcze dalej Zahorczuk ze swymi kompanami śpiewał piosenkę o starym Morozeńce, za którym „wsia Ukraina płacze”. Właściwie to Zahorczuk tym śpiewem płakał, bo tu nie było Ukrainy — okolica mroczna, mocno sfalowana, pola sczerniałe, drzewa jakieś pokurczone, chmury szarpane wiatrem, rozwichrzone jak końskie grzywy.

W pewnej chwili, gdy zjeżdżaliśmy ze stromej góry po żwiro­wanej szosie, furmanka z Wyrwasiem, Molendą i młodym Niemcem zrównała się z nami, ich konie dłuższą chwilę szły kłusem obok na­szych, co wreszcie zniecierpliwiło Wyrwasia. Zerwał się z siedzenia i wyszarpnął lejce z rąk Niemca.

—              Dawaj, sukinsyn! Tak się jedzie po polsku! — smagnął ba­tem, konie ruszyły galopem, aż wóz zatoczył się zadem pod przy­drożne drzewo.

Paul uśmiechnął się i pokręcił głową. Wiedział, że Wyrwaś ma w czubie, ale nie wiedział, że ten szaławiła i po trzeźwemu lubi jeździć po kawalersku, bez używania hamulców, i że minie jeszcze sporo miesięcy, zanim roztrzaska pierwszy wóz. Zresztą tyle tych wozów tu było, na każdym gospodarstwie po dwa, po trzy, można

było sobie używać — jeszcze nie nadszedł dla nas ten czas, kiedy złamany orczyk boli.

Wprost przed nami, w szerokiej rozpadlinie między górami, wi­dać było ciemne deszczowe chmury. Paul wskazał tam batem i po­wiedział:

—              Deszcz.

Odkąd go znam, zawsze miał zwyczaj stwierdzania rzeczy aż nadto oczywistych. Już się z tym pogodziłem i nawet nie odpowia­dałem na jego uwagi, bo co można powiedzieć, jeśli ktoś mówi, że dwa a dwa jest cztery? Ale czułem się przy nim zupełnie dobrze. Jeszcze w jesieni, kiedyśmy gromadnie odwozili zboże do gminy, wolałem jechać w swoim towarzystwie, z Saranieckim albo z Wyr- wasiem, a teraz jechałem na swoim wozie razem z Paulem i czułem się nieźle. Jednak ta zima spędzona wspólnie pod jednym dachem jakoś nas oswoiła. Dawno już zrezygnowałem z pewnych pytań, które nosiłem w sobie, pogodziłem się z tym, że Paul niczego mi nie wyjaśni. Uśmiechnie się tylko spod daszka swej wojskowej czap­ki i powie, że dwa a dwa jest cztery. Je'dynie jego żona, ta niena- wistnica Erna, jedyna istota w rodzinie Hattwigów, ciągle jeszcze mnie niepokoiła, ciągle jeszcze musiałem o niej myśleć. Nigdy nie zapomnę zeszłorocznych październikowych dni, nigdy nikomu nie wyznam, co ja wtedy wyrabiałem.

Ciemne chmury, wiszące między górami, stanowiły jakby gigan­tyczne wrota, zamykające jedyne wyjście z kotliny kłodzkiej na roz­ległe równiny, ciągnące się aż po daleki Wrocław. Wkrótce zniknęły nam z oczu, gdy ze śpiewem i trzaskaniem batów zjechaliśmy z głów­nej szosy między zabudowania Milanowa. Na placyku przed gospodą zrobił się zator, powozy gwałtownie skręcały, najeżdżały na siebie — ponad wrzawę i hałas wybił się głos sołtysa Saranieckiego:

—              Panowie obywatele! Nie będziemy się tu zatrzymywać! Je- dziemy wprost do Zdarzyć, do naszego Syguły! On tam ma wszystko, co trzeba!

—              No to wio, jedziemy!

Danuta Hruszczewska, w swej nieodzownej furażerce i wojsko­wym mundurze, stała na wozie, biła rękami w poły płaszcza i wy­krzykiwała:

—              Ju ha ha! Ale będę dziś piła! Aj, będę piła!

—              No to wioo! — Wyrwaś pierwszy smagnął konie batem i nie­mal z miejsca ruszył kłusem, nie wiadomo jakim sposobem wyplątał się z tego jarmarcznego tłoku, za nim ruszyły inne powozy. Tylko porucznik Stopka nie okazywał zniecierpliwienia, siedział obok swe­go Niemca w pozie sztywnej, znamionującej nadmierną, jakby wy- celebrowaną powagę, która budziła we mnie przekorne myśli — nieraz wyobrażałem sobie, co by to było, gdybym ni stąd, ni zowąd zwrócił się ku niemu i całkiem ordynarnie pokazał mu język.

Wyjechaliśmy w szczere pole i znowu na wzniesienie, gdzie wiatr gwizdał wśród jabłoni i targał końskie grzywy, i tu dopiero Paul zapytał mnie o Danutę Hruszczewską, co ona tam wykrzykiwała, gdyśmy stali w Milanowie. Wyjaśniłem mu, że ta rozwydrzona żoł­nierka cieszy się, bo będzie miała dziś okazję upić się u Syguły. Zanim matka ją tam znajdzie, ona będzie już mocno zamroczona.

—              Taki ma plan strategiczny — stwierdził z uśmiechem i z akcen­tem złośliwości. No patrzcie, nareszcie zdobył się na uszczypliwość pod adresem Polki. To świadczy o jego zaufaniu do mnie, być może wyczuwa, że i ja nie lubię tej kobiety, która tak chętnie zgłasza się, gdy trzeba dokonać rewizji u któregoś z Niemców, przy czym wy­kazuje wobec niego sporo brutalności. Widziałem ją raz w „akcji” i wolę więcej nie widzieć. Do kogo ona to mówiła, nie mogę sobie przypomnieć, tak jakoś pieszczotliwie, jakby tonem miłosnych wy­znań: „Kochasiu mój, gdybym tylko zechciała, gdybym palcem kiw­nęła, już cię nie ma we wsi, już jesteś w tiurmie”. Pamiętam jej twarz w momencie, gdy to mówiła, bo była wtedy podobna do Erny, do tej piekielnicy Erny.

' Nareszcie wjechaliśmy do wsi, gdzie witały nas kobiety uśmie­chające się w oknach i drzwiach. Powozy skręcały w prawo, w le­wo, niektóre zajeżdżały na mały plac przed sklepiem Syguły, ludzie zeskakiwali na ziemię, wykrzykiwali do woźniców po polsku i po niemiecku i powozy ruszały dalej zostawiając miejsce dla następ­nych, które ciągle jeszcze nadjeżdżały. Ja też odesłałem Paula do domu.

—              Niech pan powie mojej żonie, że jestem u Syguły i wrócę za jakieś dwie godziny.

—              Gut!

Sołtys Saraniecki był już w środku, stał między sklepem a po­kojem gościnnym i wydawał zarządzenia Sygule:

—              Zesuń pan te stoły, zesuń! Ja lubię, jak całe towarzystwo siedzi razem. Siadajcie, panowie, siadajcie. Pieniędzy nie mam, ale Syguła mi zborguje. Syguła grosza nie miał, jakem go tu osiedlał, a teraz patrzcie, jaki z niego burżuj. Ja mam nosa, ja wiedziałem, kogo tu osiedlić. Nigdzie nie ma takich osadników jak w naszych Zdarzycach, prawda, Władziu? — zwrócił się do mnie. — Proszę popatrzeć, sama inteligencja!

Tym określeniem obejmował także ludzi nieobecnych, profesora Woźniaka, prawnika Boguckiego, rodzinę Ludyńskich, panią Hrusz­czewską, ale tak się złożyło, że akurat nawinął się porucznik Stopka, który zainkasował • ten komplement jako wyłącznie do niego skie­rowany, i pierwszy usiadł przy stole. Plutonowy Kałuski wyraźnie się ociągał, rozumiałem, dlaczego rozgląda się za miejscem z dala | od porucznika. Natomiast Wyrwasiowi miejsce było obojętne, byle tylko przy zastawionym stole, Danuta też prędko znalazła sobie

krzesło przy Saranieckim, dalej Molenda, leśnik Gurda i jeszcze kilku, a przy samym końcu stołu Zahorczuk ze swymi kompanami od śpiewu.

Tymczasem Sygula ze zdumiewającą sprawnością rozstawiał bu­telki i talerze z zakąską, wśród których znalazł się poćwiartowany pieczony drób — ten sklepowy spryciarz wiedział, że dziś będzie najazd na jego gospodę.

U wejściowych drzwi co chwilę hałasował dzwonek, do sklepu wchodzili interesanci, przeważnie kobiety, ale i do pokoju gościnne­go zaglądali coraz to nowi osadnicy i witani okrzykami dosiadali się do stołu — nikt się tu nie zastanawiał, kto i za co będzie płacił, jaki mu przypadnie udział w rachunku, a już najmniej Wyrwaś i Danuta Hruszczewska, którzy pierwsi sięgali do butelek. Przyglądałem się im z upodobaniem, a już ze szczególnym upodobaniem patrzyłem w szczerą, pucułowatą twarz młodego Wyrwasia. Potem uświadomiłem sobie, że spoglądam także, a raczej zerkam, w stronę porucznika Stopki, na jego dostojną, zawsze opanowaną twarz.

W pewnej chwili w naszym pokoju zjawił się Czarny Ruryk, wysuszony, ponury typek, o którym ktoś powiedział, że jest cho­dzącą mumią. Na jego widok Zahorczuk zaśpiewał: „Czubczyk, czub- czyk kuczerawy", przy stole rozległy się okrzyki: „Serwus, Ruryk! Jak się masz, Ruryk! Chodź do nas, Ruryk!” Nawoływania daremne, bo Ruryk niechętnie zasiadał w towarzystwie. Długą chwilę stał przy wejściu i tępo wpatrywał się w podłogę. Wreszcie sięgnął do kieszeni i wydobył płaską flaszeczkę z wódką, potem wygrzebał skądś kieliszek wielkości naparstka i napełnił go wódką, bacząc, by nie uronić ani kropli na ziemię. Z równą ostrożnością, z nabożnym skupieniem wychylił go do dna, flaszeczkę starannie zakorkował i razem z kieliszkiem schował do kieszeni. Wtedy ze wszystkich stron rozległy się głosy niby to oburzenia:

—              O, Ruryk, ty Świnio! O, Ruryk, pijeSz sam jak szewc! O, Ru­ryk, o, Ruryk!

Ten ucieszny ponurak był jedynym człowiekiem, który potrafił rozweselić porucznika Stopkę, zmusić go do uśmiechu umiarkowa­nego, jakby podskórnego uśmiechu. Raz tylko udało mi się przyła­pać go na śmiechu pełnym, niepohamowanym, i od tego czasu tym bardziej się pilnuje, strzeże swojej maski. To był moment, kiedy serdecznie ubawiony jakimś gagiem Ruryka zaśmiał się nieopatrznie i w tym śmiechu ukazał twarz pastucha, bosego Jasia, który z roz­dziawioną gębą wyziera zza płotu. Prędko się jednak spostrzegł i zdusił w sobie tego Jasia, przybrał maskę bohatera filmowego. Równie prędko się spostrzeże kilka miesięcy później, że mu nie do | twarzy w roli miejscowego przywódcy PSL, i w samą porę prze­skoczy do PPS.

W naszym końcu stołu rozmowa się nie kleiła. Zresztą jak tu

rozmawiać, kiedy w tamtym końcu Zahorczuk i jego przyjaciele tęsknie wyśpiewują, tu bliżej wykrzykuje Danuta, słychać też chełp­liwy głos Saranieckiego:

—              Ja się nie cackam, walę prawdę na stół. Panie starosto — powiadam do niego — tyle zboża nie możemy zdać. Dopóki Niemiec siedzi razem z osadnikiem i pracuje, to mu trzeba dać jeść. I starosta przyznał mi rację, sam potem mówił, że nie możemy postępować z Niemcami tak jak oni z nami, bo my, Polacy, musimy być spra­wiedliwsi i lepsi od Niemców.

—              G.... prawda — odezwał się Molenda machając rozcapierzoną dłonią — najpierw trzeba ich powiesić, rozwalić, a potem... No tego, zobaczymy...

Zagłuszyła go Danuta, która w tej chwili trącała się kieliszkiem z Wyrwasiem:

—              Ja jestem taka morowa baba! Ze mną można konie kraść!

Przypomniałem sobie tę jej przechwałkę w dwa lata później,

kiedy te konie ukradła razem z mamusią. I nie tylko konie. Na trzy- dziestohektarowym gospodarstwie zostawiły gołe ściany i gołe pole i nie było siły, która by im w tym przeszkodziła. Było to przedsię­wzięcie imponujące, nie słyszałem, by ktoś w naszej okolicy zdobył się na tak gigantyczny „Cap-ca-rap-cap” — jak to Niemcy określali. Rzecz w tym, że to wszystko trzeba było nie tylko wywieźć, ale i spieniężyć, zamienić w złoto.

Już był czas, by zmienić miejsce, na którym nie czułem się do­brze, chciałem się przysiąść do Kałuskięgo, gdy w sklepie zjawił się profesor Woźniak. Staruszek załatwiał tam jakiś sprawunek, stał przy ladzie i spłoszonym wzrokiem spoglądał ku nam, ale chyba nikogo nie rozróżniał, dla niego ta masa rozbawionych gości stano­wiła jednolity złowrogi żywioł.

—              Dobry wieczór, panie profesorze!

—              A, a, a — tyle tylko powiedział, był jakby zaskoczony, ale i uradowany, że ma przed sobą kogoś znajomego, bliskiego.

Patrzyliśmy na siebie, nie czując potrzeby wymiany słów, praw­dę mówiąc najlepiej się nam rozmawiało u niego w domu, przy her­batce, którą nam zawsze przyrządzała pani profesorowa. Zresztą ten hałas, ten śpiew, te okrzyki, już i dźwięk rozbitego szkła — to wszy­stko zdawało się osaczać profesora, zmuszało go do rzucania płochli­wych spojrzeń na wszystkie strony. I wreszcie ten Ruryk! Ni stąd, ni zowąd zjawił się przed nami, wpatrywał się w nas uparcie z ja­kimś ukrytym zamiarem. Przez chwilę obawiałem się, że chce zro­bić jakiś kawał profesorowi. Jednakowoż nie.

—              Panowie — odezwał się wreszcie — powiedzcie mi, po co czło- ■ wiek żyje na świecie?

Profesor spojrzał na mnie pytająco, ja zaś na Ruryka, nie mogłem

się domyślić, w jakim celu to pytanie zadaje, gdzie tu się kryje żart ety dowcip.

—              Powiedzcie mi panowie, po co człowiek żyje na świecie?

Znów to płochliwe spojrzenie profesora, jakby prośba: „Niech

pan coś zrobi” — koniecznie wypadało mi coś powiedzieć do Ruryką, żeby się wreszcie odczepił.

—              A skąd ci to przyszło; dlaczego się pytasz?

Twarz Ruryka pozostała martwa, oczy niemal całkiem przysło­nięte powiekami.

—              Dlaczego się pytasz!?

—              Bom żywy — powiedział wreszcie, odwrócił się i odszedł' do gościnnego pokoju, mijając w progu Wyrwasia.

Ten już był całkiem rozanielony, widział tylko mnie i niepew­nym krokiem parł prosto ku mnie.

—              Władziu — złapał mnie za szyję r— ja się z tobą muszę napić. Żeby nie wiem co, muszę się napić. Ja cię lubię, Władziu, ja cię lubię, no, jak cholera — zatoczył się potrącając o profesora i uderzył pięścią w ladę. — Syguła! Dawaj tu ćwiartkę!

Profesor prędko się pozbierał, coś tam zapakował do teczki, w popłochu machnął mi dłonią na pożegnanie i bez słowa opuścił sklep.

Podprowadziłem Wyrwasia do stołu, ale zanim zdołaliśmy usiąść, zjawił się gość witany okrzykami:

—              Aa, Iwan! Chadi Iwan! Chadi siuda!

Był to lejtnant Iwan Pryczajew zarządzający majątkiem rolnym, który w owym czasie stanowił bazę żywnościową dla sanatorium wojskowego w Obrymowicach. Sympatyczny brzydal, z twarzą mię­sistą, jakby zmiętoszoną, stał w progu i uśmiechał się na całą sze­rokość drzwi. Danuta wywikłała się spośród krzeseł, podskoczyła ku niemu i pociągnęła go do stołu.

—              Syguła! — wykrzyknęła w stronę sklepu. — Dawaj tu pół litra! Ja z Iwanem piję, ja funduję!

Tam jednak, wewnątrz sklepu, coś zaszło, ktoś się z kimś kłócił, słychać było ostry kobiecy głos i w tejże chwili ktoś przy stole krzyknął:

—              Gestapo idzie!

Wszystkie twarze zwróciły się ku drzwiom, Danuta nagle oprzy­tomniała i rozejrzała się po sali jakby w poszukiwaniu kryjówki. Ale było już za późno — w progu stanęła stara pani Hruszczewska. Zła, nachmurzona, z wargami zaciśniętymi, odepchnęła Sygułę na bok i skierowała się wprost do córki.

—              Danka, natychmiast do domu! — chwyciła ją za rękę i po­ciągnęła ku drzwiom.

Tu jednak natknęła się na żywą przeszkodę w postaci Czarnego Ruryka, z którym już nieraz miała do czynienia. Stanął jakoś tak

szeroko, że stara pani musiała się zatrzymać, zmierzyła go złym okiem i nerwowym ruchem poprawiła futrzany kołnierz płaszcza.

—              Pani łaskawa... — bełkotał Ruryk, nachylając ku niej trupią twarz z przymkniętymi oczami — Królowo Ziem Odzyskanych...

Może mi pani powie, po co człowiek żyje na świecie?

Wtedy ona z pasją od dawna tłumioną z całej siły trzasnęła go dłonią w twarż* Nie ruszył się jednak z miejsca, był jakby na to przygotowany, z upiornym spokojem ponownie wybełkotał:

—              Królowo Polski Ludowej, powiedz mi, po co człowiek żyje na świecie?

Danuta, ciągle trzymana przez matkę, szarpnęła się i wykrzyk­nęła ku niemu:

—              Ja ci powiem, po co człowiek żyje! Żeby był niewolnikiem! — Zwróciła się ku całemu towarzystwu i zawołała histerycznie, płacz­liwie: — Psiakrrrew! Taka to demokracja, taka to wolność! Ja wal­czyłam o wolność, ja... ja...

Matka pociągnęła ją ku wyjściu, Danuta jeszcze się zwracała ku nam, jeszcze chciała coś wykrzyknąć, zniknęły wreszcie żegnane wybuchami śmiechu.

Przywitałem się z Pryczajewem, który zajął miejsce przy Ka- łuskim. Syguła natychmiast postawił przed nim szklaneczkę i na­pełnił wódką. Po tamtej stronie stołu porucznik Stopka siedział jak­by naburmuszony, zupełnie sztywny, wprost odstręczający. Leśnik Gurda, sympatyczny brunet z czarnym ruchliwym wąsikiem, roz- ' mawiał z Molendą, a tuż przy mnie Kałuski z Pryczajewem po rosyjsku — zrozumiałem, że mówią coś o wysiedlaniu Niemców, które nastąpi za parę tygodni, chciałem się wtrącić do rozmowy,

o              coś zapytać, w końcu zniecierpliwił mnie Saraniecki, jego głośne, zbyt głośne rezonerstwo:

—              Cicho byś był, Karol, przez ciebie nic nie można usłyszeć!

Momentalnie zmienił się na twarzy, spojrzał na mnie zdumiony,

jakby nie mógł zrozumieć, o co mi chodzi.

—              Coś ty powiedział? Ja mam być cicho? Ja!?

—              Możesz trochę zniżyć głos, niech ci się nie zdaje, że to jest twój prywatny lokal!

—              Ja mam zniżyć głos? Ja!? A* kto pierwszy był w Heintzen- dorfie? Kto Niemców chwycił za mordę? Ja tu byłem pierwszy, ja was osiedlałem, ja dla idei pracowałem!

—              Dla idei! Ja wiem, ile te idee waią. Przeważnie osiemdziesiąt kilogramów. Jedna sztuka najmniej osiemdziesiąt kilogramów!

Zrozumiał przytyk, zerwał się z krzesła i razem ze swą rudą czupryną stanął jakby w płomieniach, i już chwytał za pustą bu­telkę. Kałuski i Wyrwaś natychmiast ujęli go pod ramiona, zaczęli go uspokajać, coś tłumaczyć, on jednak ciągle jeszcze się podrywał, szarpał, groził. Podobnie będzie się wściekał i miotał w dwa lata

/

m>

później, gdy przyjdzie po niego milicjant, by z rozkazu prokuratora zabrać go do więzienia.

Usiadł wreszcie, nalał sobie .wódki do szklanki, wypił i znowu nalał. Wtedy za jego plecami stanął Czarny Ruryk.

—              Panowie — odezwał się korzystając z chwilowej ciszy — po­wiedzcie mi, po co człowiek żyje na świecie?

—              Czto on gawarit? — zapytał Pryczajew Kałuskiego.

—              On się ciągle pyta, po co człowiek żyje na świecie.

—              A! Na etot wopros nie możet nikto dać otwieta.

—              Czemu nie — wtrącił się wreszcie porucznik Stopka — u nas każdy ksiądz może powiedzieć.

—              Eto niewazmożno. — Pryczajew cofnął się w tył i spoglądai raz na Stopkę, raz na Kałuskiego: — Kak wy znajetie, paczemu czełowiek żywiot, tak pożałsta, objasnitie mnie.

Na twarzy Kałuskiego pojawił się grymas zniecierpliwienia czy niechęci, Stopka zachował wyniosłe milczenie, od stołu padały w stronę Ruryka natarczywe zapytania, okrzyki:

—              No, powiedz nareszcie, po co żyjesz!              !

—              On sam nie wie, bo się pyta!

—              Ej, on wie, tylko nie chce powiedzieć! Ruryk, nie bądź drań, powiedz!

...