Słownik2.docx

abakus
najwyższa część głowicy w kształcie czworobocznej płyty. W porządku doryckim z echinusem tworzy właściwą głowicę

absyda (apsyda)
otwarta do wnętrza dobudówka o planie półkolistym lub wielobocznym, kończąca prezbiterium, nawę, kaplicę lub dodana do ramienia transeptu

aedicula
miniaturowa kapliczka lub świątyńka o charakterze wotywnym albo motyw dekoracyjny w tym kształcie umieszczany w tympanonie, portalu lub jako sterczyna w attyce; nisza w ścianie budynku mieszkalnego przeznaczona na posąg boga lub przodka.

akant
motyw dekoracyjny stylizowany na liść akantu.

akroterion
(naszczytnik) terakotowa lub marmurowa dekoracja, która wieńczyła szczyt i boczne narożniki dachu (frontonu) w klasycznych budowlach greckich i rzymskich. Mógł mieć formę palmety, woluty, liści akantu, figury lub grupy figur.

akwarela
farba wodna o spoiwie rozpuszczalnym w wodzie, przeważnie z gumy arabskiej, często z dodatkiem miodu, cukru lub gliceryny;
technika malarska, posługująca się farbami akwarelowymi kładzionymi najczęściej na papierze, pergaminie, także na kości słoniowej (miniatury), jedwabiu w tradycyjnym malarstwie Dalekiego Wschodu.

alkierz
izba narożna, kwadratowa lub prostokątna, wydzielona w bryle budynku lub dobudowana do niego, wystająca przed lico, przykryta osobnym dachem.

alkowa
wydzielona część izby, pokoju, najczęściej w formie wnęki bez okien, przeznaczona na sypialnię (w miejscu tym stawiano łóżko); alkowa spotykana była w starożytnym Rzymie, w domach arabskich, z Hiszpanii dotarła do Francji w drugiej połowie XVII w, stosowana w pałacach, w pozostałych krajach Europy rozpowszechniła się w XVIII w.

alla prima
technika malowania, odnosząca się głównie do malarstwa olejnego, polegająca na kładzeniu farb bezpośrednio na zaprawie, bez przygotowywania podmalówki i rysunku; technikę alla prima stosowano od XVIII wieku, popularna była w impresjonizmie. Zalicza się ją do tzw. technik mokro w mokrym

al secco
technika malarska polegająca na pokrywaniu suchego tynku (w przeciwieństwie do fresku) farbami zmieszanymi z wodą.
Nazwa pochodzi z języka włoskiego, w którym oznacza właśnie "na sucho". Technikę tę stosowano już w starożytności. Jako spoiwa używa się mleka wapiennego, także kazeiny (malarstwo kazeinowe), kleju, oleju, tempery, wosku i żywic, stosując farby kazeinowe bądź nowoczesne farby silikatowe

ambit
(ambulatorium, obejście) w architekturze kościelnej powstaje z przedłużenia naw bocznych i poprowadzenia ich wokół prezbiterium. Pojawiło się w średniowieczu.

ambona
kazalnica - w budownictwie sakralnym miejsce służące kapłanom do czytania tekstów liturgicznych, głoszenia kazań. Przybierała różne formy architektoniczne: od trybuny wspartej na kolumnach (V-VI wiek) do zawieszonej na ścianie lub filarze.

amfilada
szereg pomieszczeń (pokoi, sal) połączonych ze sobą drzwiami umieszczonymi w jednej linii; takie ustawienie wewnątrz budynku, przy otwartych drzwiach, stwarza perspektywę widokową. Efektowne rozwiązanie stosowane w okresie renesansu, baroku, klasycyzmu w kształtowaniu wnętrz pałacowych oraz dworów w Polsce

antefiks
element dekoracyjny, charakterystyczny dla architektury etruskiej i rzymskiej, w postaci płytki, najczęściej z terakoty, ozdobiony płaskorzeźbą, w kształcie palmety, głowy ludzkiej lub zwierzęcej itp. Płytkę ustawiano na gzymsie, wzdłuż okapu, w celu zasłonięcia widoku na pokrycie dachu.

antependium
bogato zdobione zakrycie lub zasłona mensy ołtarza chrześcijańskiego

anthemion
wywodzący się z Bliskiego Wschodu pasowy ornament składający się z zestawionych naprzemiennie motywów palmety i lotosu lub dwóch typów palmety (formy otwartej i zamkniętej). Występuje powszechnie w greckiej i rzymskiej dekoracji architektonicznej i malarstwie wazowym. Przejęty przez sztukę nowożytną, szczególnie popularny w klasycyzmie

anulus
pierścień kamienny lub kilka pierścieni, zdobiących górną część trzonu kolumny, znajdował się pod echinusem kapitelu. Stosowany w porządku doryckim i innych od niego pochodzących.

apsydiola
mała apsyda przystawiona do apsydy gł. albo do obejścia.

arabeska
wywodzący się ze starożytnej sztuki hellenistyczno-rzymskiej ornament roślinny, w formie stylizowanej wici roślinnej, której często towarzyszą dodatkowe elementy (np. elementy uzbrojenia, owoce, postacie ludzkie).

architraw
(epistyl, nadsłupie) - główny (najniższy) poziomy człon belkowania antycznego, który podtrzymywał belki stropu. Spoczywał on bezpośrednio na kolumnach. W porządku doryckim miał formę prostej gładkiej belki, w pozostałych (zobacz: porządki architektoniczne) jego płaszczyzna dzieliła się na trzy fasciae, z których najwyższa była najbardziej wysunięta.

archiwolta
zdobione ornamentami, profilowane lico łuku, arkady zamykającej portal, najczęściej bogato zdobione.

arkada
łuk wsparty na filarach lub kolumnach

arkadkowy fryz
arkatura, fryz złożony z arkadek, typowy gł. dla architektury przedrom. i rom., umieszczany zazwyczaj pod okapem na zewn. ścianach budowli, rzadziej w podziałach elewacji frontowych i w szczytach, wyjątkowo we wnętrzach.

assemblage
termin użyty po raz pierwszy przez J. Dubuffeta w 1950 na określenie dzieł powstałych ze złożenia fragmentów trójwymiarowych przedmiotów. Jako sposób działania artyst. wywodzi się z collage'u. Określenie spopularyzowane i szeroko stosowane od czasu wystawy "The Art of Assemblage" zorganizowanej w 1961 w Nowym Jorku. Odmianą a. są m.in. combine paintings R. Rauschenberga. W Polsce twórcą a. był m.in. T. Kantor. (franc. assemblage 'gromadzenie')

astragal
ornament ciągły w formie półwypukłego rzędu pałeczek ułożonych na przemian z perełkami lub krążkami; również profil, często dekorowany, oddzielający w kolumnie trzon od głowicy; występuje od starożytności w architekturze, rzeźbie i wyrobach rzemiosła artystycznego.

atlant
postać męska podtrzymująca belki stropu, okapu, balkonu itp.

atrium
l) w domach staroitalskich pomieszczenie przed gł. izbą mieszkalną, w którym palono ognisko; w staroż. domu rzymskim centr. reprezentacyjne pomieszczenie, w którym koncentrowało się życie rodzinne; prostokątne, oświetlane przez otwór w dachu (compluvium), pod którym znajdował się basen na wodę deszczową (impluwium); w zależności od sposobu rozwiązania konstrukcji dachu, podpór i compluvium rozróżnia się kilka typów a.; 2) w architekturze wczesnochrześc. dziedziniec otoczony ze wszystkich stron kolumnadą, poprzedzający właściwy kościół, pełnił rolę narteksu; pośrodku a. znajdował się zbiornik wody do ablucji.

attyka
ściana nad gzymsem koronującym budynek, zasłania dach i może mieć wygląd niskiej kondygnacji, wyróżniamy też tzw. attykę polską, składająca się z rozczłonkowanej wnękami ścianki (fryz) oraz dekoracyjnego zwieńczenia (grzebień) z ozdobnego blankowania, wolut, obelisków lub posągów

balaski
(tralki) w architekturze słupek balustrady złożony na ogół z dwóch dzbanuszków zwanych też lalkami, połączonych ze sobą podstawami

baldachim
motyw dekoracyjny, zadaszenie w kształcie wieżyczki lub aediculi np. nad figurami świętych; także osłona w kształcie daszka, przenośna lub stała, z tkaniny, drewna, rozpięta nad tronem, łóżkiem itp.

balkon
płyta z balustradą, umieszczona na pewnej wysokości, zwykle na wystających ze ściany belkach

baptysterium
budowla wznoszona przez chrześcijan, przeznaczona do ceremonii chrztu, zazwyczaj usytuowana w pobliżu kościoła

basteja
budowla fortyfikacyjna, będąca murowanym lub ziemnym umocnieniem w formie niskiej, przysadzistej baszty obronnej. Zbudowana na planie półkola, wieloboku lub podkowy, wysunięta przed mur obronny, była stanowiskiem ogniowym artylerii, blokującym dostęp do kurtyny; forma pośrednia pomiędzy basztą a bastionem.

bastion
w dawnych fortyfikacjach element umocnień wznoszony na wysuniętych narożnikach). Wywodzi się z wcześniej stosowanych bastei. Występuje w twierdzach na planie trójkąta, romboidu lub pięcioboku o otwartej podstawie

baszta
budowla obronna, stanowiąca element starożytnego i średniowiecznego muru obronnego w postaci wysunięcia jego fragmentu przed lico i wzniesienia ponad jego poziom. Baszta zawsze jest otwarta od strony wewnętrznej obwodu obronnego, co odróżnia ją od wieży - budowli ze wszystkich stron zamkniętej

baza
dolna część, podstawa kolumny , pilastra lub filaru stosowana w porządkach architektonicznych. W starożytności nie występowała tylko w porządku doryckim, w którym trzon kolumny spoczywał bezpośrednio na stylobacie . Klasyczną bazę tworzy płyta otoczona wyprofilowanymi, kamiennymi wałkami zwanymi torus, które były rozdzielone trochilusem (wklęską). Dolny torus był z reguły większy. Zazwyczaj baza leżała na niewielkiej kamiennej płycie - plincie.

bazylika
w starożytności bazylika pełniła funkcję sali posiedzeń sądu i zebrań na rynku. W starożytnych Atenach urzędowali w niej archontowie. W Rzymie bazylika stała na rynku głównym (forum) i pełniła rolę hali targowo-sądowej.
w architekturze chrześcijańskiej typ kościoła wielonawowego (niezależnie od pełnionych funkcji kanonicznych), z nawą główną wyższą od naw bocznych, posiadającą okna ponad dachami naw bocznych (w odróżnieniu od kościoła halowego). Kościół z nawą główną bez okien, to pseudobazylika.

belkowanie
(entablatura) -w architekturze klasycznej najwyższy, poziomy, spoczywający na kolumnach lub ścianach, trójdzielny człon budowli, składający się z architrawu,fryzu i gzymsu.

bieg
nieprzerwany ciąg stopni schodowych

...