Razyhrajev Oleh - PP Wołyń ochrona granic 1921-1924.pdf

(716 KB) Pobierz
VARIA
Oleh Razyhrayev
Udział Policji Państwowej
województwa wołyńskiego
w ochronie granicy wschodniej
w latach 1921–1924
W okresie międzywojennym system ochrony granic państwowych
II Rzeczypospolitej był jednym z ważnych czynników określających jej bezpie-
czeństwo wewnętrzne
1
. Bezpieczeństwo państwa w znacznym stopniu zależało
od politycznych i ekonomicznych stosunków z konkretnym sąsiadem (Związkiem
Radzieckim, Litwą, Łotwą, Prusami Wschodnimi, Niemcami, Czechosłowacją,
Rumunią). Polska miała ówcześnie dwa modele organizacji granicy państwo-
wej: cywilny (obejmował granicę zachodnią, północną i południową) i wojenny
(dotyczył wyjątkowo wschodniej granicy ze Związkiem Radzieckim). Ogólnie
rzecz biorąc, system granic II Rzeczypospolitej z punktu widzenia bezpieczeń-
stwa obronnego był bardzo niedogodny. Odrodzone tworzące się państwo
potrzebowało nawiązania z sąsiadami kontaktów opartych na racjonalnych
zasadach
2
. Przede wszystkim konieczna była poprawa stosunków ze Związkiem
Radzieckim, który miał przewagę militarną. Jednocześnie przypomnieć należy,
że II Rzeczpospolita odgrywała rolę „granicy sanitarnej” stworzonej dla odgro-
dzenia Związku Radzieckiego od pozostałej części Europy
3
.
W ochronie granicy wschodniej (po zawarciu umowy o rozejmie jesienią
1920 r.) w zależności od formacji, która zapewniała bezpieczeństwo, badacze
wydzielają cztery okresy. Pierwszy obejmował lata 1921–1922 i charakteryzo-
wał się działalnością Batalionów Celnych oraz oddziałów Policji Państwowej.
W drugim okresie w latach 1922–1923 bezpieczeństwo na granicy znalazło
się w kompetencji Straży Granicznej. W latach 1923–1924 funkcje te przejęła
Policja Państwowa. W okresie czwartym, trwającym od roku 1924 do 1939,
wschodnia granica znajdowała się pod ochroną Korpusu Ochrony Pogranicza
(KOP)
4
.
L. Grochowski,
Zwalczanie przestępczości przemytniczej w okresie II Rzeczypospolitej,
„Przegląd
Policyjny” 1991, nr 1, s. 40.
2
H. Dominiczak,
Granica wschodnia Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1919–1939,
Warszawa
1992, s. 53.
3
K. Pindel,
Obrona terytorialna w II Rzeczypospolitej,
Warszawa 1995, s. 65.
4
R. Litwiński,
Kontrola granicy wschodniej przez Policję Państwową w okresie międzywojennym,
„Biuletyn Informacyjny PAN”, Oddział w Lublinie, 2003, nr 8, s. 70–71; zob. również: „Gazeta
Administracji i Policji Państwowej” 1923, nr 26.
1
211
Oleh Razyhrayev
Zauważymy, że
de iure
Policja Państwowa, jako jednostka samodzielna, dzia-
łalność swoją w ochronie granicy wschodniej podjęła dopiero w lipcu 1923 r.,
chociaż faktycznie pilnowała bezpieczeństwa na linii demarkacyjnej podlegają-
cej MSW od października–listopada 1920 r.
5
Zgodnie z rozporządzeniem Rady
Ministrów z 13 stycznia 1921  r. o utworzeniu służby bezpieczeństwa w pasie
neutralnym na wschodniej granicy Rzeczypospolitej, wytyczonym na podsta-
wie umowy o preliminaryjnym pokoju i rozejmie, podpisanej 12 października
1921 r. w Rydze, obowiązki zapewnienia bezpieczeństwa, spokoju i porządku
publicznego na obszarach stanowiących pas neutralny zostały powierzone
oddziałom „milicji granicznej”. Organizację tej struktury prowadzili instrukto-
rzy Policji Państwowej. W czasie wykonywania obowiązków służbowych funk-
cjonariusze „milicji granicznej” podlegali starostom powiatowym, natomiast
kompetencja fachowa pokrywała się z obowiązkami Policji Państwowej. Wzór
umundurowania oraz plan dyslokacji organów milicji ustalał minister spaw
wewnętrznych
6
. 18 marca 1921 r. oddziały „milicji granicznej” zostały włączo-
ne do korpusu Policji Państwowej.
Posterunki policyjne tworzyły na granicy wschodniej trzecią linię ochro-
7
ny
. Granica przylegająca do województwa wołyńskiego została podzielona na
trzy odcinki: rówieński, ostrogski oraz krzemieniecki. Nadzór nad sprawnym
wykonywaniem obowiązków służbowych przez policję wykonywali delegowa-
ni z centralnych okręgów II Rzeczypospolitej wyżsi funkcjonariusze policji.
Siedziby ich znajdowały się w Równem, Ostrogu oraz Krzemieńcu. Bezpośrednie
kierownictwo nad działalnością policji znalazło się w kompetencji właściwego
komendanta powiatowego oraz starosty. Oprócz nielicznego korpusu oficer-
skiego policji na tereny Wołynia Zachodniego została skierowana duża liczba
niższych funkcjonariuszy Policji Państwowej. Źródła świadczą, że kierowano tu
kadry najsłabsze pod względem profesjonalizmu i dyscypliny.
Nadużycia służbowe ze strony policji były codzienną praktyką. Oprócz
pijaństwa, najbardziej charakterystycznego sposobu łamania dyscypliny przez
policjantów pogranicznych, należy wymienić również łapownictwo oraz
popieranie przemytu. W 1921 r., na polecenie okręgowego komendanta Policji
Państwowej w Łucku, około 50 proc. składu osobowego przygranicznego kor-
pusu policyjnego zwolniono i oddano do dyspozycji władz sądowych za różne
nadużycia
8
. Jednocześnie obiektywną przesłanką wyżej wymienionych niepra-
widłowości było niewykonanie przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych finan-
212
Robert Litwiński zauważa, że obowiązki policji na granicy obejmowały: 1) kontrolę ruchu
osobowego (z roztoczeniem nadzoru politycznego); 2) ochronę linii kolejowych, telegraficznych
i telefonicznych; 3) ochronę obiektów państwowych (dróg, mostów, magazynów); 4) wyłapywa-
nie dezerterów – zob.: R. Litwiński,
Korpus Policji w II Rzeczypospolitej. Służba i życie prywatne,
Lublin 2007, s. 364.
6
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 13 stycznia 1921 r. o utworzeniu służby bezpieczeństwa
w pasie neutralnym na wschodniej granicy Rzeczypospolitej, wytkniętym na podstawie umowy
o preliminaryjnym pokoju i rozejmie podpisanej 12 X 1920 r. w Rydze, Dziennik Ustaw RP 1921,
,
nr 12, poz. 65, s. 172.
7
DAWO, f. (fond) 1, op. (opis) 4, spr. (sprawa) 97, ark. (arkusz) 13.
8
DAWO, f. 1, op. 4, spr. 47, ark. 13.
5
Udział Policji Państwowej województwa wołyńskiego
sowych i innych zobowiązań materialnych w stosunku do korpusu policyjnego
9
.
19 sierpnia 1921 r. komendant główny Policji Państwowej w poufnym okólniku
nr 3 informował wszystkich okręgowych komendantów o tym, że przy wer-
bowaniu do policji ochotników, którzy mają być wysłani na ziemie wschodnie
do pełnienia służby policyjnej w kordonach granicznych, aktywni są komuni-
ści. Polegało to na zgłaszaniu się do policji komunistów oraz ich sympatyków
(między innymi spośród byłych wojskowych różnych formacji), ich zadanie zaś
polegało na prowadzeniu agitacji komunistycznej oraz współdziałaniu z miej-
scowymi komunistami
10
.
Zgodnie z instrukcją rządową od 3 września 1921  r. na terenach woje-
wództw nowogródzkiego, poleskiego, tarnopolskiego i wołyńskiego ochrona
granicy wschodniej znalazła się w kompetencji Batalionów Celnych. Rówieński
powiatowy komendant Policji Państwowej Ludwik Abczyński (1922–1925)
w piśmie do okręgowego komendanta w Łucku Władysława Goździewskiego
(1921–1925) zaznaczał, że znaczna liczba żołnierzy Batalionów Celnych była
narodowości ukraińskiej i żydowskiej oraz pochodziła przeważnie z Wołynia.
Zdaniem Ludwika Abczyńskiego potencjał zawodowy Batalionów Celnych
był niepewny, co znalazło swoje potwierdzenie w przejściu na stronę Ukrainy
Radzieckiej niemałej liczby żołnierzy podczas działań dywersyjnych na gra-
nicy wschodniej w 1922 r.
11
Częste były akty dezercji żołnierzy Batalionów
Celnych
12
.
Na podstawie wymienionej instrukcji od 3 września 1921  r. do pomo-
cy Batalionom Celnym zostały przydzielone oddziały Policji Państwowej.
Przejścia graniczne zostały podzielone na jednostki pierwszej i drugiej katego-
rii. Przejściami pierwszej kategorii opiekowały się Bataliony Celne, natomiast
przejścia drugiej kategorii znalazły się w rękach policji. Na przejściach drugiej
kategorii służbę pełniło dwóch funkcjonariuszy policji kordonowej na dwu
zmianach
13
. Bataliony Celne i oddziały policji były zobowiązane przysyłać
codzienne meldunki sytuacyjne do właściwego Inspektora Starościńskiego
Granicy Wschodniej. Dokument ten miał zawierać szczegółowy wykaz osób
przyłapanych na nielegalnym przekraczaniu granicy. Jednocześnie policja była
zobowiązana udzielać informacji o osobnikach zajmujących się kontrabandą
i o obcokrajowcach
14
.
DAWO, f. 1, op. 4, spr. 97, ark. 5.
APL, KWPPL, 1, k. 3.
11
„Najbardziej piekącą sprawą jest powiększenie etatu posterunków przygranicznych. Granica
powiatu rówieńskiego jest obsadzona przez dwa baony celne, a mianowicie: 8. batalion od wsi
Paszuki (pow. Ostróg) do Morozówki włącznie; 36. batalion od Kobylji do Swidek włącznie.
Oba bataliony posiadają 1069 żołnierzy. Materiał niezbyt odpowiedni” – pisał Ludwik Abczyński
w piśmie do Władysława Goździewskiego w kwietniu 1922 r., zob. DAWO. f. 1, op. 1, spr. 199,
ark. 28. Służbę na granicy w pow. ostrogskim objęły 26. i 35. BC pod dowództwem płk. Szukiewi-
cza i ppłk. Skarszewskiego. Dowództwo 26. BC mieściło się w Milatynie, 35. BC w Ostrogu – zob.
DAWO, f. 1, op. 4, spr. 47, ark. 27. W powiecie rówieńskim działał 36. BC. Sztab 36. BC mieścił
się w Korcu. Wyżej wymieniony BC składał się z czterech kompanii (I w Myszakówce, II w Uściu,
III w Kobylji, IV w Korcu) – zob. DARO, f. 323, op. 1, spr. 3, ark. 57.
12
DARO, f. 324, op. 1, spr. 14, ark. 3.
13
DARO, f. 323, op. 1, spr. 3, ark. 57–58.
14
DARO, f. 323, op. 1, spr. 3, ark. 59.
9
10
213
Oleh Razyhrayev
We wrześniu–październiku 1921 r. na Wołyniu nastąpiła redukcja organów
policyjnych pełniących obowiązki na granicy wschodniej. Funkcjonariusze,
którzy uniknęli zwolnienia dyscyplinarnego, wrócili do swoich macierzystych
okręgów służbowych, które opuścili w końcu 1920 r. Pozostali policjanci konty-
nuowali służbę w przygranicznych posterunkach administracyjnych, utrzymu-
jąc bezpieczeństwo w strefie granicznej i nadgranicznej. Liczba funkcjonariuszy
Policji Państwowej pełniących służbę na odcinku ostrogskim w pierwszej poło-
wie września 1921 r. wynosiła 170 policjantów pieszych i 80 konnych. Odcinek
ostrogski dzielił się na dwa pododcinki (później rejony) w Ostrogu i Paszczukach.
W 1921 r. został utworzony również posterunek graniczny pierwszej kategorii
dla repatriantów i ruchu granicznego w Ostrogu
15
. W 1922 r. na terenie powia-
tu rówieńskiego utworzono pięć posterunków Policji Państwowej: w Futorach
Korzeckich, Kobylji, Ujściu, Myszakówce i Siwakach. W ciągu roku powstały
kolejne posterunki w Sapożynie i Hołownicy. Posterunki były obsadzone przez
6–8 funkcjonariuszy
16
.
Zdaniem kierownictwa policji liczba posterunków oraz funkcjonariuszy
nie odpowiadała ówczesnej sytuacji na granicy. Komendant powiatowy Policji
Państwowej w Równem Ludwik Abczyński wnioskował o utworzenie pięciu
dodatkowych nadgranicznych posterunków w Babinie, Chutorze Monastyrskim,
Frankolopu, Nowosielcach i Lewaczach. Ponadto uważał, że funkcjonariusze
pełniący służbę na granicy powinni zajmować się wyłącznie jej pilnowaniem,
tzn. patrolowaniem linii granicznej i pasa granicznego najwyżej do 6 km
17
.
Wśród głównych zadań, które zostały postawione przed korpusem policji na
granicy, należy wymienić kontrolę nad repatriacją, nielegalnym przekraczaniem
granicy oraz walkę z przejawami dywersji ze strony radzieckiej
18
. Jednocześnie
policja była zobowiązana do współpracy ze służbą celną (dotyczyło to zwłaszcza
rewizji oraz kontroli paszportów).
Na początku 1922  r. do zadań policji na granicy wschodniej doszedł jesz-
cze jeden element, a mianowicie kontrola działalności ruchomych punktów
granicznych z Ukrainą Radziecką, powołanych na potrzeby handlu w strefie
nadgranicznej. Do poufnych zadań funkcjonariuszy należało przeprowadza-
nie kontroli dotyczącej wydawania dobowych przepustek kupcom rosyjskim.
Przepustki należało wydawać tylko takim kupcom, za których gwarantowała
jakaś firma polska. W swojej działalności policja miała pozostawać w „ścisłym
poufnym kontakcie z przedstawicielem żandarmerii”
19
. W drugiej połowie
1922  r. w związku z kontrowersyjnym ustawieniem słupów granicznych miał
miejsce konflikt między administracją polską a władzą radziecką. 18 paź-
dziernika 1922  r. dodatkowo oznakowano słupami granicę między Polską
a Ukrainą Radziecką. Na mocy porozumienia między stronami przesunięto
posterunki graniczne z linii prowizorycznej na linię stałą. Dopiero w maju
DAWO, f. 1, op. 4, spr. 47, ark. 27.
DAWO, f. 1, op. 4, spr. 97, ark. 13.
17
DAWO, f. 1, op. 1, spr. 199, ark. 28.
18
5 grudnia 1921 r. posterunek Policji Państwowej w Korcu informował Komendę II Rejonu Gra-
nicznego PP w Korcu o zatrzymaniu czterech osób za nielegalne przekroczenie granicy, zob. DARO,
f. 323, op. 1, spr. 10, ark. 11.
19
DARO, f. 110, op. 1, spr. 2, ark. 6.
15
16
214
Udział Policji Państwowej województwa wołyńskiego
1923  r. wobec „gróźb i stanowczych żądań ze strony radzieckiej” strona pol-
ska dokonała cofnięcia posterunków granicznych na linię słupów granicznych
II Rzeczypospolitej, uznając tym samym słuszność żądań strony radzieckiej
20
.
Niezadowolenie z działalności Batalionów Celnych na wschodnich terenach
II Rzeczypospolitej wyrażano w sejmie już w końcu 1921 r. 3 grudnia 1921 r.
w czasopiśmie „Głos Wołyński” komunikowano, że „Sejm wymaga od Rządu
terminowo odwołać Bataliony Celne”
21
.
Stosunki między policją a Batalionami Celnymi na Wołyniu nie układały
się najlepiej. Systematyczne nadużycia Batalionów Celnych były powodem
ciągłych nieporozumień, wskutek czego współpraca między wojskiem i Policją
Państwową nie była łatwa. Nieporozumienia zdarzały się również na tle róż-
nych interpretacji zakresu kompetencji tych formacji. 12 maja 1922 r. kierow-
nik Urzędu Celnego w Zdołbunowie przesłał do posterunku Policji Państwowej
w Zdołbunowie pismo w sprawie ruchu granicznego. Nawiązując do uchwały
Rady Ministrów z 4 października 1920  r. O ustaleniu porządku kontroli
ruchu granicznego, stwierdzał, że posterunki policyjne nie są upoważnione
do przeprowadzania rewizji związanych z ruchem granicznym (w tym nie
tylko rewizji towarów, lecz i rewizji osobistych). Policja nie miała zatem prawa
przeprowadzać rewizji nawet w wypadkach, kiedy zachodziło podejrzenie, że
dana osoba przewozi nielegalnie towary przez granicę
22
. Gdy przypuszczano,
że organa celne nie wypełniają należycie swoich obowiązków oraz dopuszczają
do różnego rodzaju nadużyć, policja miała prawo składania raportu władzy
zwierzchniej, która zawiadamiała o tym Ministerstwo Spraw Wewnętrznych
w celu ingerencji w Ministerstwie Skarbu
23
. Należy jednak wspomnieć, że
policja dokonywała nadużyć równie często jak Bataliony Celne. Na przykład
w grudniu 1921 r. starosta Równego B. Henszel zwrócił uwagę na to, że sze-
regowi Batalionów Celnych i funkcjonariusze policji kordonowej „do błahych
często powodów pobierają prawie że przymusowo podwody [...], postępowanie
takie wpływa bardzo ujemnie na stosunek z ludnością miejscową, potęgując jej
rozgoryczenie, i winno być surowo karane”
24
.
Straż Graniczna, która zastąpiła Bataliony Celne w maju 1922 r., zgodnie
z odnośnymi przepisami również była zobowiązana współpracować z Policją
Państwową. Współpraca ta generalnie dotyczyła działań związanych ze ściganiem
przestępstw na tle kryminalnym oraz politycznym, patrolowaniu granicy, spraw-
dzaniu dokumentów oraz zatrzymywaniu podejrzanych osób
25
. Bezpośrednie
kontakty organów policji oraz Straży Granicznej odbywały się w punktach
przejść granicznych oraz na przygranicznych posterunkach w Korcu
26
, Ostrogu,
215
DARO, f. 86, op. 3, spr. 116, ark. 58.
„Głos Wołyński” 1921, nr 9.
22
DARO, f. 139, op. 1, spr. 4, ark. 1.
23
DARO, f. 139, op. 1, spr. 4, ark. 1; zob. również: DARO, f. 110, op. 1, spr. 2, ark. 13.
24
DARO, f. 323, op. 1, spr. 43, ark. 59.
25
H. Dominiczak,
Granica wschodnia...,
s. 84–85.
26
Kierownictwo Posterunku granicznego dla repatriantów w Korcu 16 VI 1921 r. objął aspirant
Stanisław Kuczyk. Do służby w tej jednostce policyjnej zostało wówczas przydzielonych czternastu
posterunkowych (zob. DARO, f. 323, op. 1, spr. 3, ark. 21).
20
21

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin