FIDES – Biuletyn Bibliotek Kościelnych nr 1-2 (28-29) / 2009, s. 202-209
JOLANTA GWIOŹDZIK - ŹRÓDŁA DO DZIEJÓW KSIĄŻKI W ARCHIWACH ŻEŃSKICH KLASZTORÓW KONTEMPLACYJNYCH XVI-XVIII W. ZARYS PROBLEMATYKI
Współczesna bibliologia jako nauka o uniwersum książek koncentruje przedmiot swoich badań na syntezie elementów materialnych i treściowych, co pozwala ujmować książkę jako narzędzie utrwalania tekstów, z zarazem instrument komunikacji. Pojęcie „kultura książki” pozwala na wieloaspektowe analizy zarówno pojedynczych woluminów (zagadnień wytwarzania, rozpowszechniania i użytkowania oraz społecznych funkcji i związków tekstu), jak i zbiorów książek (repertuar wydawniczy, wielkość nakładów czy asortyment księgarski). Szczególnie księgoznawstwo historyczne koncentruje się na książce jako na nośniku kultury w dziejach, a zarazem jako na samym obiekcie historii kultury. W tym ujęciu funkcjonalnym jest ona zatem nie tylko historycznym i społecznym faktem, ale także składnikiem procesu komunikacji międzyludzkiej i społecznej jako rzeczywistej oraz potencjalnej realizacji ról książki.Historyk książki jednak nie tyle odtwarza przeszłość, ile tworzy pewien jej obraz, stąd tak ważne jest nie tylko prowadzenie badań interdyscyplinarnych, ale i uwzględnienie odpowiedniej ich podstawy źródłowej. Tradycyjny ich podział pozwala wydzielić źródła pisane (archiwalia, teksty literackie, historiograficzne, korespondencję, zapisy proweniencyjne, marginalia i glosy, dokumentację biblioteczną) oraz niepisane, w tym ikonograficzne (np. pomieszczenia biblioteczne, z realizowanym tam programem ikonograficznym, zachowane sprzęty, oprawy woluminów, czy „portrety” książek i sytuacji lektury). We współczesnej historiografii podkreśla się zarówno uzależnienie tekstu od kontekstu jego funkcjonowania, jak i zawraca się uwagę na kwestie książki jako pamięci czy dziedzictwa narodowego i światowego.
Specyficznym rodzajem księgozbiorów historycznych są biblioteki zakonne, nie tylko powiązane ze strukturami Kościelnymi, pełniące określone funkcje we wspólnocie, dla której były tworzone i na potrzeby której odpowiadały, ale i dzielące jej losy: stąd określenie świata książki zakonnej jako „zaginionego”. Wprowadzeniem do badań winno być określenie zarówno „kontaktów i wpływów zewnętrznych
określonego środowiska (kraju, miasta, epoki, dziejów Kościoła), jak i kultury umysłowej klasztoru, związanej z przynależnością do określonej reguły, charakterem przyjętej duchowości i usytuowaniem w obrębie prowincji, do której klasztor należał (jego typ – opactwo, rezydencja, prowadzona działalność, np. edukacyjna itp.)”. Szczególnego znaczenia nabierają zatem klasztorne archiwalia, nie tylko dokumentujące życie zgromadzenia lecz także stanowiące cenne bezpośrednie źródło do badań jego księgozbioru i dziejów książki.
Potrydencka odnowa życia zakonnego doprowadziła, zwłaszcza w pierwszej połowie XVII wieku, nie tylko do regulacji już funkcjonujących w Polsce klasztorów klauzurowych (przede wszystkim wspólnot mniszych, związanych z zakonami żebraczymi, norbertanek
i brygidek), ale także przyczyniła się do sprowadzenia nowych zakonów - augustianek i karmelitanek dawnej obserwancji oraz karmelitanek
bosych, wizytek i sakramentek. Reforma Kościoła (Sobór w latach 1545-1563) odnosiła się m.in. do unormowania zasad funkcjonowania i organizacji życia zakonnego, co było szczególnie ważne w sytuacji jego znaczącego kryzysu w okresie Reformacji.
Decretum de regularibus et monialibus (sesja 25/A) precyzowało ustawy prawne, obowiązujące we wszystkich „zgromadzeniach i klasztorach, kolegiach i domach zakonnych [...] wedle zasad dowolnej reguły albo konstytucji”, a odnoszące się do obediencji, przestrzegania ustawodawstwa, klauzury, spraw zbiorowej i indywidualnej własności, sposobów przeprowadzania profesji, wyborów przełożonych, wizytacji, a także spowiedzi i Eucharystii. Powstałe w ten sposób, jak i już funkcjonujące w klasztorach świeckie i religijne piśmiennictwo pragmatyczne1, zwłaszcza teksty dotyczące zakonnej legislacji, spraw organizacji życia wspólnoty, zabezpieczania i dokumentowania stanu jej posiadania, dziejów i twórczości literackiej, a także same pozostałości księgozbiorów wskazują na rolę książki w tym środowisku.
Podstawą życia zakonnego była przyjęta reguła, której ustawy należało dostosować do wymogów nowego prawa potrydenckiego:
dodawano zatem przepisy objaśniające sposób zachowania, adaptowania i interpretowania jej rozdziałów (deklaracje), prawa dodatkowe,
faktycznie regulujące tryb życia w klasztorze (konstytucje) oraz ustawy normujące życie konkretnych wspólnot (dyrektywy kanoniczne,
liturgiczne bądź dyscyplinarne). Jednym z poruszanych w nich zagadnień była indywidualna i zbiorowa lektura, wpisana w układ roku liturgicznego i codzienną lectio divina. Precyzowano jej okoliczności i zakres, z podaniem obowiązków konkretnych osób, np. lektorki tygodniowej, tworząc pewien model użytkowania książki, zgodny z przyjętą duchowością i prowadzoną działalnością. Ważnym miejscem kontaktu z książką był nowicjat: w tekstach formacyjnych przygotowywano do odbioru tekstu, organizowano i zabezpieczano dostęp do książki, obwarowując go określonymi sankcjami. Podobnie w przyklasztornych szkołach rozpoczynała się nauka pisania i czytania i wdrażanie w praktykę lektury.
Na potrzeby liturgii wykorzystywano określone teksty, jak ujednolicone po Soborze Trydenckim wydawnictwa podstawowe oraz objaśniające, jak należy spełniać określone czynności w sprawowaniu kultu: brewiarze wraz z księgami pomocniczymi - psałterzem, diurnałem, martyrologium (1584 r.) i patronałem; pomocą w śpiewie służyły antyfonarze. Na potrzeby mszy św. niezbędne były mszały (1570 r.), z dodatkami: lekcjonarzem i ewangeliarzem oraz graduałem. Dodatkowo wykorzystywano ceremoniarze, rubrycele, rytuały i procesjonały.
Ważnym źródłem o badań klasztornych księgozbiorów są inwentarze i katalogi tych zbiorów. Spisy te przede wszystkim dokumentowały stan posiadania wspólnoty, stąd dołączano je np. do ksiąg rachunkowych, w których również wpisywano konkretne wydatki na zakup, „reperacje” czy wręcz druk konkretnych książek. Osobnych rejestrów wymagały też pozostawiane w klasztorach depozyty osób świeckich i duchownych, w tym ich księgozbiorów (również przekazywanych w darze lub zapisywanych w testamentach), a także posagi zakonnic. Woluminy z zakonnych librarii i zakrystii najczęściej spisywano z autopsji, w kolejności ich rozmieszczenia w szafie bibliotecznej,
w często stosowanym układzie wg formatów lub rzeczowym. Opis bibliograficzny zwykle ograniczał się do podania tytułu lub jego fragmentu, niekiedy tylko nazwiska autora, roku wydania pracy, a nawet jedynie ogólnej wzmianki o liczbie książek w danym języku czy z danej dyscypliny. Inwentarze były często przygotowywane na potrzeby wizytacji kanonicznych, jako element spisywanego wspólnego
majątku danego klasztoru, po utracie niepodległości zaś sformalizowany kwestionariusz przewidywał specjalny dział, poświęcony bibliotece. Dekrety wizytacyjne również niejednokrotnie odnosiły się do lektury, a nawet bezpośrednio do spraw organizacji biblioteki. Po odczytaniu wspólnocie, ich teksty kopiowano w specjalnych księgach, odpisy zaś znajdowały się m.in. w kronikach.
Siostry tworzyły i organizowały powstawanie wewnętrznej dokumentacji klasztorów, która odnosiła się do różnych dziedzin funkcjonowania wspólnoty, zwłaszcza spraw personalnych, majątkowych, prawnych, gospodarczych, a także własnej historiografii czy
twórczości okolicznościowej. Zakonne kroniki przynoszą wiele informacji o funkcjonowaniu tekstów w klasztorze, szczególnie sytuacjach
lektury i konkretnych pracach, w tym pisanych na potrzeby zakonnic i na ich zamówienie, potwierdzając działalność edytorską klasztorów. Źródła biograficzne, jak nekrologi, certamina, metryki i wszelkie spisy osobowe, a także korespondencja pośrednio pełnią funkcję opisu dziejów wspólnoty, w tym również dotyczą personalnego obiegu i użytkowania książki: lektury, zakupu, wymiany lub kopiowania i pisania tekstów. Podobny charakter mają życiorysy własnych świątobliwych sióstr, przedstawianych na tle historii konwentu bądź spisywane nauki i konferencje przełożonych. Ciekawym przyczynkiem do wiedzy o środowisku klasztorów kontemplacyjnych, w tym także o funkcjonowaniu tam tekstów, są powstałe tam utwory okolicznościowe, zwłaszcza pieśni, kolędy i wiersze, pisane z okazji zakonnych uroczystości, jak obłóczyny, profesje, konsekracje czy wizytacje kanoniczne.
Bezpośrednim, szczególnie cennym źródłem są zachowane egzemplarze z klasztornych librarii. Drukowane i rękopiśmienne książki poświadczają zakres i organizację ich obiegu w konkretnym środowisku. Przynoszą także cenne i niejednokrotnie jedyne informacje o ich zakupie, darowiźnie i użytkowaniu, a nawet o istnieniu konkretnego tytułu. Ślady lektury: uwagi marginalne, przekreślenia, podkreślenia, uzupełnienia, zamazywania, zdobienia, dedykacje, podpisy, biblioteczne znaki własnościowe (w tym ekslibrisy i superekslibrisy, pieczęcie pozwalają także na ustalenie przynależności książek do konkretnych księgozbiorów klasztornych, obrazują ich dzieje i indywidualną lekturę.
Badanie elementów ramy literacko-wydawniczej pozwala także na uzyskanie danych o ich autorach, wydawcach i nakładcach, często
związanych z konkretnych zakonem czy konwentem.
Pomieszczenia i sprzęty biblioteczne pozwalają nie tylko na określenie podziału zbiorów (wyznaczano księgozbiór do użytku całej
wspólnoty oraz zbiory specjalne: nowicjatu, refektarskie, infirmerii, ksieni, kapelańskie, na chórze, a także w zakrystii przyklasztornego
kościoła), ale także ich wielkości i typologii, a nawet miejsca książki w życiu duchowym: poświadcza to m.in. zapis na szafie bibliotecznej
klasztoru ss. Benedyktynek we Lwowie: Miej serce w Bogu a w księgach oczy, póki śmiertelna mgła nie zaskoczy. Ciekawym źródłem ikonograficznym są wszelkie obrazy, na których ukazano modele doskonałej zakonnicy lub książę jako akcesorium, przedstawiane na portretach przełożonych.
Dzięki różnym źródłom pisanym i oglądowym, przechowywanym w klasztornych archiwach, podejmuje się próby odtworzenia historycznej rzeczywistości, wpisania biblioteki klasztornej w ogół instytucji kultury danego miejsca i czasu. Istotna byłaby cyfrowa rejestracja źródeł (opisu bibliograficznego oraz pełnych tekstów, a także zachowanych obiektów materialnych, muzealnych), co pozwoliłoby
na prowadzenie wieloaspektowych analiz, interpretujących te źródła (badaczy różnych dyscyplin, jak historyków kultury, zakonów, teologów, archiwistów, bibliologów itp.) i docelowo próbę rekonstrukcji kultury książki w środowisku żeńskich klasztorów doby staropolskiej.
krispol80