Tradycje muzyczne górali kliszczackich.pdf

(3409 KB) Pobierz
Gabriela Gacek
Instytut Sztuki PAN
Tradycje muzyczne górali kliszczackich
Niniejsza praca powstała w ramach programu Instytutu Muzyki i Tańca „Muzyczne białe plamy”
Wrocław 2014
1
SPIS TREŚCI
Wprowadzenie...............................................................................................................3
1. Historia zainteresowania Kliszczakami. Hipotezy dotyczące etymologii
nazwy grupy i jej zasięgu terytorialnego w piśmiennictwie..........................................4
2. Zasięg terytorialny regionu kliszczackiego w opiniach jego rodowitych
mieszkańców. Pielęgnowanie poczucia tożsamości
regionalnej...................................................................................................................12
3. Zachowane źródła dotyczące tradycji muzycznych górali kliszczackich...............20
„Góry i Podgórze” Oskara Kolberga (DWOK t. 44-45)...................................................................21
Źródła rękopiśmienne ze zbiorów Muzeum Etnograficznego im. S. Udzieli w Krakowie..................38
Źródła rękopiśmienne ze zbiorów Muzeum Regionalnego „Dom Grecki” w Myślenicach...............48
Ogólnopolska Akcja Zbierania Folkloru Muzycznego w latach 50. XX w.........................................48
Badania Janusza Mroczka w powiecie myślenickim
—
lata 60. XX w............................................121
Zakończenie...............................................................................................................128
NINIEJSZA PRACA JEST OBJĘTA OCHRONĄ PRAWA AUTORSKIEGO I JEJ
WYKORZYSTANIE W JAKIEJKOLWIEK FORMIE WYMAGA ZGODY AUTORA LUB
INSTYTUTU MUZYKI I TAŃCA
2
Wprowadzenie
Kliszczacy, zwani też Góralami myślenickimi, to grupa etnograficzna, do której
etnografowie zaliczają ludność mieszkającą na terenach położonych w przybliżeniu pomiędzy
miejscowościami Myślenice, Mucharz i Rabka Zdrój w woj. małopolskim. Są oni tą grupą etniczną
polskich
Karpat,
która
nie
została
nigdy
gruntownie
przebadana
pod
względem
etnomuzykologicznym. Ten fakt może dziwić, bowiem muzyka ludowa sąsiednich grup góralskich
– Podhalan, Babiogórców, Górali żywieckich czy nawet Zagórzan – doczekała się naukowych
opracowań.
Ponieważ literatura przedmiotu nie jest obszerna, zdecydowałam się w niniejszej pracy
bardzo dokładnie przybliżyć informacje na temat górali kliszczackich i ich tradycyjnej muzyki,
zachowanej w źródłach rękopiśmiennych, drukowanych oraz fonograficznych.
W rozdziale 1 przedstawiam historię zainteresowania Kliszczakami oraz hipotezy dotyczące
etymologii nazwy grupy i jej zasięgu terytorialnego w piśmiennictwie XIX- i XX-wiecznym.
Rozdział 2 poświęcony jest omówieniu zasięgu terytorialnego regionu kliszczackiego w
opiniach jego rodowitych mieszkańców oraz przybliżeniu, w jaki sposób poczucie tożsamości
regionalnej jest współcześnie przez nich tworzone i podtrzymywane.
W rozdziale 3 omawiam źródła rękopiśmienne, drukowane oraz fonograficzne, w których
znajdują się informacje na temat tradycyjnej muzyki górali kliszczackich. Są to nagrania z
etnomuzykologicznych badań terenowych przeprowadzonych w regionie w latach 50. i 60. XX w.,
ich transkrypcje, a także opisy dawnych obrzędów, tańców, teksty słowne pieśni i zapisy nutowe
zamieszczone w publikacjach wydanych drukiem i rękopisach przechowywanych w Muzeum
Etnograficznym im. Seweryna Udzieli w Krakowie oraz Muzeum Regionalnym „Dom Grecki” w
Myślenicach.
Badania przeze mnie przeprowadzone objęły opis i studia źródeł dokumentujących
tradycyjny repertuar pieśniowy, instrumentalny i taneczny Kliszczaków, w szczególności w zakresie
wzajemnych wpływów, podobieństwa oraz różnic w stosunku do tradycyjnego repertuaru
muzycznego sąsiednich grup etnograficznych. Celem pracy było zebranie informacji o obrazie
tradycji muzycznych górali kliszczackich i następnie prześledzenie jego historycznych przemian.
3
1. Historia zainteresowania Kliszczakami. Hipotezy dotyczące etymologii nazwy
grupy i jej zasięgu terytorialnego w piśmiennictwie
Za najstarsze źródło, w którym pojawia się słowo „Kliszczaki”, powszechnie uważane jest
dzieło Wincentego Pola
Rzut oka na północne stoki Karpat
1
(1851). Pogląd ten powtarza się w
literaturze przedmiotu wielokrotnie
2
. Tymczasem istnieje nieco wcześniejsze źródło –
Podróże po
Bieskidach, czyli opisanie części Gór Karpackich zawartych pomiędzy źródłami Wisły i Sanu
Ludwika Zejsznera (1848) – w którym opisane są miejscowości, gospodarka, geografia, geologia i
przyroda Beskidu, a nazwy „Kliszczaki” oraz „Górale Bieskidowi”
3
pojawiają się jako określenia
górali mieszkających w pasie miejscowości od Stróży koło Myślenic (według Zejsznera biorącą
swą nazwę z faktu, że „stoi na straży góralszczyzny”
4
) aż po Klikuszową koło Nowego Targu.
W przytoczonym na początku rozdziału dziele Wincentego Pola – XIX-wiecznego poety i
geografa – informacja o Kliszczakach pojawia się już nie jako wzmianka, lecz dłuższy opis.
Większą część dzieła zajmuje wprawdzie charakterystyka geografii tytułowego obszaru, lecz ostatni
rozdział jest poświęcony jego etnografii, gdzie mowa jest o „Góralach od Łętowni” – Kliszczakach:
Kliszczaki czyli Górale od Łętowni osiedli pomniejszą kotlinę rzeki Raby poniżej osad
Zagórzan. Siedziby ich są na znacznej przestrzeni oddzielone od siedzib Zagórzan wyłomem Raby,
a na północ za jej biegiem przeciągnęły się aż do wsi Struży
5
. Czternaście tylko wsi należy do tego
małego rodu, który dla różnicy w stroju przez szyderstwo Kliszczakami bywa nazywany (nosi
bowiem w Kliszcz ściągłe spodnie), sam siebie nazywa on jednakowoż Góralem, od zachodu
graniczy ten ród z Babigórcami, od południa i wschodu z Zagórzanami, na północ z Lachami, bo
wszystkie osady poniżej północnej granicy góralszczyzny położone nazywają się Lackiemi
osadami, a granice zewnętrzne Górali zdają się odpowiadać historycznym granicom Starej
Chrobacyi
Wsie przez Kliszczaków zamieszkałe legły w małej kępie obok siebie otoczone wyniosłemi
działami około, a złączone tylko za biegiem rzeki Raby.
Wsie te są następujące: Trzebinia
6
, Stróża, Pścim
7
, Więciórka, Więcierza, Zawada
8
,
1
W. Pol,
Rzut oka na północne stoki Karpat,
Czcionkami drukarni Czasu przy ulicy Szczepańskiej Nr. 369, Kraków
1851.
2
Por. K. Ceklarz,
Babcyne korole. Z etnografii południowej Polski,
wyd. COTG PTTK, Kraków 2012, s. 66, U. Janicka-
Krzywda, J. Kociołek, M. Leśniakiewicz,
Dziedzictwo kulturowe Podbabiogórza. Tradycje i folklor,
red. J. Kociołek,
Starostwo Powiatowe w Suchej Beskidzkiej, Sucha Beskidzka 2012, s. 33,
Pieśni ludowe Kliszczaków,
red. Marian
Cieślik, Gminny Ośrodek Kultury i Sportu w Tokarni, Tokarnia 2005, s. 4 i in.
3
L. Zejszner,
Podróże po Bieskidach, czyli opisanie części Gór Karpackich zawartych pomiędzy źródłami Wisły i Sanu,
Odb.: Biblioteka Warszawska t. III (1848) i Dodatek tygodniowy do Gazety Lwowskiej 1851-1852, s. 90.
4
Ibidem, s. 80.
5
Chodzi tu o Stróżę koło Myślenic.
6
Obecna nazwa miejscowości: Trzebunia.
7
Obecna nazwa miejscowości: Pcim.
8
Obecna nazwa miejscowości: Zawadka.
4
Bogdanówka, Tokarnia, Krzeczonów
9
, Skomielna czarna, Lubień, Łętownia, Krzeczów, Tęczyn
10
.
11
Ćwierć wieku później ukazuje się we Lwowie
Podręcznik geografii Galicyi
Lucjana
Tatomira (1876). W tym dziele również dominuje opis geograficzny krainy, do którego dołączony
jest rys etnograficzny ludności zamieszkującej Galicję. Wśród „różnych rodów ludu polskiego i
ruskiego” autor wyróżnia ludność nizinną i góralską, w tym Kliszczaków mieszkających „około
Lubienia i Pścima”
12
.
Etymologii nazwy grupy Tatomir upatruje – podobnie, jak Pol – w kroju spodni noszonych
przez jej przedstawicieli, które są „ściągłe w Kliszcz”
13
. Za Polem definicję Kliszczaków podaje
również Bronisław Gustawicz w
Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów
słowiańskich
wydanym na przełomie XIX i XX w., nazywając ich dodatkowo „góralami od
Łętowni” i szacując populację na 16 193 osoby. Dodaje także informacje o tym, że
Jestto przeważnie lud biedny. Trudnią się głównie dowozem materyału budulcowego, jako
łat, krokwi, desek, gontów i t.d., który obrabiają sami, zakupiwszy poprzednio surowy materyał. W
zimie zaś puszczają się na kwiczoły. Lecz najchętniej przewożą oni sól z Wieliczki do Jordanowa
14
.
W anonimowym
Dzienniku podróży etnograficznej między Kliszczakami w roku 1910 w
poszukiwaniach za odzieniem ludowym
15
można spotkać się z kolejną próbą określenia zasięgu
terytorialnego i etymologii nazwy grupy, która pojawia się tym razem w tytule dzieła. Terytorium
zamieszkane przez Kliszczaków obejmuje większość miejscowości wymienianych przez Pola:
Pcim, Tokarnię, Krzczonów, Lubień, Łętownię, Tenczyn, a dodatkowo Bystrą Podhalańską,
graniczącą z nią część Sidziny, Osielec, Toporzysko, Budzów, Harbutowice, Mucharz, Lanckoronę,
Leśnicę (Łaśnicę), Stryszów, Zembrzyce, Stryszawę oraz okolice Rabki: Mszanę Dolną, Kasinkę
Małą, Kasinę Wielką, Niedźwiedź, Olszówkę, Spytkowice, Obidową. Autor rękopisu podaje, że
ubiór góralski w tej części Beskidu zatracił się ok. 1880 r., upodabniając się do stroju lachowskiego,
a nazwa „Kliszczacy” pochodzi od „rozciętych nogawic, które to rozcięcie mają tam nazywać
9
Obecna nazwa miejscowości: Krzczonów.
Obecna pisownia nazwy miejscowości: Tenczyn.
11
W. Pol, op. cit., s. 123.
12
L. Tatomir,
Podręcznik geografii Galicyi na podstawie prac monograficznych i urzędowych źródeł,
Nakładem
Księgarni Seyfartha i Czajkowskiego, Lwów 1876, s. 47.
13
Etymologię nazwy „Kliszczacy” cytuje za Polem także Stanisław Bystroń w artykule
Nazwy i przezwiska polskich
grup plemiennych i lokalnych,
„Prace i Materiały Etnograficzne” t. IV cz. 3 (1925), s. 120 oraz Seweryn Udziela w
artykule
Etnograficzne rozmieszczenie i rozgraniczenie rodów góralskich,
„Przegląd Geograficzny” t. I z. 1-2 (1918), s.
80-91.
14
B. Gustawicz,
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich
t. IV, Nakładem Filipa
Sulimierskiego i Władysława Walewskiego, Warszawa 1880-1914 s. 156.
15
Anonim,
Dziennik podróży etnograficznej między Kliszczakami w roku 1910 w poszukiwaniach za odzieniem
ludowym,
rękopis sygn. mc. I/522, Archiwum Muzeum Etnograficznego w Krakowie.
10
5

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin