Miasto i region w warunkach integracji europejskiej - konwersatorium ze specjalności.doc

Miasto i region w warunkach integracji europejskiej - konwersatorium ze specjalności – dr Cezary Brzeziński

Plan wykładu:

1) pojęcie polityki miejskiej

2) geneza powstawania obszarów problemowych w miastach

3) procesy i problemy żywiołowego rozlewania się miast

4) rewitalizacja miast

5) zrównoważony rozwój miast w dokumentach UE

6) rola miast i aglomeracji w polityce spójności UE

7) charakterystyka głównych trendów i zmian w rozwoju obszarów miejskich Polski

8) strategiczne wyzwania dla polskich miast i regionów w kontekście integracji europejskiej

Polityka – zespół działań zmierzających do osiągnięcia określonego celu.

Polityka miejska jest zaplanowaną działalnością władz lokalnych, ustaloną i prowadzoną we współpracy z innymi podmiotami realizującymi swe cele i zaspokajającymi swe potrzeby na terenie miasta. Jest działalnością zorganizowaną i celową. Prowadzić powinna do realizacji jasno określonych zadań przy użyciu metod i instrumentów możliwych do łatwej oceny z punktu widzenia ich racjonalności i efektywności. Realizacja zadań wynikających z polityki miejskiej służy jednocześnie realizacji celów władzy, która za tę politykę jest odpowiedzialna.

Wymiary polityki miejskiej:

1) organizacyjno-planistyczny – polityka prowadzić ma do realizacji celów ważnych z punktu widzenia rozwoju struktury jaką jest miasto. Główne cele tej polityki można pogrupować w następujący sposób:

   a) dążenie do rozwoju bazy ekonomicznej miasta, wzrostu jego znaczenia jako ośrodka kultury oraz zapewnienie mu odpowiedniej rangi w systemie osadniczym

   b) dążenie do stworzenia jak najlepszych warunków życia poszczególnym użytkownikom miasta

   c) dążenie do sprawnego funkcjonowania infrastruktury i rozwoju gospodarki miejskiej

2) stricte polityczny – tłem podejmowanych działań jest intencja utrzymania bądź przejęcia władzy poprzez przygotowanie określonych strategii i planów rozwoju oraz metod ich realizacji

80% ludności Europy mieszka w miastach i poziom urbanizacji systematycznie rośnie. Miasta są nośnikami rozwoju gospodarczego. Dla sprawnego funkcjonowania i dynamicznego rozwoju państw i kontynentów niezbędny jest rozkwit miast. W strategii Europa 2020 polityka miejska zajmuje ważne miejsce.

Obszary miejskie odgrywają istotną rolę w osiąganiu strategii równoważonego rozwoju UE. Miasta są miejscem koncentracji wielu problemów związanych z ochroną środowiska, ale są również siłą napędową gospodarki.

Pojęcie zrównoważonego rozwoju miejskiego można zdefiniować jako wkład miast oraz aglomeracji we wzrost, innowację i spójność gospodarczą, społeczną i terytorialną, co obejmuje rewitalizację miast, modernizację miejskiej infrastruktury transportowej i budynków mieszkalnych.

Współczesne problemy rozwoju miast:

* upadek gospodarczy

* degradacja przestrzenna

* problemy w sferze społecznej

Definicja kryzysu miast

Kryzys miast jest procesem lub szeregiem wzajemnie powiązanych procesów w wyniku których miasto lub jego część ulegają głębokiej degradacji ekonomicznej, powodującej znaczne zwiększenie bezrobocia, rozpad rodzin, wzrost przestępczości i pogarszanie się stanu zabudowy wskutek doprowadzenia do jej wyludnienia, opuszczenia bądź zniszczenia i zrujnowania.

- Wg D. Clarka – „zaludnienie [miast] zmniejsza się, baza przemysłowa kurczy i możliwości samorządności i autonomii słabną”

- symptomy i konsekwencje tego upadku są w centrum uwagi, analiz i komentarzy w lokalnych i narodowych mediach.

- pauperyzacja centrów miast, przestępczość, napięcia rasowe, rozruchy, bezrobocie i spadający poziom wszelkich usług są bardziej niż widocznymi, zatrważającymi wskaźnikami głęboko zakorzenionej deterioracji społecznej, politycznej i finansowej tkanki miasta (Majer, 2010)

Wielka Brytania

Największe nasilenie zjawisk kryzysowych w miastach miało miejsce w latach 70. i 80. Miastami szczególnie dotkniętymi kryzysem były: Glasgow, Liverpool, Birmingham, Manchester i wschodni Londyn. Cechy charakterystyczne:

* wyludnianie się miast

* koncentracja ubogich mniejszości w centrach

* spadek rynkowej wartości nieruchomości.

Miasta duże wyludniają się szybciej niż małe. Ludzie z miast uciekają na przedmieścia, wsie.

Europa Środkowa

* wyludnianie się miast – 40% miast powyżej 200tys. mieszkańców traci mieszkańców w takim tempie, że są określane jako europejskie centa kurczenia

* przyczyny: emigracja, suburbanizacja, demograficzne starzenie się miast i ujemny przyrost naturalny.

Łódź – ludność w 2003r.: 785tys; procentowy spadek liczby mieszkańców w 2030r.: -21%

Enklawy biedy

Rozrzucone przestrzenie wokół czy w pobliżu centrów miast

- są to kwartały ulic, gdzie co najmniej 30% mieszkańców można zakwalifikować jako osoby biedne

- w Łodzi są to głównie tereny zabudowane kamienicami czynszowymi o bardzo niskim standardzie, z których znaczna część pochodzi z przełomu wieku

- w 2005r. wśród gospodarstw domowych, w których skład wchodziła przynajmniej jedna osoba bezrobotna, stopa ubóstwa skrajnego wynosiła 27%, podczas gdy wśród gospodarstw domowych, w których nie było osób bezrobotnych, tylko ok. 9%.

Procesy i problemy suburbanizacji (Urban sprawl)

Fazy urbanizacji (rozwoju miat) wg Klaassen’a

1) urbanizacja

2) suburbanizacja

3) dezurbanizacja – głęboki kryzys miasta, centrum nie jest atrakcyjne do zamieszkania i ludzie w przyspieszony sposób uciekają na peryferia. Więcej osób mieszka na peryferiach niż w centrum

4) reurbanizacja – procesy odnowy miast są realizowane od ok. 30 lat i trudno jest ocenić, czy w wyniku reurbanizacji ludność w centrum wzrośnie do poziomu z urbanizacji lub suburbanizacji.

Obecnie polskie miasta są w fazie suburbanizacji lub dezurbanizacji

Czynniki dekoncentracji działalności produkcyjnej w mieście:

1) rozwój transportu (kolejowego, później samochodowego)

2) powstawanie obwodnic miast

3) upowszechnienie samochodów osobowych w społeczeństwie

4) powstawanie nowych technologii i organizacji produkcji

5)wzrost znaczenia transportu lotniczego

Przenoszenie fabryk z centrum na peryferia (gdy była kolej): niższe podatki, tania ziemia, na której można zbudować dowolnie dużą fabrykę, łatwiej zbudować bocznicę kolejową, ułatwiony dostęp do zakładów zarówno ludności miejskiej jak i wiejskiej. Masowy rozwój lotnictwa – lata 70. XXw.

Czynniki dekoncentracji miejsc zamieszkania ludności miast:

1) wzrost realnych dochodów ludności

2) zmniejszenie kosztów dojazdu do pracy

3) niekorzystne zjawiska w centralnych częściach miast:

   a) zdekapitalizowana zabudowa mieszkaniowa

   b) konflikty rasowe

4) wysokie podatki w centrum

5) wyższy poziom nauczania na peryferiach niż w centrum (w USA)

6) migracje pracowników w ślad za pracodawcami

7) polityka władz – po II wojnie światowej rząd USA wyszedł z założenia że narodowi coś się należy od rządu za straty związane z II wojną światową. Tę rekompensatą był program budowy domów jednorodzinnych – kredyty o niewielkim oprocentowaniu i niskich wymogach dochodowych, by jak najwięcej Amerykanów mogło zrealizować marzenia o domu z ogródkiem. Skutkowało to tym, że wyznaczano setki hektarów wolnych terenów na peryferiach miast, gdzie można było się budować. Powstawały setki identycznych domów z prefabrykatów. Na końcu w bardzo przystępnych cenach sprzedawano te domy na rynku.

Zużycie moralne budynku – budynek stary, który nie spełnia współczesnych standardów, np. w kamienicach z XIXw. nie ma toalet

Czynniki dekoncentracji handlu detalicznego:

1) podążanie handlu za lokalizacją konsumentów

2) upowszechnienie samochodów osobowych (powodujące możliwość lokalizacji dużych centrów handlowych za miastem w miejscach łatwo dostępnych dla dużej liczby samochodów)

3) wzrost liczebności mieszkańców i związany z tym wzrost popytu, co zachęca doi tworzenia nowych ośrodków handlu

Czynniki suburbanizacji biur, zarządów firm i innych instytucji biznesu:

1) postęp w zakresie komunikowania się (poczta elektroniczna i telekonferencje)

2) przenoszenie działań biurowych, związanych z obsługą central zarządów na peryferia, w centrum zostawały obiekty reprezentacyjne

Urban sprawl – niekontrolowane rozprzestrzenianie się miast. Jest to nieodpowiedzialny, źle zaplanowany rozwój, który prowadzi do degradacji terenów otwartych, potęguje ruch samochodowy, zagęszczenie w szkołach i wzrost podatków (wg Sierra Club)

Każda zmiana w sposobie użytkowania przestrzeni poza centralnym obszarem miasta, która prowadzi do częściowego rozproszenia budownictwa mieszkaniowego lub handlowego oraz jest nią każda zmiana, która wiąże się z utratą wolnej przestrzeni i gospodarstw rolnych, przyrody ożywionej, wartości przyrodniczych, krajobrazowych, ,kulturalnych i rekreacyjnych, która może skutkować podwyższonymi wydatkami publicznymi na infrastrukturę, instytucje publiczne lub transport i zmniejsza chęć inwestowania w starych centrach i przedmieściach miejskich (Urban Sprawl and Smart Growth Study Act)

Główne cechy obszarów objętych procesem ekspansji zabudowy miejskiej na obszary podmiejskie (Kalpan, Wheeler, Holloway, 2004):

1) luźna forma zabudowy mieszkaniowej – tereny ekspansji zabudowy mieszkaniowej na skraju miast odznaczają się stosunkowo niską gęstością zabudowy. Tereny te charakteryzują się również niskim poziomem koncentracji różnego rodzaju obiektów. Zabudowa jest niska, parterowa lub jednopiętrowa, o wyraźnym braku centrum.

2) brak ciągłości – często ten brak ciągłości zabudowy określa się terminem „leap frog” (żabi skok). Osiedla mieszkaniowe powstają wewnątrz terenów rolniczych i tworzą mozaikę nie przypominającą zwartego miasta – tereny zurbanizowane występują na przemian z rolniczymi lub leśnymi.

3) segregacja funkcjonalna lub homogeniczność – zabudowa podmiejska jest często postrzegana, w przypadku miast amerykańskich, jako niekończące się rzędy jednakowych lub bardzo podobnych jednorodzinnych domów stojących na nie ogrodzonych działkach z trawnikiem przed wejściem i garażem. Ten typ zabudowy jest wyraźnie oddzielony od terenów przyległych i ciągów handlowych, a poszczególne kwartały dzielą od siebie szerokie ulice.

Suburbanizacja pojawia się w trzech kontekstach przestrzennych (A. Lisowski, 2009):

1) wewnętrzna – wewnątrz granic administracyjnych miasta centralnego, na wolnych jeszcze terenach do zainwestowania

2) zewnętrzna bliższa – poza granicami miasta centralnego w obrębie tzw. strefy podmiejskiej cechującej się względną ciągłością przestrzenną zainwestowania

3) zewnętrzna dalsza – poza strefą podmiejską bliższą, z przewagą ekstensywnych form użytkowania ziemi i krajobrazowo przypominającej wieś.

Typy Urban sprawl (wg E. Litwińska 2008):

1) zagospodarowane w sposób ciągły suburbia na obrzeżach miast

2) liniowe pasma zabudowy wzdłuż tras dojazdowych

3) leżące w pewnej odległości od centrum zagospodarowanie rozproszone

Ewolucja Urban sprawl

Rozproszone mieszkalnictwo      |dogęszczenie mieszkalnictwa oraz    |wprowadzenie dalszych aktywności

                                             lokalizacja usług 

Konsekwencje Urban sprawl:

1) ekologiczne:

2) ekonomiczne:

   - wzrost kosztów transportu i rozbudowy infrastruktury

   - przeciążenie lokalnej infrastruktury

   - wzrost uzależnienia od indywidualnego transportu

   - spekulacja gruntami

   - zmniejszenie zainteresowania inwestorów miastem centralnym

   - korki uliczne

   - wzrost podatków płaconych za usługi, policję, straż pożarną oraz infrastrukturę, nowe szkoły, drogi, wodociągi i oczyszczalnie

3) społeczne:

   - zanik więzi społecznych

   - społeczna segregacja

   - konflikty ludności miejscowej i napływowej

   - wzrost proporcji warstw marginalizowanych społecznie w mieście centralnym

   - wydłużanie dojazdów co ogranicza czas poświęcony na pracę i życie rodzinne

Gentryfikacja – wysiedlenie ze starych kamienic dotychczasowych mieszkańców, wyremontowanie kamienic i zasiedlenie nowymi, bogatszymi mieszkańcami

Gettoizacja – występuje, gdy pojawiają się obszary miasta w których nasilone są obszary biedy

Sposoby ograniczana Urban sprawl

Wielka Brytania: koncepcja zielonych pierścieni Ebenezera Howarda z 1902r. (Miasta- ogrody jutra)

Idea właściwego przestrzennego rozwoju miasta jako:

1) miasta centralnego, nasyconego zielenią, o trwale ograniczonej przestrzennie wielkości

2) otoczonego terenami trwale otwartymi, odpowiedniej szerokości nazywanych zielonymi pierścieniami

3) miast mniejszych i średniej wielkości, kształtowanych na podobnych zasadach jak miasto centralne, położone tuż poza zielonym pierścieniem i tworzących łącznie z nim mi miastem centralnym wspólny funkcjonalnie organizm

W 1909r. ukazała się pierwsza współczesna ustawa o planowaniu przestrzennym. Upoważniała ona władze lokalne do sporządzania schematów planistycznych dla terenów, które znajdują się w stadium zabudowy lub są na taki cel planowane. W praktyce schematy owe dotyczyły głównie obrzeży miast i miały za zadanie zabezpieczenie odpowiednich warunków sanitarnych, ale także wygody i jakości życia. Ustawa po raz pierwszy wprowadzała obowiązek uzyskania pozwolenia na budowę.

W Polsce podobna ustawa została uchwalona w 1928r.

Problem rozlewania się miast dotyczył nie tylko Londyn, ale także i innych dużych brytyjskich miast.

1935r. – ustawa zakazująca zabudowy wzdłuż dróg wylotowych z miast, nazywanej „zabudową wstęgową” (Rbbon Development Act)

1938 – ustawa o zielonych pierścieniach (The Green Belt Act), która w praktyce dotyczyła wszystkich większych miast.

Plan rozwoju Londynu wyznaczał 4 strefy:

1) strefa najbardziej intensywnie zabudowana - centrum

2) strefa intensywnego wykorzystania, ale w mniejszym zakresie niż centrum, gdzie planuje się zagęścić zabudowę

3) strefa zielonego pierścienia – 8-16km szerokości

4) strefa małych miast i osiedli zakładanych na peryferiach

Celem planu było:

* powstrzymanie żywiołowego rozprzestrzeniania się Londynu

* pełniejsze (ale nie nadmierne) planowe wykorzystanie jego struktury przestrzennej wraz ze strukturą istniejących przedmieść

* trwałe zabezpieczenie większych obszarów zieleni wokół miasta wraz z klinami penetrującymi miasto

Zmiany w Polsce po 1989r.:

* rozpoczęła się szybka zabudowa przedmieść dużych miast, zwykle chaotyczna i bezstronna

* najszybciej urbanizują się obrzeża głównych dróg wyjazdowych i to w promieniu kilkunastu, a nawet kilkudziesięciu kilometrów od granic administracyjnych miasta

* drugi czynnik rozpełzywania się miast dotyczy mody na budowę domów pod miastem lub drugich domów. powoduje to zawłaszczenie terenów przyrodniczo cennych. Dla podkreślenia atrakcyjności nowych lokalizacji reklamuje się bliskość parku narodowego, krajobrazowego czy rezerwatu przyrody

* narasta presja na zabudowę stref ochronnych wokół Kampinoskiego Parku Narodowego oraz w obrębie parków krajobrazowych – Mazowieckiego i Chojnowskiego

* następuje zawłaszczenie na wielką skalę terenów cennych przyrodniczo nad jeziorami. Strefy brzegowe są parcelowane na małe działki (nawet 300m2) i gęsto zabudowywane. Zawłaszczany jest też brzeg linii wodnej, gdyż ogrodzenia, wbrew prawu wodnemu doprowadzane są do samej wody.

* obserwuje się zabudowę terenów zagrożonych powodzią. Gminy mimo doskonałego rozpoznania tych terenów nadal wyznaczają je pod zabudowę

* rozpraszaniem zabudowy zainteresowane są prawie wszystkie podmioty: inwestor (budujący), sprzedający grunt i gmina, która jest zainteresowana wyższymi podatkami i dopłatami liczonymi od liczby mieszkańców

Możliwości ograniczania rozprzestrzeniania się miast w obecnych warunkach prawnych są niewielkie:

* za niewłaściwe należy uznać prawo do zabudowy na każdej działce posiadającej odpowiednio dużą powierzchnię, np. 1ha

* brak w polskim ustawodawstwie „ciszy urbanizacyjnej” – czyli kategorii obszarów nieprzewidzianych do zabudowy

Rewitalizacja

Definicje odnoszące się do procesów zachodzących w budynkach, budowlach, ich zespołach i strukturach urbanistycznych

Remonty - przywrócenie takiego stanu budynku lub zespołu zabudowy, jaki istniał na początku jego eksploatacji

Modernizacje - remonty uzupełnione wprowadzeniem nowych, lepszych, sprawniejszych lub nawet dodatkowych, podnoszących komfort wyposażenia

Rewaloryzacja - przywrócenie wartości, czyli remont lub modernizacja obiektów o szczególnej wartości zabytkowej - co wymaga przeważnie dodatkowych pracy budowlanych i realizacyjnych, mających na celu wyeksponowanie wartości zabytkowych lub kulturowych budynków czy zespołów architektonicznych

Rewitalizacja - pojęcie odnoszące się do kompleksowych akcji podejmowanych na obszarach miast, w szczególności dzielnicach starych i na obszarach wybranych wiążących działania poprzednio wymienione z działaniem zmierzającym do ożywienia społeczno-gospodarczego.

Rozporządzenie Ministra Rozwoju Regionalnego z 9.06.2010 w sprawie udzielenia pomocy na rewitalizację w ramach regionalnych programów operacyjnych:

Rewitalizacja - kompleksowy, skoordynowany, wieloletni, prowadzony na obszarze zdegradowanym proces przemian przestrzennych, technicznych, społecznych i ekonomicznych, inicjowany przez gminę w celu wyprowadzenia tego obszaru ze stanu kryzysowego, w szczególności poprzez nadanie mu nowej jakości funkcjonalnej i stworzenie warunków do jego rozwoju, w oparciu o charakterystyczne uwarunkowania endogeniczne

Wymiary rewitalizacji:

1) przestrzenny...