PPPW_14Marki, ruble i młynarki.pdf

(1594 KB) Pobierz

OLSKI PIENIĄDZ

PRZEZ WIEKI

Marki, ruble i młynarki

Zdobycze Trzeciej Rzeszy – przyłączenie Austrii (marzec 1938), zajęcie Sudetów oraz

utworzenie Protektoratu Czech i Moraw (wrzesień 1938 i marzec 1939), a następnie

Kłajpedy znacznie pogorszyły strategiczne położenie Polski. Berlin nie ustawał w kolejnych

żądaniach terytorialnych wobec Rzeczypospolitej, które Warszawa konsekwentnie odrzucała.

Wybuch wojny wydawał się coraz bardziej prawdopodobny.

Banknoty

o nominałach

2 zł i 50 zł oraz

tzw. bilet państwowy

o nominale 1 zł

z 1938 roku

tej sytuacji należało zwiększyć

wydatki na wojsko. Już w 1938

roku podjęto decyzję, by zwiększyć

obieg pieniądza o 33 proc., co miało

służyć finansowaniu planu inwesty-

cyjnego oraz zbrojeń. Dalsze powięk-

szenie emisji było spowodowane ko-

niecznością sfinansowania ogłoszonej

w marcu 1939 roku częściowej mobi-

lizacji. Jednocześnie wciąż starano się

utrzymać mocnego złotego − co

utrudniało eksport − oraz zachować

zrównoważony budżet. Dlatego usi-

łowano pozyskać jak

najwięcej środków

spoza budżetu. Szcze-

gólnie ważny był Fun-

dusz Obrony Narodo-

wej (FON), utworzony

w 1936 roku. Społe-

czeństwo dofinansowywało armię tak-

że poprzez Pożyczkę Obrony Przeciw-

lotniczej. Do wojny przygotowywały

się Mennica Państwowa oraz Pań-

stwowa Wytwórnia Papierów Warto-

ściowych, ponieważ obawiano się, że

podczas działań zbrojnych z obiegu

znikną srebrne i niklowe monety.

W związku z tym już w 1938 roku

w mennicy przygotowano wzorce mo-

net żelaznych o nominałach 10, 20

i 50 gr oraz 10 zł, które miały zastąpić

funkcjonujące wówczas monety sreb-

rne oraz niklowe.

Ostatecznie wybito

jedynie monety o no-

minale 50 gr z żelaza

(niklowanego lub nie,

ta druga emisja z datą

1938). Wyemitowano

również specjalne

banknoty o nomina-

łach 2, 5 i 10 zł,

które miały zastąpić

srebrny bilon. Ponad-

to PWPW wydrukowała tzw. bilety

państwowe o nominale 1zł.

Pieniądz Generalnego

Gubernatorstwa

Niemcy zaatakowały Polskę 1 wrześ-

nia, nieco ponad dwa tygodnie później

(17 września) agresji od wschodu do-

konali także Sowieci. Na podstawie

tajnego załącznika do paktu Ribben-

trop-Mołotow obaj agresorzy podzielili

Rzeczpospolitą wzdłuż linii rzek Narwi,

Wisły i Sanu. Tereny zajęte przez

Niemców zostały częściowo wcielone

do Rzeszy, z pozostałych utworzono

Generalne Gubernatorstwo ze stolicą

w Krakowie. W jego skład weszły

cztery dystrykty: warszawski, radomski,

lubelski i krakowski (w 1941 roku do

GG dołączono także dystrykt galicyjski).

Ziemie na wschód od Bugu włączono

PROJEKT DOFINANSOWANY ZE ŚRODKÓW NARODOWEGO BANKU POLSKIEGO

Banknoty wykorzystywane w Generalnym Gubernatorstwie, emisja

z 1940 roku. Obok banknot o nominale 100 zł, który w tym samym

roku wprowadzono do obiegu w GG. Banknoty te pochodziły z emisji

z lat 1932 i 1934, widniał na nich napis: „Generalne Gubernatorstwo

dla zajętych polskich obszarów”

do Białoruskiej i Ukraińskiej, a później

Litewskiej Republiki Sowieckiej. Na te-

renach przyłączonych do Rzeszy i ZSRR

niemal od razu wprowadzono do

obiegu waluty tych krajów. Generalne

Gubernatorstwo miało własny pie-

niądz.

11 września 1939 roku władze nie-

mieckie uznały markę niemiecką oraz

złoty polski za ustawowe środki płat-

nicze na okupowa-

nych terenach Polski.

Kurs wymiany był

skrajnie niekorzystny,

ponieważ o ile przed

wojną 1 zł był warty

2 marki, o tyle teraz było odwrotnie

− za markę należało zapłacić 2 zł.

Niedługo później (23 września) wpro-

wadzono pomocniczy pieniądz oku-

pacyjny, tzw. bony Kas Kredytowych

(Reichskreditkassen, tzw. kassenschei-

ny), które częściowo uzupełniły braki

na rynku pieniężnym. Bony te (o niskich

PROJEKT DOFINANSOWANY ZE ŚRODKÓW NARODOWEGO BANKU POLSKIEGO

nominałach 5, 2, 1 i 0,5 marki) druko-

wano na użytek oddziałów niemieckich

operujących poza granicami Rzeszy.

Obowiązujące wówczas prawo mię-

dzynarodowe nakazywało pozostawie-

nie na okupowanych terenach dotych-

czasowego systemu walutowego. Po-

nadto Niemcy pozostawiali w obiegu

lokalne pieniądze, aby nie dopuścić

do inflacji marki w wyniku wzrostu

kosztów wojny. Wydatki starano się

pokrywać walutami państw okupo-

wanych i to one ulegały inflacji.

Jednak w Generalnym Guberna-

torstwie nie można było utrzymać

polskiej waluty, bowiem ewakuujący

się we wrześniu Bank Polski wywiózł,

oprócz zasobów złota, także matryce

do druku banknotów oraz zapas sa-

mych banknotów (te, których nie

udało się zabrać, w większości spa-

lono). Pewną ilość polskich banknotów

przemycano z terenów przyłączonych

do Trzeciej Rzeszy i ZSRR. Jednocześnie

brak możliwości emisji złotego rodził

obawę przed zamrożeniem oszczęd-

ności Polaków zgromadzonych w zło-

tych. Ponadto wprowadzenie kassen-

scheinów wskazywało, że Niemcy ze-

chcą na stałe wprowadzić swoją wa-

lutę. Nie mogła to być jednak marka,

O ile pierwsza emisja

banknotów Generalnego

Gubernatorstwa

(z 1940 roku) została

wydrukowana

w Berlinie, o tyle

następną (obok,

z 1941 roku)

wydrukowano

w Warszawie

którą z obawy przed

inflacją zaczęto wyco-

fywać z polskiego ryn-

ku już od listopada

1939 roku. Niemcy nie

chcieli też długo utrzy-

mywać w obiegu bo-

nów Kas Kredyto-

wych, ponieważ spe-

kulowano nimi na

wielką skalę. Dlatego

Polacy zwrócili się do

władz okupacyjnych

z propozycją stworzenia

instytucji emisyjnej, na

co Niemcy przystali. Zgo-

dzili się też na warunki

postawione przez pol-

skiego przedstawiciela,

byłego wiceprezesa

Banku Polskiego Feliksa

Młynarskiego: chciał

on, aby napisy były

w języku polskim,

a w nazwie banku

był przy miotnik

„polski”. Wpraw-

dzie Młynarski obawiał się oska-

rżeń o kolaborację z Niemcami,

a jego działalność osobiście za-

aprobował premier gen. Władysław

Sikorski. Z kolei Niemcy, angażując

Młynarskiego, starali się uwiarygodnić

nową instytucję.

W grudniu 1939 roku generalny

gubernator Hans Frank wydał rozpo-

rządzenie o powołaniu Banku Emi-

syjnego. Była to jedyna instytucja na

ziemiach okupowanych, która w na-

zwie miała określenie „Polski”. Nazwa

banku, waluty (złoty) oraz jej po-

dobieństwo do banknotów i mo-

W 1941 roku w GG do obiegu

wypuszczono monety o nominałach

1, 5, 10 i 20 gr. Do ich wybicia

wykorzystano stemple z 1923

i 1939 roku, dlatego na ich

rewersach widnieją te daty

net przedwojennych miały zwiększyć

zaufanie ludności do nowego emi-

tenta.

W celu walki z inflacją spowodo-

waną licznymi niedoborami w stycz-

niu 1940 roku nakazano wpłacenie

do depozytu bankowego banknotów

o nominałach 100 i 500 zł, co zmniej-

szyło siłę nabywczą ludności. Zostały

one zastąpione banknotem o nomi-

nale 100 zł z emisji z 1932 i 1934

roku, na którym widniał napis „Ge-

neralne Gubernatorstwo dla zajętych

polskich obszarów”. Napis był w ję-

zyku niemieckim. Jednocześnie za-

częto odbudowywać zniszczoną

w czasie bombardowań Warszawy

mennicę, którą stopniowo urucha-

miano od 1 kwietnia 1940 roku.

PROJEKT DOFINANSOWANY ZE ŚRODKÓW NARODOWEGO BANKU POLSKIEGO

Sławny „góral”

W celu poprawy zaopatrzenia szmuglowano żywność ze wsi do miast, za

co – teoretycznie – groziły surowe kary. W praktyce szmuglerom nierzadko

udawało się wykupić przez wręczenie żandarmom, tzw. górala, czyli banknotu

o najwyższym nominale 500 zł. Przypominają o tym słowa popularnej piosenki

Siekiera, motyka: Sie-

kiera, motyka, piłka,

gwóźdź/ Masz górala

i mnie puść.

Od tego

banknotu wzięła się

również nazwa bra-

wurowego wyczynu

AK, znanego jako ak-

cja „Góral”: 11 sierp-

nia 1943 roku od-

działy Kedywu zaata-

kowały i zdobyły transport ponad 106 mln zł, wysłanych z Banku Emisyjnego

w Warszawie do Krakowa. AK miała swoich ludzi w samym banku; przed

akcją zadbali oni o to, aby w transporcie znalazły się banknoty z różnych serii.

Dlatego Niemcy nie mogli ich później wyśledzić. Okupant zaoferował nagrodę

w wysokości 5 mln zł za wskazanie miejsca przechowywania pieniędzy oraz

1 mln za wskazanie uczestników akcji, jednak podziemie naklejało na tych

ogłoszeniach informację:

dziesięć milionów dajemy każdemu, kto wskaże na-

stępny taki transport.

Wszystkie polskie banknoty zostały

zastąpione pieniądzem Banku Emi-

syjnego w Krakowie, który rozpoczął

działalność 8 kwietnia 1940 roku.

Nowe banknoty wydrukowano w Ber-

linie (emisja z 1940 roku, nominały

od 1 do 500 zł) oraz w Warszawie

(emisja z 1941 roku, nominały od

1 do 100 zł). Nazywano je złotymi

krakowskimi lub młynarkami (od na-

Na terenach włączonych

do ZSRR

Początkowo na ziemiach zajętych

przez Sowietów funkcjonowały złote

oraz ruble. Jednak już w grudniu

1939 roku przedwojenne polskie

pieniądze zostały unieważnione. Gdy

w czerwcu 1941 roku na te tereny

weszli Niemcy, sytuacja pieniężna

znowu uległa zmianie. Białystok

i Białostocczyznę włączono do Rzeszy

i tam zaczęto używać marek, część

Galicji włączono jako piąty dystrykt

do Generalnego Gubernatorstwa,

zatem obowiązywały tam młynarki.

Na pozostałych terenach ustano-

wiono dwa odrębne komisariaty

Rzeszy: Ukrainę i Wschód, które

otrzymały własny pieniądz.

zwiska prezesa banku). Ciekawa jest

ich szata graficzna, która nie tylko

nawiązywała do wyglądu przedwo-

jennych polskich banknotów, ale rów-

nież posiadała pewne patriotyczne

akcenty. Projektant banknotów Leo-

nard Sowiński umieścił na banknotach

o nominałach 20 i 50 zł portret Emilii

Plater. Niemcy zgodzili sie na to, gdyż

przekonano ich, iż jest to głowa mło-

dzieńca. Z kolei na 10 zł przedsta-

wiono pomnik Chopina z warszaw-

skich Łazienek. Dopełnieniem systemu

pieniężnego była emisja w 1941 roku

cynkowego bilonu o nominale 1, 5,

10 i 20 gr. Do ich wybicia wykorzys-

tano stemple monet z 1923 i 1939

roku, w związku z czym na rewersie

widniał polski orzeł (jedyną nowością

było dodanie otworu w środku mo-

nety o nominale 5 gr).

Niemcy wprowadzili w Generalnym

Gubernatorstwie system kartkowy, co

w połączeniu z usztywnieniem cen

i płac spowodowało inflację. Asortyment

sklepów natychmiast znikał z półek,

a na czarnym rynku ceny wzrastały

w szybkim tempie. Dlatego inflacja

była utajona. Rozpiętość cen oficjalnych

i czarnorynkowych powodowała także,

iż złoty krakowski nie był dobrym mier-

nikiem wartości. Obieg pieniądza

ogromnie wzrósł, bowiem Niemcy wy-

korzystywali młynarki przede wszystkim

do utrzymywania swojej armii w GG.

W sumie Bank Emisyjny wydał ponad

14,3 mld zł na pokrycie wydatków

Rzeszy, z czego ponad 11,4 mld kosz-

Na terenach włączonych

do Trzeciej Rzeszy

Polskie ziemie włączone do Nie-

miec objęte zostały również ich sys-

temem pieniężnym: złote zastąpiono

markami niemieckimi. Kurs wymiany

był równie niekorzystny jak w Ge-

neralnym Gubernatorstwie (2 zł za

markę). Na Śląsku złoty przestał być

pełnoprawnym środkiem płatniczym

już 1 października 1939, a na po-

zostałych przyłączonych terenach

27 listopada tego roku (na przyłą-

czonej później Białostocczyźnie

1 stycznia 1942 roku). Polskie monety

zdawkowe pozostawały w obiegu

do 1 listopada 1940 roku, a monety

o nominałach 1 i 2 gr funkcjonowały

jako fenigi. Dodatkowo wprowa-

dzono limity na wymieniane kwoty.

To doprowadziło do pozbawienia

ludności polskiej większości środków

pieniężnych oraz poważnego wzros-

tu kosztów utrzymania. Jednocześnie

taki kurs wymiany był niezwykle

opłacalny dla Niemców, którzy szybko

zaczęli wykupywać towary w polskich

sklepach. Taka polityka doprowadziła

do pauperyzacji ludności polskiej

oraz ułatwienia eksploatacji polskich

terenów.

Niemieckie monety o nominałach

2 marek i 10 fenigów

PROJEKT DOFINANSOWANY ZE ŚRODKÓW NARODOWEGO BANKU POLSKIEGO

Ewakuacja Banku Polskiego

Zapas złota polskiego miał war-

tość 87 mln dolarów i ważył ok.

77 ton. Na początku września bank

wraz ze złotem został ewakuowany

najpierw do Lublina, a później do

Rumunii. Następnie złoto przewie-

ziono drogą morską do Stambułu,

stamtąd koleją do Bejrutu i w końcu

na pokładzie francuskiego krążow-

nika do Tulonu. Ostatecznie zło-

żono je we Francji w Nevers. Ko-

lejna przeprowadzka nastąpiła po

klęsce Francji latem 1940 roku.

Wtedy kruszec trafił do Wielkiej

Brytanii, Kanady i USA, a większość

– wraz ze złotem belgijskim i czę-

ścią francuskiego − została prze-

transportowana do Dakaru we

francuskiej Afryce Zachodniej, skąd

przewieziono je jeszcze 800 km

dalej do fortu Cayes na Saharze.

W 1942 roku złoto ponownie prze-

wieziono do Londynu. Po wojnie

większość została sprzedana, nie-

wielką część zwrócili Polsce Rumuni

w 1947 roku.

W walce z okupantem

Banknoty fałszowano zarówno domowymi sposobami, jak i w PWPW.

Jak stwierdził Lech Kokociński, „wojnę banknotową” prowadzono również

poprzez umieszczanie na bankno-

tach specjalnych napisów. Podzie-

mie fałszowało m.in. używane przez

armię niemiecką kassenscheiny i roz-

prowadzało wśród żołnierzy bony

z odpowiednio zmienionymi napi-

sami (zaprojektował je artysta pla-

styk Stanisław Miedza-Tomaszew-

ski), np.:

5 Reichsmarek wypłaci

się twojej rodzinie, gdy polegniesz. Zarząd

Główny Rzeźni Niemieckiej

albo

Wojnę prze-

graliśmy już dawno.

Na oryginalnych ban-

knotach różnego rodzaju umieszczano rów-

nież napisy oraz znaki – orły albo kotwice

Polski Walczącej. W czasie powstania war-

szawskiego drukowano napisy na oryginal-

nych młynarkach. Mjr Stanisław Steczkowski

ps. Zagończyk, dowódca IV rejonu Obwodu

Śródmieście AK na banknotach nakazał

umieścić napis:

AK Reguła –

pierwszy żołd powstańczy. Sier-

pień 1944 r..

„Reguła” to kryp-

tonim IV rejonu. Również inni

dowódcy zaczęli emitować po-

dobne banknoty. Można na nich

spotkać podpisy nawet całych

oddziałów powstańczych.

Działalność mennicy i PWPW podczas okupacji

Mennicą i PWPW kierował niemiecki zarządca komi- oraz znaczki członkowskie NSDAP. Podobnie jak w mennicy,

saryczny. Oprócz monet mennica produkowała m.in. również w PWPW prowadzono tajną produkcję. Zajmo-

niemieckie pieczęcie ze swastyką używane przez władze wała się nią specjalna komórka PWB-17, czyli Podziemna

Generalnego Gubernator-

Wytwórnia Banknotów Armii

Krajowej. Drukowane falsy-

stwa. Jednak oprócz pro-

dukcji na rzecz Niemców

fikaty podmieniano na ory-

w mennicy wytwarzano tak-

ginalne produkty PWPW, po

czym komisyjnie niszczono

że fałszywe dowody osobiste

dla członków podziemia lub

jako makulaturę, dzięki cze-

mu nie można było wykazać

pieczęcie (m.in. pieczęć Po-

żadnych braków. Później

litechniki Warszawskiej, która

mogła dzięki temu wydawać

produkcję przeniesiono do

Wielkiej Brytanii, a polskie

dyplomy absolwentom taj-

podziemie otrzymywało fal-

nych kursów). Ponadto pra-

syfikaty w zrzutach. W czasie

cownicy mennicy wykonali

Matryca, której używano do drukowania fałszywych banknotów

powstania warszawskiego

sztance do orzełków woj-

skowych na czapkę oraz części do pistoletów maszynowych PWPW była ważnym bastionem powstańczym. Osta-

Sten. W zakładach mennicy produkowano także młynki tecznie, wielokrotnie atakowany przez niemiecką piechotę,

do mielenia zboża i maszynki do cięcia liści tytoniowych. czołgi, artylerię i lotnictwo, gmach wytwórni legł w gru-

Z kolei PWPW oprócz młynarek drukowała także kartki zach. Natomiast mennica wraz z maszynami została wy-

na żywność, odzież, środki czystości, węgiel albo naftę sadzona w powietrze przez niemieckich saperów.

Plik z chomika:

dp35

Inne pliki z tego folderu:

PPPW_10Narodziny Banku Polskiego.pdf (1595 KB)
PPPW_11Koniec autonomii walutowej Królestwa Polskiego.pdf (2047 KB)
PPPW_12Od marki do złotego.pdf (2739 KB)
PPPW_13Od marki do złotego.pdf (2909 KB)
PPPW_14Marki, ruble i młynarki.pdf (1594 KB)

PPPW_14Marki, ruble i młynarki.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: