John Updike

Miasteczka

Przełożył Wojsław Brydak

Miłości moja, bądźmy wierni sobie!

Bo świat ten, który ci się zdaje

Jak gdyby marzeń przeniesionym rajem,

Tak pięknym, nowym, barwnym w każdej dobie,

Jest bez uczucia, radości, uroku,

Bez żadnej wiary, ufności, pomocy...

Matthew Arnold, Wybrzeże w Dover

przekład Juliusza Żuławskiego

1. Śnij, drogi Owenie

Już od dawna żona Owena budziła się wcześnie, o piątej lub wpół do szóstej. Julia pod wpływem rytmów swej chemii, niekiedy niezharmonizowanych z rytmami Owena, budzi się przepełniona czułością do towarzysza owej łóżkowej, wyzbytej ruchu podróży przez noc i sen pełen mielizn. Obejmuje Owena, nie zważa na protesty zaspanego i cicho a nieustępliwie oznajmia, jak bardzo go kocha, jak ją cieszy ich małżeństwo.

– Jestem z tobą taka szczęśliwa.

To po wspólnym przeżyciu dwudziestu pięciu lat. Owen ma lat siedemdziesiąt, Julia sześćdziesiąt pięć; deklaracja, jej zdaniem warta wygłaszania, trochę obraża Owena: jak może być inaczej? Po tych wszystkich przeprawach, po bólu, który zadali innym? Przebrnęli przez to, są już po drugiej stronie, tutaj. Julia tuli się do niego, obraca głowę Owena, żeby całować go w usta. Lecz Owen – z wargami obrzmiałymi, odrętwiałymi od snu, pogrążony w stanie znieczulenia, zobojętnienia nerwów – odczuwa to jak próbę uduszenia, głaskanie pod włos, jak kiedyś mawiano. Po paru minutach miłosnego wiercipięctwa, w którym Owen uparcie odmawia udziału, strzegąc szansy powrotu do swych cennych snów, Julia uspokaja się i wstaje, Owen zaś z wdzięcznością wyciąga się, wsuwa na wolne miejsce po jej stronie i zasypia jeszcze na godzinę czy dwie.

Pewnego ranka, podczas tej ostatniej, kradzionej godziny, śni, że w nieznanym domu (obskurnym, o aurze przestrzeni publicznej, w rodzaju pensjonatu czy szpitala) pozbawione twarzy urzędowe indywidua prowadzą go do pokoju, w którym na łóżku – przypominającym to domowe, złożone z dwóch złączonych pojedynczych – jakiś mężczyzna o pulchnych pośladkach, raczej młody, sądząc po gładkości białego ciała, leży na ciele żony Owena, jakby próbował reanimacji lub (to wcale nie to samo) szukał ukrycia. Posłuszny władcom ceremonii, owym milczącym indywiduom, obcy usuwa się, odsłaniając ciało żony Owena, też nagie, leżące na wznak; biały, rozlany brzuch, piersi spłaszczone przez siłę ciążenia, jej kochany, dobrze znany seks w zwiewnym futerku. Żona nie żyje, to samobójstwo. Znalazła sposób, by uwolnić się od bólu. Owen myśli: Gdybym się nie wtrącał, jeszcze by żyła. Chce ją objąć, tchnąć w nią życie, wyssać z niej tę truciznę, którą wsączył w nią swym istnieniem.

Potem powoli i opornie, jakby odrywał uwagę od wciąż nie rozwikłanej zagadki, Owen budzi się; Julia, rzecz jasna, nie jest martwa, zeszła na dół, sprawiła, że dom wypełnił się zapachem kawy i odgłosami porannego programu telewizyjnego, przekomarzaniem się paru głosów, żeńskich i męskich. Wiadomości dla kierowców i pogoda; Julia przepada za jednym i drugim, niezmiennie ciekawią ją warunki na szosie, chociaż od trzech lat nie dojeżdża do Bostonu. Owen słyszy odgłos gumowych niebieskich klapek, których Julia nie chce się wyrzec, jakby wciąż była młoda i wybierała się na plażę; klap-klap, od lodówki do blatu, do stolika śniadaniowego, do zlewu, młynka na resztki i do zmywarki, tam i z powrotem, potem do jadalni, gdzie podlewa rośliny. Może Julia kocha rośliny za sprawą tego samego gruczołu emocjonalnego, który służy jej do kochania pogody. Odgłos klapek i ryzyko, jakie stanowią dla nóg Julii – wciąż się jej zdarza poślizgnąć na schodach – złoszczą Owena, niemniej bardzo lubi widok jej nagich palców u stóp – troszkę rozcapierzonych, jak u ciężko pracujących Azjatek – ze stawami lekko zbielałymi od ucisku klapek. Julia jest drobną brunetką o jędrnym ciele i w przeciwieństwie do pierwszej żony Owena miewa ładną i gładką opaleniznę.

Bywają dni, że na wpół obudzonemu Owenowi udaje się zasnąć na nowo tylko dzięki przypomnieniu którejś z kobiet, Alissy bądź Vanessy, Karen bądź Fay, z którymi w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych dzielił to samo miasteczko, Middle Falls w Connecticut. Zaciskając w dłoni zaspanego kutasa, rozluźnia się na myśl, że którąś z tych kobiet ma pod sobą, obok siebie, nad sobą, że odrzuca do tyłu jej włosy, kiedy ona nachyla twarz nad jego nabrzmiałym trzonem, który każdym nerwem domaga się wilgoci, bo wie, że oto nadchodzi kontakt; ale dzisiejszy dzień nie jest taki. Wiosenne, białe, coraz mocniejsze słońce bezceremonialnie przedziera się przez zasłonę , w oknie. Prawdziwy świat – ów tygrys, który ma za nic sen Owena – wyczekuje. Pora wstawać i wziąć na barki dzień nader podobny do wczorajszego; zwierzęcy optymizm Owena uznaje ów dzień za pierwszy w bezkresnym ciągu zmierzającym w przyszłość, lecz mózg – u istot z gatunku homo sapiens przerośnięty – wie, że będzie kolejnym z zasobu ograniczonego i topniejącego.

Wokół ich prywatnego wzgórza budzi się Haskells Crossing, powiedzmy, że miasteczko; cichy, nieustający odgłos ulicznego ruchu przedziera się przez sosnę i gips ścian domu, jak przedarł się przez rosnący niżej wytłumiający lasek. Już przywieziono gazety – „Boston Globe” dla Owena i „New York Timesa” dla Julii. Od dawna uwijają się ptaki, drozdy dziobią w poszukiwaniu robaków, wrony dobierają się do pędraków w trawniku, jaskółki łapią w locie komary, gatunki wabią się własnymi, wylęgłymi w ptasich móżdżkach kodami. W drodze do łazienki Owen woła ze szczytu schodów:

– Dzień dobry, Julio!

Ona odkrzykuje w odpowiedzi:

– Owen! Wstałeś!

– Oczywiście, złotko. Już po siódmej, kochanie.

W miarę jak się starzeją, dziecinnieją ich dialogi. W dobiegających na górę słowach Julii pobrzmiewa akcencik sporu, drażnienia:

– Od kiedy nie musisz zdążyć na pociąg, sypiasz zawsze do ósmej.

– Ależ z ciebie kłamczucha, słonko! Nigdy nie sypiam dłużej niż do siódmej, mogę o tym tylko pomarzyć – ciągnie Owen, mimo że nie wie, czy Julia jest jeszcze w pobliżu schodów i czy go słyszy – bo to jeden ze zwyczajów przychodzących z wiekiem: człowiek zrywa się z łóżka wraz z ptakami. Poczekaj, ciebie też to spotka.

Oto małżeński absurd: świergotanie kodami godnymi ptasich móżdżków. Gdyby dzień był komputerem, myśli Owen, tak by właśnie startował, ładując pamięć operacyjną. Rzeczywiście, Julia śpi mniej niż on (jak i pierwsza żona, Phyllis), natomiast fakt, że Julia jest o pięć lat młodsza, wciąż napawa Owena dumą i stanowi podnietę seksualną, podobnie jak widok jej palców u nóg wyzierających z niebieskich klapek. Owen lubi też patrzeć poniżej rąbka jej szlafroka, na oddalające się różowe pięty, na pionowe kreski ścięgien Achillesa zamieniające się miejscami krok za krokiem, kiedy Julia pewnie stawia stopy, po kobiecemu lekko skierowane na zewnątrz.

Prowadzą tę rozmowę, kiedy Owen czeka z przepełnionym pęcherzem u drzwi swojej łazienki, przy schodach prowadzących do kuchni. Zapamiętany ze snu widok jego ukochanej Julii, nagiej i martwej, wyniesione z tegoż snu poczucie winy, że to on ją doprowadził do samobójstwa, że w istocie popełnił morderstwo, wciąż są bardziej wyraziste niż jawa – tapeta w sepiowe róże (półmat metalik), nowy dywan w holu o beżowym, tchnącym świeżością włosiu, gruby i sprężysty – niż nadchodzący dzień, po którego godzinach wypadnie się wspinać jak po szczeblach starej, niebezpiecznej, rozlatującej się drabiny.

Owen goli się przed lustrem koło okna – w lustrze widać starą twarz nadwerężoną przez słońce, zeszpeconą worami, nielitościwie powiększoną, bezwzględnie potraktowaną przez przednie światło – i słyszy ptaka przedrzeźniacza, usadowionego w ulubionym miejscu na czubku najwyższego cedru, skarżącego się na coś długim trelem bądź wyrzekającego na jakieś pomniejsze chroniczne uchybienia protokolarne. Matka Natura na wszystkich miejscowych poziomach – ptaków, owadów, kwiatów, płochliwej fauny złożonej z pręgowców, świszczy pomykających tam i z powrotem z nory i do nory, jakby je zaraz miał porazić wystrzał – ma własne oploty interesów, obaw, sposobów porozumiewania; dla niej świat ludzi to tylko bałagan na marginesie, poboczna zagadkowość, sporadyczne zakłócenie rzadko zagrażające życiu, coś bez widocznego związku z organicznym bogactwem (w rodzaju śmietników czy ogrodów), którym ludzkie istoty zasilają stół przyrody. Mają nas gdzieś, myśli Owen. Powinniśmy być dla nich bogami, lecz brak im naszej zdolności wielbienia – daru przewidywania wraz z tym, co niesie: trwogą, zawiłym mentalnie płaszczeniem się, wreszcie wynalezieniem życia pozagrobowego. Zwierzęta nie dostrzegają różnicy między nami a innymi zwierzętami ani między nami a skałami czy drzewami, opatrzonymi właściwym sobie zapachem i odpowiednim znaczeniem w walce o byt. Ziemia daje schronienie skorpionom i świszczom, sekstylionom mrówek; gwiazdy to przewodniczki gęsi kanadyjskich i arktycznych rybitw, dymówek i motyli-monarchów w ich dorocznych masowych wędrówkach. Jesteśmy tylko kropkami w dole, pod ich skrzydłami, nasze miasta to tylko cuchnące, jałowe wyrwy w dyskursie łowców i ofiar. No nie, nie wyrwy, bo liczne gatunki wybierają sobie miasta na siedlisko; nie tylko szczury lgną do piwnic, a nietoperze do strychów, bo jastrzębie i gołębie osiedlają się na występach drapaczy chmur, a ostatnio po podmiejskich podwórkach wałęsają się bezczelnie i bezradnie jelenie, zarazem ulubieńcy i szkodniki.

Owen napina dolną wargę, w oczekiwaniu na łaskotliwe pociągnięcia maszynki z boku. Próbuje się ogolić bez patrzenia na twarz; nigdy nie była tą akurat twarzą, której by sobie życzył, za duży nos, za mały podbródek. Kusząca słabość, mimo to bystrooka czujność. Ostatnio bruzdy biegną od kącików ust, powieki są pomarszczone jak u pustynnego gada, rano ich fałdy zawadzają o rzęsy, ugniatają je. Owen nie znosi tego dobrze znanego odczucia, że coś utkwiło w oku, licho wie co, ale dokucza. Pyłek kwiatowy. Rzęsa. Może pęknięcie naczynia włosowatego. Niewielka, rozciągnięta na jedną czy dwie przecznice przemysłowa strefa Haskells Crossing daje o sobie znać; przez drewnianą izolację za plecami Owena dobiegają odgłosy maszyn, parskanie gaźników, ostrzegawcze piski ciężarówek na wstecznym; strefa jest słyszalna, lecz niewidoczna z domu Owena ukrytego w zieleni na wzgórzu. Chociaż z okien na piętrze Owen wyraźnie widzi światła miasteczka, to w miasteczku nie znalazł ani jednego miejsca, z którego byłoby widać ten dom. To cieszy Owena: przypomina jego świadomość, niewidzialną, chociaż stanowiącą centrum.

W dzieciństwie uważał, że świat jakimś cudem zostaje wprawiony w ruch na skutek przebudzenia Owena. To, co się zdarzyło przed przebudzeniem, jest jak czas sprzed jego przyjścia na świat, jak niezgłębialna otchłań. Zawsze go zdumiewa, jak wcześnie się zaczyna poranna krzątanina, czy w miasteczkach czy dużych miastach, i to nie tylko krzątanina przysłowiowych ptaków czyhających na robaki, ale i ludzi; dojeżdżający spieszą się, żeby złapać pociąg o szóstej jedenaście, w tym czasie właściciel sklepu warzywniczego już wrócił załadowaną ciężarówką z targu koło Callahan Tunnel, ćwiczące jogging młode matki już zaliczyły swoje mile, nim staną z dziećmi na przystanku autobusowym, miasteczkowe obiboki już się ulokowały na ławce obok pomnika wojennego, przy starym ceglanym budynku straży pożarnej przy głównej ulicy, naprzeciw piekarni. Piekarz, niedogolony francuskojęzyczny Kanadyjczyk z piersią zapadniętą od nadmiaru papierosów, jest na nogach od czwartej i zimne powietrze nasącza zapachem piekących się jeszcze croissantów, bułeczek cynamonowych i babeczek z jagodami.

Owen może to wszystko dostrzec okiem wyobraźni; tymczasem pozbywa się resztek mydła do golenia, wysuwając do przodu ów niedorozwinięty podbródek, by napiąć luźne bruzdy pod spodem. Budynek straży pożarnej, jeśli to kogoś ciekawi, jest zdobioną dziewiętnastowieczną konstrukcją, w której ledwie się mieści nowoczesny wóz bojowy, świeżo nabyty przez radnych Cabot City; Haskells Crossing to odległy obwód wyborczy tej miejscowości; po każdym wezwaniu – zazwyczaj fałszywym alarmie – wóz wjeżdża tyłem na swe leże, nerwowo popiskując, bo z obu stron zostało tylko parę cali wolnej przestrzeni. Pomnik wojenny to gotowa do poszerzeń lista nazwisk, z białych liter wstawianych na nacinaną czarną powierzchnię pod szkłem; poległych z Haskells Crossing spisano od czasów wojen z Francją i Indianami. Najwięcej zginęło w wojnie secesyjnej, po nich kolejna grupa to zabici w drugiej wojnie światowej. Pod wojną koreańską (dwa nazwiska), wietnamską (cztery) oraz akcją w Iraku z 1991 roku (jedno nazwisko, członek obsługi, pechowo zmiażdżony podczas wyładowywania sześćdziesięciosiedmiotonowego M1A1, ciężko opancerzonego czołgu Abrams, z trzewi transportowca C-5 Galaxy na lotnisku Al-Dżubajl w Arabii Saudyjskiej) pozostawiono sporo miejsca dla przyszłych ofiar przyszłych konfliktów. Rozważna gospodarność Nowej Anglii podoba się Owenowi. Tu znalazł docelowe miasteczko.

Pierwsze było w Pensylwanii: obdarzone pełnią praw miejskich cztero tysięczne Willow, „miasteczko przydrożne” wśród kukurydzianych i tytoniowych pól, wyrosłe z samotnego zajazdu przy szosie, gdy wiek dziewiętnasty przemienił się w dwudziesty. Szosa – towarzysząca przez czterdzieści pięć mil rzece płynącej na południowy wschód – docierała w końcu do Filadelfii, lecz tam nazywała się już Mifflin Avenue, na cześć kłótliwego pierwszego gubernatora Stanu-Kamienia Węgielnego1. O trzy mile dalej w innym kierunku leży Alton – średniej wielkości miasteczko z fabrykami z poczerniałej cegły usadowionymi wśród szeregowców, z torami kolejowymi dzielącymi śródmieście na dwoje i dzielnicą czerwonych latarni, z narożnymi barami licowanymi klinkierem, kinami-pałacami o pseudoarabskim przepychu i hałaśliwymi, spasionymi tłuszczem restauracjami. „Zdziercze speluny” mawiał o nich ojciec. Nie cierpiał jadać na mieście; nie cierpiał obsługiwania, zwłaszcza przez mężczyzn, których uważał za droższych i bardziej natrętnych niż kelnerki; nie cierpiał obfitego restauracyjnego jedzenia, którym czasami później wymiotował na znak pogardy; nie cierpiał deseru, naliczenia podatku i napiwku. Kochająca dobrze zjeść matka Owena – zawsze za tęga, jeśli nie liczyć najwcześniejszych synowskich wspomnień – siedziała tam zastraszona, kipiała ze złości, tymczasem mąż metodycznie zatruwał jej przyjemność. Tak to w każdym razie widział ich jedynak, o ograniczonym wglądzie w ów dramat małżeński. Chociaż Owen, szatyn, odziedziczył po ojcu włosy o zmatowiałym ochronnym odcieniu (mimo to jakie jasne się wydawały, kiedy się unosiły w chwili zdjęcia kapelusza lub w podmuchu wentylatora), to sympatia chłopaka była po stronie kasztanowłosej matki. Zagnieździł mu się natomiast w żołądku ojcowski dręczący lęk przed roztrwonieniem pieniędzy. Może nieprzypadkowo losy zawiodły Owena na północny wschód, do krainy kamienistej, płytkiej gleby oraz awersji do wydatków.

Zajazdy z piaskowca – zalążki miasteczek, z których jedne rozkwitały, rozrastały się, inne zaś zamieniały w skupiska butwiejących domostw – w Pensylwanii sadowiono przy drogach mniej więcej co trzy mile, o godzinę marszu, lub licząc inaczej, w odległości, po której przebyciu trzeba już latem poić konie zaprzężone do ciężkiego farmerskiego wozu. Farmerski sposób życia wciąż rządził biegiem czasu. Starzy ludzie drzemali w środku dnia. Na ulicy sąsiedzi sprzedawali sobie szparagi, fasolę i pomidory wyhodowane w ogródku za domem; rankiem na wspinającej się na wzgórze Mifflin Avenue (podczas deszczu rynsztoki zamieniały się tu w bystrza) rozbrzmiewały podkowy koni człapiących u wozu na wiejski targ oddalony o pół mili, po drugiej stronie Alton Pike, głównej ulicy, której środkiem biegły szyny tramwajowe. Zanim urodził się Owen, w roku 1933, zanim – z braku innego – zabrano go do domu dziadka w Willow, a Roosevelt został świeżo zaprzysiężonym prezydentem, miasteczko zawdzięczające nazwę ogromnemu staremu drzewu za zajazdem, czerpiącemu korzeniami wodę z potoku meandrującego ku Filadelfii, zostało włączone właśnie do Filadelfii jako odrębna dzielnica. Powstały boczne ulice wspinające się na wzgórze równolegle do Mifflin: Druga, potem Trzecia i Czwarta, którymi dzieciaki zjeżdżały w zimie na sankach po grubym ubitym śniegu, podskakując na skrzyżowaniach na śnieżnych barykadach, by wreszcie zakończyć zjazd pióropuszem iskier, tryskających spod płóz na warstwie popiołu rozrzucanego z ciężarówek przez ludzi z dzielnicowej służby drogowej. Iskry, gruby śnieg, choinki we frontowych salonikach wszystkich domów przy drodze do szkoły – trwało to zaledwie kilka dni, rychło splamione przez burą, mokrą zimę, lecz zapewniało wspomnienia żywe przez cały rok i było czymś, co wprawia czas w ruch, co jest sprężyną popychającą go do przodu w dziecięcej wirtualnej wieczności.

Ciepło było od marca do października. Nad Willow sadowił się opar. Okna sypialenki Owena, wyłożonej boazerią i opatrzonej jedyną półką na książki, wychodziły na niezabudowaną parcelę, na której Owen często bawił się z dziećmi z sąsiedztwa; latem po kolacji przez godzinę, w mlecznej poświacie zmierzchu, w wysokiej szorstkiej trawie o dojrzałych już kłosach. W palanta, w chowanego, w futbol w podwórkowym wydaniu – w to wszystko grywały też dziewczęta; w sąsiedztwie było ich więcej niż chłopców. Na tej parceli pewnego razu, w gęstej mokrej trawie uginającej się pod ciężarem rosy – była już jesień i znów szkoła – Owen natknął się na własne okulary w brązowym zatrzaskującym się futerale, które przepadły parę dni wcześniej. Więc są! Przetrząsnął cały dom, a matka mu wyjawiła, o ile żalu przyprawi biednego ojca konieczność płacenia za nowe. To cud, wydało się dziecku schylającemu się po futerał, przemoczony po trwającym dni i noce cierpliwym czekania, aż Owen nań natrafi. Teraz Owen go trzyma, a w środku są te wyostrzające wzrok dyski w złotym obrąbku, te maleńkie łódeczki pozostawiające odciski na nosie Owena, te metalowe pałąki uwierające w uszy. Kiedy w drugiej klasie Owen dowiedział się, że musi do czytania i w kinie zakładać okulary, rozpłakał się. Pocieszył się pewnego dnia, że może z nich wyrośnie. Może znalezienie okularów nie było takim cudem, bo tę ścieżkę biegnącą na ukos przez chwasty przemierzał codziennie, żeby spotkać się z Buddym Rourke, przyjacielem ze starszej klasy, z którym razem szli do szkoły, trzymając się z dala od paczki dziewcząt z Drugiej Ulicy. Buddy nie miał ojca, co czyniło go kimś niezwykłym i trochę niepokojącym. Nachmurzony, o zrośniętych brwiach, Buddy miał proste, szorstkie włosy, zjeżoną szczotkę gotową bóść, i usta, na których nigdy nie zagościł uśmiech, a to z powodu aparatu, lśniących nitek metalu ze srebrnymi kwadracikami pośrodku każdego zęba. Owen chciał pobiec z powrotem, żeby opowiedzieć matce o znalezieniu okularów, dzięki czemu ojciec nie będzie musiał znowu płacić, ale też nie chciał się spóźnić na spotkanie z Buddym, więc tylko przyśpieszył; odnaleziony futerał przemoczył mu kieszeń krótkich spodni i Owen poczuł na udzie dreszcze.

Kiedy indziej z tej samej strony domu, już spoza parceli, dobiegł Owena wczesnym rankiem odgłos wystrzału. Wcześniej Owen spał. Miał wrażenie, że był już świadomy na chwilę przed tym, co usłyszał, przed hałasem, który go zbudził. Widział dość filmów gangsterskich, żeby odróżnić huk broni palnej od perkusji, lecz w kinie strzelanina automatów wzbierała falami, tu zaś rozległ się pojedynczy wystrzał, samotny.

Rodzice też usłyszeli; zza zamkniętych drzwi ich sypialni dobiegły Owena odgłosy zamieszania, męski głos przeplótł się z kobiecym, potem znowu zapadła cisza. Na dworze ustępowała ciemność, na sąsiednim podwórzu, zanim ptaki wszczęły świergot, drzewa już miały sylwety, wielkie, zanurzone w niebie, powlekały się tym szarym światłem z przymieszką czerwieni jak farbą. Ulica milczała w bezruchu; zabrakło nawet farmerskiego wozu. Potem Owen usłyszał syrenę, a jeszcze później, przy śniadaniu, ojciec, zdążywszy już na ulicy zebrać nowiny, powiedział, że u Hoffmanów, o dwa domy dalej za pustą parcelą, z wojskowego colta 38, którego Wes Hoffman trzyma od Wielkiej Wojny, zastrzelił się młody człowiek. Danny Hoffman nie miał jeszcze dwudziestu lat; na letnim obozie dzieciak będący pod jego opieką skoczył do płytkiej wody i przetrącił sobie kark. Poczucie winy wciąż dręczyło Danny’ego, chociaż nieszczęście wydarzyło się poprzedniego lata. Danny przestał być sobą, tkwił w domu, przestał szukać pracy i słuchał odcinkowych powieści radiowych.

To sprawę wyjaśniało. Od 1933 do 1945, czyli w ciągu dwunastu lat zawierających i Wielki Kryzys, i drugą wojnę światową, było to najbardziej dramatyczne wydarzenie w sąsiedztwie Owena. Mieszkająca po drugiej stronie ulicy pani Yost wywiesiła we frontowym oknie sztandar z pięcioma gwiazdami, lecz jej synowie-żołnierze – cała piątka jak jeden mąż – wrócili cali i zdrowi. Sprawcą ciąży Mary Lou Brumbach, zaledwie siedemnastoletniej, okazał się Skip Potteiger, jej sąsiad, ale ożenił się z Mary Lou, więc wszystko było w porządku; kiedy nadszedł D-Day, Mary Lou popychała już wózek w drodze do Acme i z powrotem, przez płytkie koryta odprowadzające deszczówkę z dachów do rynsztoka, po płytach chodnikowych podważanych przez korzenie kasztanowców i ścinających z nóg każdego wrotkarza. W gorące letnie wieczory na ulicy świetnie było słychać odgłosy rodzinnych kłótni; dobiegały zza przesłoniętych siatkami okien ludnych szeregowców po drugiej stronie, tej wyższej, gdzie do domów prowadziły betonowe schodki w niebezpiecznie odchylonych ściankach oporowych. Niemniej, jak Owen sięga pamięcią, nie było tu rozwodów. Podniesione głosy, krzyki, trzaskanie drzwiami, owszem, to się w sąsiedztwie zdarzało, ale na rozwody pozwalano sobie gdzie indziej, w Hollywood czy Nowym Jorku; były tragicznymi skandalami i powodowały coś, czego nikt sobie nie życzy, a już z pewnością żadne dziecko: rozbicie domu. Sam zwrot brzmiał grzesznie i straszliwie, miał smak popiołu i katastrofy, jak te zbombardowane i dymiące domy, których pełno było w kronikach filmowych Movietone wyświetlanych w Szeherezadzie, miejscowym kinie. Wyglądało na to, że tylko Stany Zjednoczone mogą doprowadzić do porządku zagrożony zagładą świat pełen zła. Kraj toczył wojnę i oto Owen wyobrażał sobie, że pusta parcela, na którą wychodzi okno jego pokoiku, to zarośnięty zielskiem krater po bombie.

Ta wierzba starsza od miasteczka wciąż żyła; jak stary dostojnik rozpieszczana zastrzykami pestycydów i dostarczaniem nawozu do korzeni przez dziury wiercone łomem, przetrwała od czasów, w których działała tu papiernia z kołem wodnym, był staw pełen pstrągów i gruntowy tor wyścigowy dla konnych zaprzęgów, zanim jeszcze powstała siatka ulic na płaskim, nisko położonym obszarze na północ od Pike. Dom Owena – w rzeczywistości ani Owena, ani nawet jego rodziców, stanowił bowiem własność Isaaca i Anny Rausch, rodziców matki Owena – był jednym ze starszych i większych przy Mifflin Avenue, kupiony, kiedy dziadek Owena poczuł się bogaczem, zarobiwszy na uprawie tytoniu podczas pierwszej wojny światowej. Dziadek sprzedał farmę i przeniósł się o dziesięć mil do tego wchodzącego w modę Willow. Potem, z nastaniem kryzysu, oszczędności dziadka stopniały i do domu wprowadzili się jego córka z mężem i dzieckiem. Jedno małżeństwo posiadało dom, drugie zaś niejakie możliwości zarabiania. Ojciec Owena był księgowym w jednym z zakładów dziewiarskich w Alton. Kasztanowowłosa, smukła podówczas matka sprzedawała zasłony w domu towarowym w Alton do chwili, w której jej chłopczyk przyprawił ją o wyrzuty sumienia, popędził bowiem za nią przez Mifflin Avenue i ze szlochem dogonił idącą do tramwaju; porzuciła wówczas pracę, żeby poświęcać mu więcej czasu. Ojciec Owena, Floyd Mackenzie przyjechał z Marylandu. Owen otrzymał imię po chorowitym dziadku, zmarłym, kiedy Owena jeszcze nie było na świecie; rodzinne legendy głosiły, że w dziadku, pomysłowym i rześkim duchowo, tliła się jednak iskra iście szkocka, jak sądzili. Ów pierwszy Owen miał w Mt. Airy sklep żelazny, a wolne chwile poświęcał wynalazkom, ściślej ulepszaniu narzędzi, którymi handlował – opielaczowi nie wymagającemu schylania się przy odchwaszczaniu, sekatorowi do żywopłotu, w którym obracanie korbą znacznie ułatwiała przekładnia – mimo to żadna firma nie zainteresowała się jego chałupniczymi wyrobami i nie uczyniła zeń bogacza. Zmarł na suchoty jako bankrut. Niemniej wnuk odziedziczył po dziadku przebłyski nadziei na przechytrzenie surowego świata. Wśród Mackenziech brakowało bogaczy, ale nie brakowało ludzi zmyślnych ani obrotnych. Ojciec powiedział Owenowi: „Masz to po moim starym. Masz tę jego intelektualną ciekawość. Lubił usiąść i kombinować, na czym polega to czy owo. Jeśli o mnie chodzi, zastanawiałem się tylko nad jednym: skąd wezmę następnego dolara”.

Zabrzmiało to trochę żałośnie, jakby ród Mackenziech otrzymał od losu dary mieszane: obiecującą wyobraźnię usadowioną wszakże w organizmie dość wątłym i połączoną z gruntowną niewiedzą, jak toczy się świat, który dzień w dzień człowieka miażdży i opróżnia mu kieszenie.

Drugi dziadek – ten, z którym Owen mieszkał – też miał w sobie coś z marzyciela; sprzedał farmę i zainwestował w akcje, te zaś kompletnie straciły wartość. Był pensylwańskim Niemcem, ale z asymilującego się gatunku, mówił bezbłędną angielszczyzną, rytualnie czytywał popołudniówkę, swą bezczynność przyozdabiał złotymi myślami i podniosłymi oświadczeniami. Stary, siwowłosy mężczyzna o żółtawym wąsie i dłoniach obdarzonych wdziękiem, nie zdołał ukryć przed Owenem smutków outsidera, zaangażowanego, ale w jedynym znanym sobie środowisku nie umiejącego znaleźć drogi do źródeł władzy, do tajemnic zapewniających przewagę.

„Tato powinien być politykiem, umie nawijać, nie ma co”, mawiał jego zięć, lecz nawet Owen mógł dostrzec, że dziadek jest zbyt delikatny jak na politykę, zbyt bierny, skoro tak spędza dni, poczynając od ogródka za domem, gdzie okopuje i plewi warzywniak, popala papierosa, aż po sypialnię na pięterku, gdzie chadza się zdrzemnąć, i trzcinową sofę w saloniku, gdzie siedzi i czeka, aż babcia poda kolację. Dom dziadka stał w Willow, ale – z wyjątkiem jedynego dziecka w tym domu i babci – nie całkiem przynależał do miasteczka. Babcia była jodką2, najmłodszą z dziesięciorga rodzeństwa, członkinią klanu obficie rozprzestrzenionego po całym hrabstwie. W Willow roiło się od jej krewnych, kuzynów, bratanic i bratanków, siostrzenic i siostrzeńców; niekiedy dorabiała sobie u kogoś z nich, pomagała podczas wielkiego sprzątania na wiosnę bądź przy gotowaniu i podawaniu podczas większych spotkań. Ci krewni mieli pieniądze: mieli małe firmy albo dobre stanowiska w fabrykach pończoszniczych, nosili ładne rzeczy, na wakacje jeździli do Poconos lub na wybrzeże Jersey. Kiedy Owen usłyszał, z jaką czułością mówią „ciocia Annie” – nieśpiesznie, z ową sentymentalną nutą, której niegdyś tak łatwo używali ludzie na tutejszej prowincji – uświadomił sobie z trudem i nie od razu, że chodzi o babcię. Dla innych, pojął, to my jesteśmy inni.

Kiedy Owen zostawił za sobą Willow, rodzinne miasteczko wydało mu się miejscem niewinnym i cennym, czego nie odczuwał, póki tam mieszkał. Był to świat o niezgłębionej przeszłości i granicach rozpostartych za horyzontem. W trawie były węże, wygrzewały się w słońcu na stertach kamieni. Seks i religia miały wyraźne, pradawne zapachy; rodziny przypominały chwiejne ptasie gniazda uwite na splątanych gałązkach dawnych historii, śmierć mogła na nie runąć w środku nocy. Kiedy Danny Hoffman odebrał sobie życie, a Owen był jeszcze dzieckiem śpiącym pod półką – pod kompletem dwudziestu Wielkich Małych Książek, pod jednookim misiem Bruno i gumową Myszką Miki z gołą czarną gumową piersią i w żółtych butach – spłonęła wielka stajnia na skraju Willow, na farmie mieszkających w Delaware bogaczy, Blake’ów, a ojciec, którego ciągnęło do katastrof jak chłopca, opowiadał potem, że przerażone, wyprowadzane konie rzuciły się w panice z powrotem do środka i że odór palących się ciał i sierści był straszliwy. Na tle pomarańczowej łuny na niebie widać było tej nocy z okna Owena sylwetę dachu i kominów sąsiedniego domu za pustą parcelą oraz szczyty świerków i choin rosnących za następnymi domami. Miejskie syreny przeciwpożarowe wyły bez końca; gniewne, potężne krzyki znikąd nie doczekały się odpowiedzi. A tego ranka, kiedy rozległ się strzał, Owen przewrócił się na drugi bok i znowu zasnął, pozwalając, by potoki bólu nękającego świat przelały mu się nad głową.

2. Seks w miasteczku I

Biblia powiada, że najcięższym grzechem jest samobójstwo, zapewniali Owena nauczyciele szkółki niedzielnej: szczególną surowość w tej mierze, jak i wobec innych występków okazywał szpakowaty, bladoskóry pan Dickinson, dyrektor banku. Zabić siebie to gorzej, niż zabić człowieka w obronie własnej, czego jęli się za oceanem młodzi Yostowie. Było to tak, jakby na cichej Mifflin Avenue – którą wciąż wczesnym rankiem przemierzają wozy mleczarskie zaprzężone w leniwie człapiące po asfalcie konie – koło sypialni Owena rozwarł się krater o straszliwych właściwościach, zdolny likwidować wszystko, drzewa i ptaki, błękit nieba i całą błogosławioną resztę przyrody. Do tego krateru runął ojciec Buddy’ego Rourke, mimo że nie zamierzał, zresztą – tu brak jasności, bo Buddy nie chce o tym mówić – może wciąż żyje, lecz gdzie indziej, z inną rodziną. Padało słowo „pobłądził”.

Był też grzech innego rodzaju i również przyprawiał o oszołomienie. Na tylnej ścianie szopy ze sprzętem przy placu zabaw w Willow jakaś dziecięca ręka nagryzmoliła czerwonym ołówkiem dwa penisy (tak brzmi poprawna nazwa) stykające się czubkami. Obok ręka starsza i lepiej uświadomiona, żłobiąc głębokie linie w pomalowanym na żółto drewnie, wyryła ołówkiem coś w rodzaju obłej litery M, co po bliższym zbadaniu okazało się nagą kobietą o nogach zgiętych w kolanach i tak rozwartych, żeby odsłonić znajdującą się między nimi szparę o kształcie pestki dyni; z boku i z góry okalały szparę poskręcane włosy, a niżej znajdowała się kropka, której Owen, ze wstydu, nie umiałby nazwać nawet po cichu, w myśli, sam dla siebie. Artysta, szlifując swój zamysł, ukazał między udami dwie piersi z zaczernionymi, stwardniałymi sutkami, a między nimi coś, co Owen rozszyfrował jako nos widziany od spodu, z nozdrzami i dwiema dziurkami. Kobieta otwiera się do (jak mawiali starsi chłopcy) pierdolenia; to jasne. Ale dlaczego? To już nie było jasne. Niemniej gdzieś jakaś kobieta na pewno pozwoliła tak się oglądać i narysować, dzięki czemu tu mogło się znaleźć odtworzenie tamtego widoku. Nie miała ramion, nie miała głowy, ledwie widocznym kostkom brakowało stóp; to wszystko artysta uznał za nieistotne. Wyrysowane zostały istotne części ciała, a coś, co rozbudziło się pod brzuchem Owena, zapewniało, że to prawda: ukazano to, co się najbardziej liczy. Szpara, włosy, mała kropka, sutki mierzące w górę jak krótkolufe działka przeciwlotnicze.

Dziewczyny z otoczenia Owena wydawały się jednak odległe od tych istotności. Miały smagłe nogi, na skutek trwających całe lato zabaw na dworze, biegały zaś równie szybko jak Owen. Lubiły wygrywać we wszystko: w minihokeja, w piłkę odbijaną od dachu, w chińskie warcaby. Ginger Bitting z Drugiej Ulicy, z klasy Owena, potrafiła zwiesić się na drążku tylko na zgiętych kolanach, a chude i piegowate, okryte białawym puszkiem ramiona sięgały ziemi, podobnie jak długie włosy, rude jak glina i jasne jak kurz, zwieszone między ramionami. Gdyby rozluźniła nogi, spadłaby i mogła skręcić kark, jak ów chłopak na obozie, podopieczny nieszczęsnego Danny’ego Hoffmana. Ale nigdy nie spadła. Piegowata Ginger, o oczach jak kawałki rozświetlonego zielonego szkła, była najodważniejszą i najbardziej wysportowaną dziewczyną z klasy Owena w podstawówce, najszybszą w nogach, najlepszą w śpiewie, kapitanem drużyny, kiedy dziewczęta grały przeciw chłopcom w piłkę nożną na przerwie. Jeśli w drodze do domu porwała Owenowi czapkę lub kraciastą torbę z książkami, nigdy nie mógł jej dogonić, chyba że tego chciała. Na placu zabaw umiała odbić się na huśtawce i poszybować w górę; zdawało się, że łańcuchy rozchybocą i rozerwą ramę ze spawanej rury; napięte, utrzymywały Ginger, kiedy osiągnęła poziomą pozycję, i nie pozwalały runąć, a przecież huśtała się jeszcze wyżej, wybijając się na tych opalonych sztywnych nogach. Owen widział, jak stopy Ginger w pomarszczonych, podartych skórzanych bucikach sięgają nieba. Owen już wtedy mógł nosić latem tenisówki do kostek, ale dziewczęta chodziły w prawdziwych sznurowanych butach o gładkiej podeszwie.

Na plac zabaw szło się uliczką za domem Owena, potem ścieżką między polami kukurydzy, wreszcie czymś w rodzaju trawiastej dróżki, ograniczonej z jednej strony ławkami przy boisku bejsbolowym, z drugiej rzędem zdziczałych wiśni. Ginger, w śliskich trzewikach, wspinała się na te wiśnie wyżej, niż odważyłby się Owen. Przyglądał się z dołu jej wspinaczkom, ale pod szortami Ginger nigdy nie dostrzegł niczego, co by przypominało tamte zawiłości wyrysowane z tyłu szopy. W owej cichej, naznaczonej długimi cieniami godzinie, już po odejściu do domu opiekunki placu i reszty dzieci i po zamknięciu sprzętu – kijów hokejowych, rakietek do ping-ponga i plansz do chińskich warcabów – zdarzało się, że Owen eksperymentował na drążku; wieszał się na rękach i zgiętych kolanach, żeby potem puścić i zwiesić ręce. Ale nigdy się nie odważył. Gdyby spadł i skręcił kark, mógłby przeleżeć na placyku całą noc w ciemnościach, okryty rosą; odnaleziono by go dopiero rankiem, kiedy apodyktyczna pedantka panna Muli, opiekunka placu, zjawiłaby się o dziewiątej rano, żeby wciągnąć flagę na maszt i przewodzić składaniu przez dzieciarnię przysięgi na wierność sztandarowi.

G...