Józef Andrzej Gierowski

HISTORIA POLSKI 1764-1864

Warszawa 1985 PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE

III. RZECZPOSPOLITA OŚWIECONA

1. Literatura i źródła

Oświecenie należy do najbardziej kontrowersyjnych okresów w dziejach Polski. Zaważył na tym w dużym stopniu krytyczny jego stosunek do tradycji sarmacko-szlacheckich, a także tragiczny finał - rozbiory Rzeczypospolitej. Dyskusja nad przyczynami rozbiorów, jakkolwiek sięgająca niejednokrotnie odległej przeszłości, siłą rzeczy musiała głównie dotyczyć tych generacji, których działalność przypadła na drugą połowę XVIII w. Ich postawy, postępowanie, błędy i osiągnięcia zostały poddane przez historyków szczególnie dociekliwej analizie. Trudno się przy tym dziwić, że badania takie przeprowadzane były i z gniewem, i z uprzedzeniem - historyk narodu, na którego losach tak fatalnie zaciążyły ówczesne rozstrzygnięcia, niełatwo mógł obiektywnie spojrzeć na tych, co jego zdaniem przykładali rękę do grzebania państwowości polskiej.

Oskarżenia nie pomijały przy tym nikogo - nie tylko notorycznych zdrajców, ale i wszystkich niemal bez wyjątku, którzy pojawiali się na scenie narodowej, a także i tych, którzy zaniedbali na nią wstąpić. Chociaż też napięcie przy ferowaniu ocen nieco zmalało po odzyskaniu państwowości polskiej, a w ostatnich czasach odzwyczailiśmy się od roztrząsania, wzorem dziewiętnastowiecznych historyków, całości dziejów Polski pod kątem rozbiorów, dawne spory nie zamarły całkowicie. Koncentrują się one obecnie jednak w większym stopniu na wartościach reprezentowanych przez Polskę w dobie Oświecenia niż na działalności bardziej wpływowych grup czy polityków, co było typowe dla starszej historiografii.

Przez długi czas nad poglądami historyków polskich o czasach Oświecenia ciążyły przeciwieństwa między szkołą krakowską a warszawską. Szkoła krakowska wychodziła ze zdecydowanie konserwatywnych i lojalistycznych wobec zaborcy założeń, co prowadziło ją do negatywnej oceny struktury społecznej i politycznej Rzeczypospolitej szlacheckiej, której przeciwstawiała scentralizowaną strukturę monarchii absolutnej, reprezentowanej przez państwa rozbiorcze. W ślad za historykami Niemiec, Austrii, a także carskiej Rosji przedstawiciele szkoły krakowskiej uwypuklali te wszystkie zjawiska, które świadczyły o niedomogach państwa i niedojrzałości politycznej warstwy rządzącej w Rzeczypospolitej. Zwolennicy „silnego rządu” nie widzieli możliwości jego zorganizowania w szlacheckiej Rzeczypospolitej i wskutek tego uważali rozbiory za pro-

ces nieunikniony, a podjęte reformy oceniali jako bezużyteczne, jeśli nie szkodliwe, bo osłabiające tradycyjne związki z Kościołem katolickim. Takie stanowisko zajmował w swych późniejszych pracach Józef Szujski, apologeta polityki Stanisława Augusta Walerian Kalinka, a także Michał Bobrzyński, który najgłębiej z nich sięgał do społecznego podłoża wydarzeń, podkreślając m. in. destruktywną rolę nieograniczonych uprawnień szlacheckich wobec poddanych.

Pozytywną stronę działalności szkoły krakowskiej stanowiło znaczne podniesienie jakości warsztatu historycznego oraz tendencja do krytycznego spojrzenia na dzieje narodowe. Jednakże jej uogólniające wnioski musiały budzić uzasadnione zastrzeżenia i nie ostały się w świetle późniejszych badań. Nie przeszkadzało to zresztą pewnym późniejszym historykom, których zacietrzewienie przerastało wiedzę historyczną, w nawiązywaniu do uogólnień szkoły krakowskiej, co ułatwiało im deprecjonowanie dawnej Rzeczypospolitej. Tymczasem już badania pozytywistycznej szkoły warszawskiej z końca XIX w. wykazały, że ta rzekomo skazana na nieuchronny upadek Rzeczpospolita zdolna była do odrodzenia wewnętrznego. Dysponując warsztatem naukowym wcale nie gorszym niż krakowscy profesorowie, a przewyższając ich umiejętnym wykorzystywaniem metod statystycznych, historycy warszawscy udowodnili, że druga połowa XVIII w. przyniosła znaczne ożywienie gospodarcze w Polsce i związane z tym przekształcenia społeczne (o czym pisał Tadeusz Korzon w swych epokowych Dziejach wewnętrznych Polski za Stanisława Augusta) oraz że dokonany wtedy przełom umysłowy wprowadził na trwałe nowe jakości do polskiej tradycji kulturalnej, ułatwiając uformowanie się nowoczesnego narodu (Władysław Smoleński). Rozbiory nie uderzyły w społeczeństwo zanarchizowane, ale w regenerujące swe siły. Zapewne szkoła warszawska zbyt optymistycznie oceniała rozwój wewnętrzny Polski w drugiej połowie XVIII w. i przesadnie winą za rozbiory obarczała głównie sąsiadów (co dawało szansę dyskusji szkole krakowskiej i jej kontynuatorom); mimo to ugruntowała pogląd na Oświecenie jako wielką epokę w dziejach Polski, w której wprawdzie nie udało się zapobiec upadkowi państwa, jednak nastąpiły tak głębokie

wewnętrzne przemiany w społeczeństwie polskim, że katastrofa państwa nie pociągnęła za sobą katastrofy narodu.

Późniejsi historycy, jak Bronisław Dembiński, Szymon Askenazy czy Adam Skałkowski skierowali swe zainteresowania głównie ku historii stosunków politycznych, przede wszystkim międzynarodowych, co wprawdzie przyczyniło się do lepszego poznania rozgrywek dyplomatycznych doby rozbiorów, ale uchylało zasadnicze pytanie o charakter polskiego Oświecenia. Odrębną pozycję zajmował natomiast Władysław Konopczyński, który stał się rzecznikiem koncepcji o własnej drodze szlacheckiej demokracji ku nowoczesnemu państwu. Jego najważniejsze dzieła (Liberum weto. Geneza i ustanowienie Rady Nieustającej) pokazywały, jak ze zanarchizowanego systemu „złotej wolności” dokonywała się przemiana ku sprawniejszej organizacji sejmu i centralnej administracji. Ustrój Polski tego okresu nie by^ Jego zdaniem gorszy od ustrojów panujących w krajach sąsiednich;

był tylko inny od nich, reprezentując przy tym właściwości, których tamtym brakowało. Słabość jego polegała przede wszystkim, na niewykształceniu dostatecznie sprawnego aparatu fiskalno-wojskowego, co w otoczeniu nastawionym na rozwój militaryzmu zdecydowało o upadku państwa. Poglądom tym dał także wyraz w swych Dziejach Polski nowożytnej (t. II), które zawierają najpełniejszą dotychczas syntezę dziejów politycznych Oświecenia.

Stosunkowo słabiej rozwijały się natomiast badania w tych dziedzinach, które stanowiłyby bezpośrednią kontynuację osiągnięć szkoły warszawskiej. Gdy większość historyków zajmowała się dziejami Polski jako dziejami państwa szlacheckiego, niewielu tylko poświęcało się badaniom nad innymi warstwami czy nad sytuacją gospodarczą kraju. Najpoważniejsze osiągnięcia w tej dziedzinie miał Jan Rutkowski, który analizował położenie chłopów w Polsce XVIII w. i przypisywał szczególnie doniosłą rolę przemianom w strukturze agrarnej. Jednakże całkowita zmiana podejścia do problemów Oświecenia dokonała się dopiero w Polsce Ludowej, gdy zaczęto posługiwać się metodologią marksistowską,

Szczególne znaczenie miała pod tym względem Sesja Kołłątajowska z 1951 r. Nawiązując do dawniejszych prac polskich marksistów (zwłaszcza Juliana Marchlewskiego) odnoszących się do Oświecenia, Witold Kula, Celina Bobińska, Jan Kott i Bogusław Leśnodorski wystąpili z koncepcją przełomowego charakteru tej epoki, która ich zdaniem nie tylko wyróżniała się pojawieniem nowej ideologii, ale także inicjowała zwrot ku kapitalizmowi, zarówno w zakresie stosunków gospodarczych, jak układu sil społecznych oraz organizacji państwa. Zjawiskom tym przypisywali tak istotną rolę w rozwoju ‘narodu polskiego, że przesłaniać one miały nawet fakt rozbiorów. Tezy te, jakkolwiek przepojone typowym dla tych czasów schematyzmem i dogmatyzmem ujęcia, opierające się przy tym raczej na rewizji dawnych badań niż na ich pogłębieniu, przyczyniły się przecież do znacznego -wzrostu zainteresowań drugą połową XVIII w. i uznania jej problematyki za szczególnie ważną. Odbiły się także na periodyzacji dziejów Polski, przyznając latom sześćdziesiątym XVIII w. (ściśle 1764 r.) rolę bardziej zasadniczą niż dacie trzeciego rozbioru. Miało to wpływ na układ przygotowanej przez Instytut Historii PAN syntezy Historii Polski, której tom II pod red. S. Kieniewicza i W. Kuli (Warszawa 1958) zaczyna się właśnie od Oświecenia, sięgając po rok 1864. Cały ten wiek traktowany jest wspólnie jako okres formowania się kapitalizmu na ziemiach polskich.

Dotychczasowe badania nie dały jednoznacznej odpowiedzi w tej sprawie; toteż - nie kwestionując roli i odrębności Oświecenia - część historyków jest skłonna traktować ten okres na ziemiach polskich za strukturalnie powiązany z układami gospodarczymi i społecznymi feudalizmu. W ten sposób ujmuje go np. Władysław Rusiński w swym zarysie Rozwój gospodarczy ziem polskich (Warszawa 1973). Ze zrozumiałych względów nie mogli przyjąć tego typu periodyzacji historycy ustroju - t. II .Historii państwa i prawa Polski (Warszawa 1966) kończy się na 1795 r., co nie przeszkadza temu, że okres Oświecenia, wyodrębniony jako „początki monarchii konstytucyjnej”, potraktowany został szczególnie nowatorsko i z pietyzmem. Wypadnie wszakże zaznaczyć, że liczna grupa historyków nie ma tych wątpliwości - od czasów Oświecenia zaczął np. swój tom eseistycznego zarysu dziejów Polski Tadeusz Łepkowski, nadając mu tytuł Polska - narodziny nowoczesnego narodu 1764 - 1870 (Warszawa 1967). Nie cofnął się on przy tym przed rezygnacją z podporządkowania swego omówienia cezurom wewnętrznym, co jest już stanowiskiem skrajnym.

Odrębną pozycję zajmuje tom Konfrontacji historycznych Polska w epoce Oświecenia (Warszawa 1971) pod red. Bogusława Leśnodorskiego. Zgodnie z założeniami serii wprowadza ona najnowsze, niekiedy dyskusyjne poglądy historyków na najważniejsze problemy Oświecenia polskiego - którego ramy chronologiczne są tym razem wyjątkowo szerokie, bo sięgają od początków czasów saskich po Księstwo Warszawskie. O problemach wczesnego Oświecenia była już mowa (zob. cz. l, s. 175). Zresztą przesuwanie tej epoki ku początkom XVIII w. stać się może poważnym argumentem przeciwko dostrzeganiu w niej progu kapitalizmu w Polsce. Zastrzeżenia obudziło natomiast włączenie do tego tomu problemów Księstwa Warszawskiego, chociaż związki w zakresie życia kulturalnego są niezaprzeczalne.

O ile Oświecenie wyodrębniane jest jako oddzielny okres we wszystkich niemal wymienionych poprzednio zarysach czy to dziejów Polski, czy też pewnych dziedzin (por. cz. l, s. 7), o tyle poza wspomnianym tomem Konfrontacji historycznych brak dzieła ujmującego w sposób syntetyczny całość jego problematyki. Jeśli chodzi o poszczególne dziedziny, to na czoło wysuwa się opracowanie dziejów literatury tego okresu przez Mieczysława Klimowicza, Oświecenie (Warszawa 1972), zawierające wielostronną charakterystykę kultury i umysłowości polskiej tej doby. Podobnie nowatorskie ujęcie ma Oświecenie Kazimierza Opałka w Historii nauki polskiej (t. II, Wrocław 1970). Brak natomiast podobnych dzieł z zakresu historii gospodarczej, społecznej i politycznej. W zakresie historii regionalnej przemiany z okresu Oświecenia zostały silnie uwypuklone w Dziejach Wielkopolski (t. I, Poznań 1969). Dla ludności polskiej poza granicami Rzeczypospolitej problematyka ta znalazła odbicie w t. II, cz. l Dziejów Śląska (Wrocław 1966).

W przeciwieństwie do pierwszej połowy XX w., kiedy prace historyków koncentrowały się przede wszystkim na problemach historii politycznej, ostatnie ćwierćwiecze przyniosło znaczny postęp badań nad dziejami gospodarczymi i społecznymi doby Oświecenia. Opierając się w większym niż poprzednicy stopniu na archiwach prowincjonalnych, podjęto próby opracowania przemian dokonujących się w drugiej połowie XVIII w. w poszczególnych rejonach Rzeczypospolitej. Bardzo cenne rezultaty osiągnęła grupa historyków krakowskich, pracująca pod kierunkiem Celiny Bobińskiej. Początkowo historycy ci nastawieni byli na badanie podstaw, zasięgu i nasilenia walki klasowej na wsi małopolskiej. Wkrótce jednak problematyka uległa poszerzeniu i objęła zagadnienia kształtowania się rynku wewnętrznego. Podstawowe znaczenie miała pod tym względem praca H. Madurowicz i A. Podrazy, Rejony gospodarcze Małopolski zachodniej w drugiej połowie XVIII w. (Wrocław 1958). Spośród elementów kształtującego się wtedy rynku wewnętrznego zbadane zostały następujące kwestie: rola Krakowa jako centrum takiego rynku (M. Kulczykowski, M. Francie, Kraków jako ośrodek towarowy Małopolski zachodniej w drugiej połowie XVIII w.. Warszawa 1963); rozwój produkcji towarowej na wsi (I. R y c h l i k o w a, Studia nad towarową produkcją wielkiej własności w Małopolsce w latach 1764 -1805, cz. l, Towarowa produkcja zbożowa, Wrocław 1966)’; ruch cen (H. Madurowicz-Urbańska, Ceny zboża w zachodniej Małopolsce. Warszawa 1963) oraz zasięg i możliwości rynku pracy (M. F r a n-cić, Ludzie luźni w osiemnastowiecznym Krakowie, Wrocław 1967). Jak dotąd badania te, nadal kontynuowane, nie zostały uwieńczone ujęciem syntetycznym ani też nie spotkały się z szerszą dyskusją.

Tymczasem badania przeprowadzane w innych ośrodkach nie miały ani tak zorganizowanego charakteru, ani nie objęły tylu zagadnień. Wśród prac o gospodarce wiejskiej większe znaczenie mają cytowane już poprzednio (por. cz. l, -s. 8 - 9) prace J. To polskiego, B. Baranowskiego, W. Rusiaskiego, Osady tzw. „olędrów” w dawnym woj. poznańskim, Kraków-Poznań 1939 -1947 - jeśli chodzi o Wielkopolskę, I. Cackowskiego - dla Pomorza Gdańskiego. Stosunkowo słabiej badane były obszary wschodnie Rzeczypospolitej, niemniej pojawiły’ się prace o gospodarce wielkiej własności na tym obszarze: W. S e r c z y k a, Gospodarstwo magnackie w woj. podolskim w drugiej polewie XVJJI w. (Wrocław 1965) oraz wspomniana już praca B. Topolskiej; podjęta także została próba wskazania na ich powiązania z rynkiem ogólnokrajowym w pracy Z. Guldena (por. cz. l, s. 176). Wreszcie przemianom gospodarczym na wsi śląskiej w okresie formowania się kapitalizmu poświęcił specjalną uwagę krąg historyków wokół Stefana Inglota we Wrocławiu. Ich badania koncentrowały się głównie wokół problemów organizacji produkcji i rozwoju sił wytwórczych. Przykładowo można się odwołać do S. Michalkiewicza, Gospodarka magnacka na Śląsku w drugiej połowie XVIII w. na przykładzie majątku Książ (Wrocław 1969), Z. Szkurlatowskiego, Stosunki spoleczno-ekonomiczne w rolnictwie śląskim w latach 1750 -1806 na przykładzie dóbr Luboradz (Wrocław 1974) czy L. Wiatrowskiego, Gospodarstwo wiejskie w dobrach pszczyńskich od połowy XVII do początku XIX w. (Wrocław 1965).

Badania nad rozwojem przemysłu i rzemiosła, a także ogólnej gospodarki miejskiej Objęły przede wszystkim Warszawę, Wielkopolskę i Pomorze. Pojawienie się i rozbudowa manufaktur w Polsce stały się przedmiotem studiów W. Kuli, który we wspomnianych już Szkicach o manufakturach w Polsce w XVIII w.. ex. 1-2 (Warszawa 1956) najpełniej przedstawił ten problem, toni badacze, podejmujący tę problematykę, koncentrowali się zwykle na jednej z dziedzin produkcji przemysłowej, i to na ograniczonym obszarze. Przemysłem szklarskim zajęła się we wspomnianej pracy i innych studiach Z. Kamieńska. C. Łuczak przedstawił Przemyśl spożywczy m. Poznania w XVIII w. (Poznań 1953), natomiast J. Wojtowicz analizował strukturę przemysłu Torunia w Studiach nad kształtowaniem się: układu kapitalistycznego w Toruniu. Stosunki przemysłowe w Toruniu w XVIII w. (Toruń 1960). Historycy gdańscy skoncentrowali swą uwagę natomiast na przemyśle stoczniowym (S. Gierszewski, Elbląski przemysł okrętowy w latach 1570 -1815, Gdańsk 1961, Historia budownictwa okrętowego na Wybrzeżu Gdańskim, pod red. E. Cieślaka, Gdańsk 1972). Problem wzrastającego uprzemysłowienia wsi badał w Wielkopolsce M. Szczepaniak, Przemysł i rzemiosło wiejskie w Wielkopolsce w drugiej połowie XVIII w. (Poznań 1971), a dla Śląska Z. K w a ś n y, Rozwój przemysłu w majątkach Schaffgotschów w latach 1750- 1850 (Wrocław 1961). Stosunkowo słabe zainteresowanie budził ważny w momencie wykształcania się form kapitalistycznych przemysł włókienniczy; najważniejsze prace na ten temat to W. R u s i ń s k i e g o, Tkactwo lniane na Śląsku do 1850 r. (Poznań 1949) oraz I. T u r n a u, Zmiany w polskiej produkcji włókienniczej XVIII w. (Wrocław 1970). Przemysł wojskowy doczekał się gruntownej rozprawy A. Z a h o r s k i e g o, Uzbrojenie i przemysł zbrojeniowy w powstaniu kościuszkowskim (Warszawa 1957).

Badania nad rozwojem przemysłu hutniczego na Śląsku prowadził W. D ł u g o b o r s k i (m. in. Ekonomika górnośląskiego hutnictwa w XVIII w; Katowice 1963). Papiernictwem tej dzielnicy zajęła się K. Maleczyńska (Dzieje starego papiernictwa śląskiego, Wrocław 1963).

Ten pobieżny przegląd najważniejszych pozycji wskazuje, że mimo postępu badań wiele dziedzin leży jeszcze odłogiem. Bardzo słabo przedstawiają się prace nad rzemiosłem drugiej połowy XVIII w. oraz nad handlem zewnętrznym. Wprawdzie w monografiach ważniejszych miast można znaleźć istotne uzupełnienia w tym zakresie; pojawiło się także wiele drobniejszych rozpraw i studiów. W sumie polska nauka historyczna nie dysponuje dotąd materiałem, który by pozwolił na rozwiązanie istotnego dla czasów Oświecenia problemu, jak dalece posunęły się przemiany ekonomiczne w kraju. Zostawia to pole do dyskusji, na -które już została zwrócona uwaga (por. cz. l, s. 202), w których obie strony dysponują tylko danymi przybliżonymi. Niemniej, jeżeli nawet w świetle dotychczasowych badań okazuje się, że rola produkcji nakładczej i manufakturowej nie była tak doniosła, jak wydawało się na Sesji Kołłąrtajowskiej, i nie nastąpiła wtedy zmiana charakteru stosunków produkcyjnych, to samo przechodzenie do nowych form nie może budzić wątpliwości. Kontrowersyjne jest natomiast, czy należą one do rozwiniętego feudalizmu, czy też do okresu prekapitalistycznego.

10

Wiele z wymienionych powyżej studiów odnosi się także do dziejów struktury społecznej. Kwestie te budziły zresztą dość żywe dyskusje. Istotne znaczenie miała polemika wokół rozwarstwienia ludności wiejskiej w Polsce; na łamach „Kwartalnika Historycznego” i „Przeglądu Historycznego” wypowiadali się w latach 1953 - 1955 W. R u s i ń s k i, H. M a-durowicz, A. Podraża, J. Leskiewiczowa i S. Śreniow-s k i. Chodziło przy tym właśnie o stopień zaawansowania stosunków kapitalistycznych - jak dalece przekształcenie w uwarstwieniu ludności chłopskiej odpowiadało procesom dokonującym się w dobie kapitalizmu. Szeroko rozwinięte zostały badania nad ruchami społecznymi na wsi i położeniem chłopów. Najpoważniejsze osiągnięcia w tej dziedzinie miała wspomniana grupa krakowskich historyków. Temu problemowi poświęcone zostały w znacznej mierze Studia z dziejów wsi małopolskiej w drugiej połowie XVIII w. pod red. C. Bobińskiej (Warszawa 1957), opór chłopski w dobrach ziemskich badał W. Urban (Poddani szlacheccy w województwie krakowskim w II połowie XVIII w. i ich opór antyfeudalny, Wrocław 1958), sytuację chłopów w królewszczyznach naświetliła A. Falniowska-Gradowska (Świadczenia poddanych na rzecz dworu w królewszczyznach województwa krakowskiego w drugiej połowie XVIII w., Wrocław 1964). Dla Wielkopolski najważniejsze wyniki dały badania J. Topolskiego (Poloźeraie i walka klasowa chłopów w XVIII w. w dobrach arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. Warszawa 1956). Tego okresu sięgają też cytowane poprzednio prace B. B a-ranowskiego o powstaniach chłopskich (por. cz. l, s. 10).

Wśród warstw społecznych największe zainteresowanie badawcze obudziła grupa ludności oscylująca między wsią a miastem - ludzie luźni. Podstawową pracę temu zagadnieniu poświęciła N. Assorodobraj:

Początki klasy robotniczej. Problem rak roboczych w przemyśle polskim epoki stanisławowskiej (Warszawa 1946, wyd. 2-1966), przeprowadzając analizę ich użyteczności w produkcji przemysłowej. Do tego problemu wrócił we wspomnianej wyżej pracy M. F r a n c i ć. Natomiast na rolę ludzi luźnych w gospodarce rolnej zwrócił uwagę J. Gierowski, Kartki z rodowodu biedoty wiejskiej (Warszawa 1951), zaś położenie prawne tej grupy badał S. Grodziski, Ludzie luźni (Kraków 1961).

O mieszczaństwie pisano sporo, zwłaszcza w monografiach poszczególnych miast (Warszawy, Poznania, Wrocławia, Kalisza, Bytomia, Lublina, Gniezna, Gdańska i in.), jednak zabrakło gruntowniejszych badań, jak i dyskusji nad formowaniem się preburżuazji w Polsce tej doby. Część historyków zajmuję bowiem stanowisko, że warstwa taka ukształtowała się w Polsce właśnie w tym okresie, pozostali są zdania, że utrzymywało się dawne uwarstwienie mieszczaństwa i faktów jednostkowego wychodzenia poza istniejące podziały nie można uogólniać. Ażeby wyrobić sobie pogląd na tę kwestię, najlepiej zwrócić się do wspomnianej syntezy T. Łepkowskiego czy też studium J. Koweckiego w Konfrontacjach historycznych. Z ośrodków miejskich najdokładniej opracowana została Warszawa. Obok uogólniającego ujęcia A. Zahorskiego, War-

11

szawa za Sasów i Stanisława Augusta (Warszawa 1970) na uwagę zasługują badania demograficzne S. Szymkiewicza, Warszawa na przełomie XVIII i XIX w. w świetle pomiarów i spisów (Warszawa 1959) i B. Grochulskiej, Problem wzrostu ludności Warszawy w drugiej połowie XVIII wieku, („Rocznik Warszawski”, 1966). Warunki życia codziennego ludności Warszawy znalazły odbicie w pracach I. T u r n a u, Odzież mieszczaństwa warszawskiego w XVIII wieku (Wrocław 1967) oraz wraz z A. Berdecką, Życie codzienne Warszawy wieku Oświecenia (Warszawa 1969). Dla innych obszarów bardziej uogólniający charakter mają studia W. Ćwika, Miasta królewskie Lubelszczyzny w drugiej połowie XVIII w. (Lublin 1968). Nowe światło na działalność Komisji Dobrego Porządku w miastach po pracach W. Smoleńskiego i I. Baranowskiego rzucił B. T y s z’k i e w i c z, Działalność poznańskiej Komisji Dobrego Porządku, 1779 - 1784 (Poznań 1964). Udział mieszczan w życiu politycznym przedstawiła K.Zienkowska, Stawetnź i urodzeni - Ruch polityczny mieszczaństwa w dobie Sejmu Czteroletniego (Warszawa 1976).

Stosunkowo obfita jest literatura dotycząca kwestii żydowskiej w epoce Oświecenia. Po W. Smoleńskim badał ją M. B a ł a b a n, a ostatnio ukazały się prace R. M a h l e r a, Żydzi w dawnej Polsce w świetle liczb. Struktura demograficzna i społeczno-ekonomiczna Żydów w Koronie w XVIII w. (w: Przesztosć demograficzna Polski, Materiały i studia, Warszawa 1967) iA.Eisenbacha, Status prawny ludności żydowskiej w Warszawie w końcu XVIII i na początku XIX w. („Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historii” 1961 nr 39); ogólniej problematykę tę przedstawił S. Ł a s t i k, Z dziejów Oświecenia żydowskiego. Ludzie i fakty (Warszawa 1961).

Zmiany w strukturze szlachty znalazły odbicie w badaniach poświęconych bądź całej tej warstwie, bądź niektórym jej reprezentantom. Uogólniający charakter ma praca J. -J e d l i c k i e g o, Klejnot i bariery społeczne Przeobrażenia szlachectwa polskiego w schyłkowym okresie feu-dalizmu (Warszawa 1968). Natomiast wytwarzaniu się szlachty nowego typu poświęcone są biografie K. Zienkowskiej, Jacek Jezierski, kasztelan łukowski (1722 -1805). Z dziejów szlachty polskiej XVIII w. (Warszawa 1963) oraz A. Zahorskiego, Ignacy Wyssogota Zakrzew-ski, prezydent Warszawy (Warszawa 1963).

Jeśli chodzi o warunki bytowe społeczeństwa polskiego, to na uwagę zasługują badania nad zdrowotnością .w Polsce Z. Kuchowicza, Wpływ odżywiania na stan zdrowotny społeczeństwa polskiego w XVIII wieku (Łódź 1966), jakkolwiek niektóre tezy tej pracy zostały zakwestionowane przez E. R o s t w o r o w s k i e g o (KH 1969).

Obok przemian społeczno-gospodarczych formowanie się nowej organizacji państwa budziło najżywsze zainteresowanie historyków. Liczne badania znacznie poszerzyły stan wiedzy o dokonywanych wtedy reformach i trudnościach, jakie napotykały. Pozostało jednak nie rozwiązane w pełni zagadnienie, jaką rolę odgrywała w tym procesie tradycja demo-

12

kracji szlacheckiej: czy stanowiła ona tylko element hamujący przy tworzeniu monarchii konstytucyjnej (jak to zakładał B. Leśnodorski na Sesji Kołłątajowskiej), czy też miała ułatwiać przekształcenie zanar-chizowanego państwa oligarchów w rządną Oświeconą Rzeczpospolitą (jak przyjmował J.Gierowski na X Zjeździe Historyków Polskich).

W badaniach analitycznych problem ten odgrywał zresztą tylko wtórną rolę. Częściowo w polemice z dawniejszymi poglądami W. K o n o p-czyńskiego wprowadzone zostały nowe ustalenia odnoszące się do pierwszego okresu reform za panowania Stanisława Augusta. Kilka studiów z tej dziedziny ogłosił J. Mitfhalski (m. in. Plan Czartoryskich naprawy Rzeczypospolitej, KH 1956); próby reorganizacji organu doradczego króla przedstawiła M. Rymszyna, Gabinet Stanisława Augusta (Warszawa 1962). Natomiast Z.Radwański w Prawach kardynalnych w Polsce (Poznań 1952) zajął się genezą i charakterem tej ustawy zasadniczej, która, oparta na obcych gwarancjach, miała utrwalać system rządów magnackich. Funkcjonowanie aparatu fiskalnego (problem niemal nie tykany od czasów pracy Rybarskiego) doczekało się badań ze strony G. Bałtruszajtys (m. in. Podział czynności komisarzy Komisji Skarbu Koronnego z roku 1776, RDSiG 1972) oraz M. Drozdow-s k i e g o, Podstawy finansowe działalności państwowej w Polsce 1764 -- 1793. Działalność budżetowa Sejmu Rzeczypospolitej w czasach panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego (Warszawa 1975). Natomiast prace J. Brody i Ł.Kurdybachy o kodeksie Zamoyskiego (1951) spotkały się z krytyką specjalistów i pozostawiają wciąż otwarty problem walk wewnętrznych w okresie między sejmem rozbiorowym a Wielkim. Stosunkowo najlepiej naświetlił goE.Rostworowski w pracy Sprawa aukcji wojska na tle sytuacji politycznej przed Sejmem Czteroletnim (Warszawa 1957), jakkolwiek głównym przedmiotem jego badań były sprawy militarne. Funkcjonowaniem sejmu zajął się R. Ł a s z e w s k i, polski w latach 1764 - 1793 (Warszawa 1973).

Bogatszy dorobek dotyczy doby Sejmu Wielkiego i powstania kościuszkowskiego. Podstawowe znaczenie ma monografia B. Leśnodorski e-g o, Dzieło Sejmu Czteroletniego (Wrocław 1951). Badania nad działalnością Sejmu Czteroletniego stanowiły punkt wyjścia dla jego uogólnień, dotyczących charakteru państwa polskiego w dobie Oświecenia, oraz dla szeregu dalszych studiów. Leśnodorski rozpatrywał Konstytucję 3 maja na szerokim tle europejskim; analizował także dokładnie postawę poszczególnych obozów i przygotowanie uchwał. Nowe spostrzeżenia, dotyczące zwłaszcza inspiratorskiej roli Stanisława Augusta, dorzucił później E.Rostworowski w zbiorze studiów Legendy i fakty XVIII w. (Warszawa 1963), w którym zresztą wprowadzał nowe naświetlenie także innych prób i pomysłów reformatorskich. Do kwestii tej E. R o s t w o-r o w s k i powrócił w popularnonaukowej książce Ostatni król Rzeczypospolitej. Geneza i upadek Konstytucji 3 maja (Warszawa 1966) - zawarta w niej próba obrony polityki Stanisława Augusta, przypominająca niektóre wypowiedzi szkoły krakowskiej, jest jednak bardzo dyskusyjna.

13

Zastrzeżenia obudziła natomiast praca J. D i h m a, Sprawa konstytucji ekonomicznej z 1792 roku na tle wewnętrznej i zagranicznej sytuacji Polski (Wrocław 1959; por. PH 1960 -1962). Praktyką administracji tej doby zajął się A. Zahorski, Centralne instytucje policyjne w dobie rozbiorów (Warszawa 1959). Polityczne kulisy walki o utrzymanie konstytucji przedstawił J. Ł o j e k, Upadek Konstytucji 3 maja (Wrocław 1976).

Konfederacja targowicka - po W. Smoleńsk i mi C. Nankem - doczekała się nowego naświetlenia J. Wąsickiego, Konfederacja targowicka i ostatni sejm Rzeczypospolitej z 1793 r. (Poznań 1952). Gruntowne badania nad zagadnieniami ustrojowymi w czasie powstania kościuszkowskiego przeprowadzili W. Bartel i J. Kowecki. Pierwszy z nich zajął się działalnością administracji i opracował Ustrój władz cywilnych powstania kościuszkowskiego (Wrocław 1959). J. Kowecki w monografiach Uniwersai połaniecki i sprawa jego realizacji (Warszawa 1957) oraz Pospolite ruszenie w powstaniu 1794 r. (Warszawa 1963) przedstawił społeczne oddziaływanie powstania na tle podejmowanych reform. Elementy porównawcze w badaniach nad Uniwersałem połanieckim wprowadził J. R u t k o w s k i, Uniwersał połaniecki w świetle europejskich reform rolnych XVIII w. (Poznań 1946).

Badania nad dziejami wojskowości i sztuki wojennej w okresie Oświecenia posunęły się ‘stosunkowo słabo od czasu prac W. Konopczyń-skiego, M. Kukieł a, B. Pawłowskiego i W. Tokarza (którego studia zostały przypomniane w zbiorowym wydaniu Rozprawy i szkice, t. I - II, Warszawa 1959). Poza wspomnianą wyżej monografią E. Rostworowskiego, którego badania kontynuował dla okresu Sejmu Wielkiego L. Ratajczyk, Wojsko i obronność Rzeczypospolitej 1788-1792 (Warszawa 1975), na uwagę zasługują badania S. Herbsta nad dziejami powstania kościuszkowskiego, szczególnie Powstanie kościuszkowskie a przełom sztuki wojennej u schyłku XVIII w. („Biuletyn WAP”, Seria Historyczna, nr 2, 1958). Ten stan badań znajduje także odbicie w Zarysie dziejów wojskowości polskiej do roku 1864 (t. II, Warszawa 1966). Zapowiadane tam zbiorowe opracowanie wojskowej strony powstania kościuszkowskiego dotąd się jeszcze nie ukazało.

Nowe założenia metodologiczne, przede wszystkim postulat skoncentrowania się na zjawiskach masowych, spowodowały, że znacznie osłabł nurt historii politycznej, dzielonej często na historię dyplomacji, stosunków międzynarodowych, militarną czy wreszcie konfliktów społeczno—ustrojowych. Większe zainteresowanie budził okres konfederacji barskiej. Ukazanie się tuż przed wojną okazałej monografii tego ruchu, pióra W. Konopczyńskiego, przesadnie potępianej później za rzekomą gloryfikację Baru, gdy w rzeczywistości zawierała wielostronną, rzadką w dawniejszej historiografii analizę strukturalną specyficznej instytucji szlacheckiej, nie zniechęciło historyków do podjęcia tego problemu. Zwłaszcza prace W.Szczygielskiego, Konfederacja barska w Wielkopolsce (Warszawa 1970) oraz J. Michalskiego, Schyłek konfederacji barskiej (Wrocław 1970) dzięki rzetelnemu wysiłkowi badawczemu po-

14

zwoliły na rewizję niektórych twierdzeń Konopczyńskiego. Także praca W. Serczyka, Koliszczyzna (Kraków 1968), rzuciła nowe światło na potężny ruch ludowy na Ukrainie, który odbił się na losach konfederacji barskiej w jej wczesnym etapie. Nową próbę spojrzenia na rolę konfederacji barskiej przyniosła zwłaszcza poświęcona jej konferencja w Krakowie; materiały jej zostały opublikowane w zbiorze Przemiany tradycji barskiej pod red. Z. Stefanowski-ej (Kraków 1972).

W zakresie stosunków międzynarodowych nie badanym dotychczas problemem stanowiska Polski wobec konfliktu austriacko-pruskiego zajął się J. M i c h a l s k i, Polska wobec wojny o sukcesją bawarską (Wrocław 1966). Stosunki polsko-angielskie były przedmiotem badań W. Konopczyńskiego, Polska a Anglia w XVIII w. („Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej” 1947), i Z. Libiszowskiej, która zebrała swe studia z tego zakresu w książce Życie polskie w Londynie w XVIII wieku (Warszawa 1972). Na tle tych badań powstała też jej praca Opinia polska wobec rewolucji amerykańskiej w XVIII wieku (Łódź 1962), w której przedstawiła oddziaływanie wojny kolonii o niepodległość na społeczeństwo polskie i jego sympatie amerykańskie. Badania wzajemnych opinii objęły także stosunki polsko-francuskie. H. Rzadkowska opracowała Stosunek polskiej opinii publicznej do rewolucji francuskiej (Łódź 1948), zaś R. W. Wołoszyński w monografii Polska w opiniach Francuzów XVIII wieku - Rulhiere i jego współcześni (Warszawa 1964) podjął problem obrazu Polski w mentalności różnych narodów Europy; temat ten rozwinął potem na X Zjeździe Historyków Polskich. W jakiej mierze starano się wpłynąć na ten obraz, wskazuje praca J. Ł o j k a, Polska inspiracja prasowa w Holandii ź Niemczech w czasach Stanisława Augusta (Warszawa 1969). Wreszcie spojrzenie na ówczesną (a także późniejszą) historiografię europejską i jej stosunek do upadku Rzeczypospolitej zawiera doskonała praca M. Serejskiego, Europa a rozbiory Polski - Studium historiograficzne (Warszawa 1970).

Wracając do zagadnień polityki międzynarodowej trudno nie podkreślić słabego zainteresowania historyków układem stosunków między Polską a jej sąsiadami. Do wyjątków należy praca J. Ł o j k a, Afżsja Debolego w Petersburgu w latach 1787 - 1792 (Wrocław 1962). Niektóre tylko aspekty działania dyplomatów polskich naświetla Życie polskie w Stambule w XVIII w. J. Reychmana (Warszawa 1959). W badaniach nad stosunkami polsko-pruskimi ostatnim słowem jest Fryderyk Wielki a Polska W. Konopczyńskiego (Poznań 1947), jeśli nie liczyć drobnych studiów J. Michalskiego i E. Rostworowskiego. W tej sytuacji wzrasta znaczenie badań obcych, nawet tendencyjnych, np. ogłoszonej przez amerykańskiego historyka H. H. Kapłana pracy o pierwszym rozbiorze [The First Partition of Poland, New York 1962), uzupełniającego jak gdyby dawniejsze prace swego ziomka H. R. L o r d a o drugim i trzecim rozbiorze, z których wydano ostatnio po polsku dzieło Drugi rozbiór Polski, Warszawa 1973.

Stosunkowo wiele publikacji odnosi się do powstania kościuszkow-

15

skiego. Wznowienia doczekały się prace W. Tokarza, Insurekcja warszawska (Warszawa 1950), H. Mościckiego, Jakub Jasźński (Kraków 1948), A. Próchnika, Demokracja kościuszkowska (Warszawa 1948, 1964), które podkreślały rolę radykalnego nurtu w powstaniu. Ale i re-wizjonistycznie wobec całego ruchu nastawiony .A. Skałkowski, który nawet w Kościuszce dopatrywał się niebezpiecznego burzyciela ludu, mógł podjąć swój nurt interpretacyjny w Zagadnieniach kościuszkowskich (Poznań 1947). Jak wspomniano, zagadnienia militarne powstania badał S. H e r b s t, zbrojeniowe A. Zahorski, a prawnoustrojowe W. B a r-tel i J. Kowecki. Nowe światło na działalność lewicy powstańczej rzucił B.Leśnodorski w pracy Jakobini polscy. Karta z dziejów powstania 1794 (Warszawa 1960), w której dokonał analizy składu, celów i osiągnięć tego ugrupowania. W sposób popularny, ale uwzględniając wyniki ostatnich badań, A. Zahorski przedstawił Warszawę w powstaniu kościuszkowskim (Warszawa 1967).

W zakresie zagadnień kulturalnych specjalna rola przypadła badaniom nad dziejami oświaty. Unowocześnienie szkolnictwa i stworzenie Komisji Edukacji Narodowej stało się jednym z najistotniejszych elementów przemian doby Oświecenia. Po dawniejszej pracy S. K o t a najpełniejszy obraz działalności Komisji dał historyk francuski A. J o b e r t w dziele ogłoszonym w 1941 r. po francusku i dopiero ostatnio opublikowanym po polsku (Komisja Edukacji Narodowej). Jubileusz Komisji Edukacji Narodowej przyczynił się do licznych publikacji, które jednak nie doprowadziły do nowego syntetyzującego ujęcia jej działalności. Wiele kwestii nie zostało jak dotąd bowiem dokładniej opracowanych. Dyskusyjny jest stan szkolnictwa przed 1773 r. Szkoły pijarskie nie doczekały się gruntownego opracowania, zaś sprawa poziomu szkół jezuickich po reformach z lat pięćdziesiątych XVIII w. jest przedmiotem dyskusji. Wzorowej monografii K. Mrozowskiej doczekała się natomiast Szkoła Rycerska Stanisława Augusta Poniatowskiego (1765 -1794) (Wrocław 1961). Uniwersytet Krakowski w dobie wielkiej reformy stał się przedmiotem badań M. Chamcówny, która ich wyniki ogłosiła najpierw w dwu monografiach, a potem skrótowo w Dziejach Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1765-1830 (t. II, cz. l, Kraków 1968). Najwięcej wątpliwości budzi sprawa szkolnictwa elementarnego, którego rozwój przybrał, jak się wydaje, mniejsze rozmiary, niż to dawniej zakładano. Praca T. L u-bienieckiej, Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych (Warszawa 1960), dotyczy głównie działalności wydawniczej Towarzystwa. Także ważny problem zmiany charakteru grona nauczającego, który poruszyła K. M r o-z o w s k a w monografii Walka o nauczycieli świeckich w dobie Komisji Edukacji Narodowej na terenie Korony (Wrocław 1956), nie został dotąd rozwiązany. Niektóre uogólnienia dotyczące nauczycieli jezuickich podważa gruntowna rozprawa J. Poplatka, Komisja Edukacji Narodowej. Udział byłych jezuitów w pracach Komisji Edukacji Narodowej (Kraków 1973).

Do poważniejszych osiągnięć badawczych należy publikacja I. S z y-16

b i a k Szkolnictwo Komisji Edukacji Narodowej w Wielkim Księstwie Litewskim (Wrocław 1973), wprowadzająca nowatorskie spojrzenie zarówno na działalność Komisji na Litwie, jak i w całej Rzeczypospolitej. Na nowych badaniach został także oparty zbiór studiów Nowożytna mysi naukowa w szkołach Komisji Edukacji Narodowej pod red. I. S t a s z-kiewicz-Jasiukowej (Wrocław 1973). Wśród obfitych publikacji popularnonaukowych z oddźwiękiem spotyka się książka B.Suchodol-s k i e g o, Komisja Edukacji Narodowej na tle roli oświaty w dziejowym rozwoju Polski (wyd. 2, Warszawa 1973), a także A. Woltanowskie-go i R.Wołoszyńskiego, Komisja Edukacji Narodowej 1773 - 1794 (Warszawa 1973).

Na okres Oświecenia przypadł wzrost roli prasy jako środka oddziaływania na opinię publiczną. Zagadnienia te znalazły odbicie w licznych publikacjach dotyczących czy to działalności prasy w poszczególnych ośrodkach, czy też pewnych czasopism. Do ważniejszych publikacji z tego zakresu należą: J. Ł o j k a, Dziennikarze i prasa w Warszawie w XVIII wieku (Warszawa 1960) i tegoż „Gazeta Warszawska” księdza Łuskźny (1774-1792) (Warszawa 1959); E. Aleksandrowskiej, „Zabawy przyjemne i pożyteczne” 1770 - 1777. Monografia bibliograficzna (Wrocław 1959); I. H om ola-Dzikowskiej, „Pamiętnik Hźstoryczno-Politycz-ny” Piotra Switkowskieao 1782 -1792 (Kraków 1960).

Historia literatury doby Oświecenia doczekała się wspomnianego opracowania M. Klimowicza, gdzie także obszerna bibliografia pomocnicza. Wśród ważniejszych pozycji, wskazujących na przemiany dokony-wające się w podejściu do problematyki tego okresu, na uwagę zasługują zbiór esejów T. Mikulskiego, Ze s.tudiów nad Oświeceniem. Zagadnienia i fakty (Wrocław 1956), charakterystyka klasycyzmu polskiego S. Pietraszki, Doktryna literacka polskiego klasycyzmu (Warszawa 1966) oraz omówienie kierunków i stylów XVIII w. w książce Z. L i b e r y, Problemy polskiego Oświecenia. Kultura i styl (Warszawa 1969). Odmienne spojrzenie na te kwestie można znaleźć także w pracy T. K r o s t-kiewiczowej, Klasycyz-m, sentymentalizm, rokoko (Warszawa 1975). Obszernych opracowań doczekała się ostatnio twórczość I. Krasickiego, S. Trembeckiego, F. Karpińskiego. W atmosferę życia literackiego dobrze wprowadza zbiór studiów R. Kalety, Oświeceni i sentymentalni (Wrocław 1970) oraz Z. L i b e r y, Życie literackie Warszawy w czasach Stanisława Augusta (Warszawa 1971).

Natomiast w zakresie badań nad teatrem tej doby do ważniejszych prac należą M. Klimowicza, Początki teatru stanisławowskiego 1765 -- 1773 (Warszawa 1965) oraz K.Wierzbickiej, Życie teatralne w Warszawie za Stanisława Augusta (Warszawa 1949) i tejże autorki Sześć studiów o teatrze stanislawowskim (Wrocław 1967). Ukazała się także księga pamiątkowa Teatr Narodowy w dobie Oświecenia (Wrocław 1967) zawierająca materiały z sesji jubileuszowej.

Literatura polityczna czasów Oświecenia znalazła syntetyczne opracowanie w W. Konopczyńskiego, Polscy pisarze polityczni XVIII

2 Historia Polski 1764 - 1864

17

wieku (do Sejmu Czteroletniego) (Warszawa 1966, wyd. pośmiertne z uzupełnieniami E. Rostworowskiego). Ale dla Sejmu Czteroletniego i powstania kościuszkowskiego brak już podobnego opracowania, nawet do dziejów Kuźnicy Kołłątajowskiej trzeba było wznawiać dawną pracę W. Smoleńskiego (w Wyborze pism. Warszawa 1954). Działalność Hugona Kołłątaja była przedmiotem różnych badań i studiów. Z dawniejszych publikacji pewną rolę odegrały szkice B.Leśnodorskiego w zbiorze Z dziejów polskiej myśli filozoficznej i społecznej (t. II, Warszawa 1956) i C. Bobińskiej, Szkice o ideologach polskiego Oświecenia, Kołłątaj i Staszic (Wrocław 1952).

Z” ostatnich pozycji można wskazać na dwie biografie Kołłątaja, o charakterze zresztą popularnonaukowym, wydane w Warszawie w 1973 r. przez; M. Lecha i Z.Machetę, oraz na monografię H. H i n z a, Fź-lozofia Hugona Kołłątaja (Warszawa 1973). Natomiast twórczość i działalność Stanisława Staszica stała się przedmiotem badań B. Szackiej, która opublikowała rozprawę Teoria i utopia Stanisława Staszica (Warszawa 1965) oraz dwa popularne jego życiorysy (Warszawa 1962 i 1966).

Rozwój badań naukowych znalazł najlepsze omówienie w Dziejach nauki w t. II, gdzie obszerna bibliografia, oraz w t. IV, obejmującym biogramy uczonych opracowane przez L. Hajdukiewicza (Wrocław 1974). Nie tyle dziejów nauki, ile ideologii dotyczy gruntowna rozprawa

A. F. G r a b s k i e g o, Myśl historyczna polskiego Oświecenia (Warszawa 1976).

...