17-chi y ska.pdf

(402 KB) Pobierz
COLLECTANEA PHILOLOGICA XVI, 2013: 159–173
Katarzyna CHI YŃSKA
INSPIRACJE GRECKO-RZYMSKIE
W IDEOLOGII NAZISTOWSKIEJ
GREEK AND ROMAN INSPIRATIONS IN NAZI IDEOLOGY
The paper focuses on ancient ideas, myths and texts, which has been adapted by Third Reich
in order to build Nazi ideology. Hitler’s followers passionately read works of Plato, Plutarch and
Tacitus, however, their intention was not to learn about antiquity, but to fit ancient thoughts to
National Socialism. The same thing NSDAP tried to do with ancient art, architecture, gestures
(Roman salute) and symbols (swastika). Führer’s attitude towards Greek and Roman antiquity was
very complex. Psychological term to name this ambiguous relationship is “double-bind”.
Key words: Nazism, German culture, ancient Greek and Roman inspirations.
Jeśli ktoś nas pyta o naszych przodków, trzeba wcią wskazywać na Grecję!
Adolf Hitler
1
Hiszpański kulturoznawca Rafael Argullol, który analizował fenomen nazi-
zmu, napisał: „To prawda, e przeprowadzono wiele badań i wielokrotnie
potępiono narodowy socjalizm, zarówno z racji jego krwawej działalności, jak
i mętnej przeszłości intelektualnej. Lecz poza kręgami akademickimi szybko
rozprzestrzenił się pogląd, e ów huragan, który wysmagał Europę, był po prostu
złem samym w sobie. Osłabiło to chęć szukania
źródeł
tego zła tak
w Niemczech, jak – co byłoby jeszcze wa niejsze – poza ich granicami. Nikt tak
naprawdę nie pamiętał, e ogień, który wybuchł na terenie Niemiec, karmił się
drwami najrozmaitszego pochodzenia”
2
.
1
A. Hitler,
Rozmowy przy stole 1941–1944: rozmowy w Kwaterze Głównej zapisane na po-
lecenie Martina Bormanna przez jego adiutanta Heinricha Heima,
red. S. Dejkało, Warszawa
1996, s. 219.
2
R. Argullol,
Wprowadzenie. Czarna krew,
przeł. Z. Jakubowska, [w:] R. Sala Rose,
Krytyczny słownik mitów i symboli nazizmu,
przeł. Z. Jakubowska, A. Rurarz, Warszawa 2006,
s. 12.
160
Katarzyna Chiżyńska
Jednym ze wspomnianych przez Argullola „drew” była spuścizna kulturowa
starożytnej Grecji
3
oraz, już w mniejszym stopniu, starożytnego Rzymu.
W doktrynie narodowego socjalizmu zdecydowana większość zapożyczonych
z antyku elementów (pojęć, gestów, symboli) została zreinterpretowana w sposób,
który często wypaczał sens i znaczenie oryginału. Elementy starożytności
grecko-rzymskiej są jednak obecne w wielu aspektach ideologii nazistowskiej,
począwszy od koncepcji nadczłowieka, a skończywszy na sztuce i architekturze.
Jednym z najchętniej czytanych w III Rzeszy autorów starożytnych był
rzymski historyk Tacyt (ok. 55–120 r. n.e.). Popularność przyniosło mu dzieło
zatytułowane
De origine et situ Germanorum,
znane powszechnie jako
Germa-
nia.
Utwór wpisuje się w nurt popularnego w starożytności piśmiennictwa
etnograficznego; zawiera nazwy poszczególnych germańskich plemion, opis ich
zwyczajów i sposobu
życia.
Rzymski historyk, którego prace chętnie czytali już niemieccy romantycy,
prawdziwą popularność zdobył dopiero w XX w.
4
Germanię
zaczęto wtedy
traktować jako dokument historyczny stworzony specjalnie dla narodu niemiec-
kiego, aby mógł poznać swoje starożytne korzenie
5
. Najpopularniejsze w Niem-
czech były te fragmenty tekstu, w których Tacyt wyliczał cnoty oraz chwalił
prostotę, odwagę i siłę Germanów:
Lud ten wolny jest od fałszu i podstępu, odsłania jeszcze tajemnice swego serca w swobod-
nych
żartach;
przeto myśli każdego są jawne i szczere (22, 3)
6
.
Szczególne zainteresowanie budziły informacje dotyczące czystości rasowej
plemion germańskich, które idealnie wpisywały się w program ideologiczny
Grecko-germańskie utożsamienie rasowe było częścią niemieckiego wykształcenia
w III Rzeszy. „W kręgach patriotycznych stało się [ono] aksjomatem, który długo pokutował
w niemieckiej
świadomości”.
R. Sala Rose,
op. cit.,
s. 97.
4
Por. Ch. B. Krebs,
A Most Dangerous Book – Tacitus’s “Germania” from the Roman Em-
pire to the Third Reich,
New York 2011.
5
Dzieło Tacyta miało dla ideologów nazistowskich tym większą wartość,
że
stanowiło właści-
wie jedyny godny uwagi tekst dokumentujący starożytną działalność przodków narodu niemieckiego.
Dla Hitlera najstarsze dzieje Germanów były tematem drażliwym. Albert Speer, niemiecki polityk
i architekt, w swoich wspomnieniach odnotował: „Gdy Himmler polecił naukowcom prowadzić
wykopaliska prehistoryczne, Hitler skomentował to: «Dlaczego demonstrujemy całemu
światu, że
nie mamy
żadnej
przeszłości? […] Udowadniamy tym tylko,
że
rzucaliśmy jeszcze kamiennymi
toporami i kucaliśmy wokół ognisk pod gołym niebem, kiedy Grecja i Rzym znajdowały się już na
najwyższym szczeblu kultury. Mamy właściwie wszelkie powody, by milczeć o tej swojej przeszło-
ści.
Zamiast tego Himmler obwieszcza wszystko całemu
światu.
Jak pogardliwie
śmiać
się muszą
z tych odkryć dzisiejsi Rzymianie»”. A. Speer,
Wspomnienia,
przeł. M. Fijałkowski, J. Kruczyńska,
L. Szymański, M. Witczak, Warszawa 1990, s. 117.
6
Wszystkie cytaty z
Germanii
Tacyta podaję za wydaniem:
Dzieła Tacyta I,
przeł. i wstępem
poprzedził S. Hammer, Warszawa 1938.
3
Inspiracje grecko-rzymskie w ideologii nazistowskiej
161
partii nazistowskiej. To właśnie dzięki takim fragmentom
Germania
stała się
jedną z „biblii” narodowego socjalizmu:
Ja osobiście przyłączam się do zdania tych, którzy sądzą, e ludy Germanii wcale nie po-
krzy owały się przez mał eństwa z innymi plemionami, lecz są rasą odrębną, czystą i tylko
do samej siebie podobną. Stąd te wygląd zewnętrzny wszystkich Germanów, pomimo tak
wielkiej ich liczby, jest ten sam: groźne, niebieskie oczy, ry e włosy, ciała rosłe i tylko do
ataku silne […] (4, 1).
Uwagę przyciągały tak e informacje Tacyta na temat organizacji systemu
dru yn i naczelników, zasad moralnych obowiązujących w tej hierarchii oraz
stosunku Germanów do honoru i hańby. Historyk pisał:
A ju niesławą na całe ycie i piętnem było, by wycofać się z bitwy i prze yć swego naczel-
nika; jego bronić, ochraniać, nawet własne bohaterskie czyny na karb jego sławy policzyć
– jest główną zasadą ich przysięgi ołnierskiej […] (14, 1).
Tarczę porzucić uchodzi za największą hańbę, a tak zhańbionemu nie godzi się brać udziału
w ofiarach ani przychodzić na zebranie; tote wielu, wyszedłszy cało z wojny, powrozem
kładzie kres swej niesławie (6, 4).
Słowa Tacyta sprawiły, e zakaz wycofania się z walki i nakaz bezgra-
nicznego oddania dowódcy stały się wręcz mitycznymi zasadami panującymi
w szeregach Wehrmachtu, a nawet poza nimi. W Hitlerze widziano naczelnika,
natomiast dru ynę miało stanowić nie tylko wojsko, ale cały naród niemiecki
7
.
Asymilacji dzieła Tacyta do nowej ideologii sprzyjało silne zaakcentowanie
w nim elementów militarnych. Historyk podkreślał, e Germanie „ adnej jednak
czy to publicznej czy prywatnej sprawy nie załatwiają inaczej jak tylko uzbroje-
ni” (13, 1). Na potwierdzenie tych słów Tacyt przywoływał obrzędy towarzy-
szące momentowi przejścia z wieku chłopięcego w młodzieńczy: w Rzymie była
to ceremonia nadania męskiej togi (łac.
toga virilis),
u Germanów chłopcy
otrzymywali pierwsze uzbrojenie.
W nazistowskiej interpretacji dzieła historyka pomijano fakt, e te hołu-
bione przez nazistów informacje nie stawiały Germanów w dobrym
świetle:
nierozstawanie się z bronią było cechą właściwą barbarzyńcom, których prze-
ciwstawiano cywilizacji rzymskiej, symbolizowanej przez togę
8
.
Taki podział ról potwierdzają wydarzenia historyczne. 12 kwietnia 1945 r., tu przed upad-
kiem III Rzeszy, w Filharmonii Berlińskiej odbył się koncert, podczas którego wykonano m.in.
fragmenty
Zmierzchu bogów
Wagnera. Opuszczającym filharmonię gościom dzieci z Hitlerjugend
rozdawały kapsułki z cyjankiem, aby w obliczu klęski naziści mogli popełnić samobójstwo.
Dawało to im mo liwość zakończenia ycia w taki sam sposób, w jaki niewiele później,
30 kwietnia 1945 r., uczynił to Führer. Por. R. Sala Rose,
op. cit.,
s. 283.
8
Najpełniej wyraził to Cyceron (106–43 r. p.n.e.) w słowach: „Cedant arma togae”. Cicero,
De officis,
1, 77, 2–3.
7
162
Katarzyna Chi yńska
Do staro ytnych tekstów popularnych w III Rzeszy nale ały równie te,
które opisywały ustrój staro ytnej Sparty, np.
ywot Likurga
autorstwa Plutar-
cha. Nazistów fascynowały militarny charakter ustroju i zdyscyplinowanie
społeczeństwa Lacedemończyków.
Jednym z najwa niejszych dla nazistów elementów spartańskiej struktury
społecznej było istnienie helotów – du ej grupy ludzi całkowicie podporządko-
wanych pełnoprawnym obywatelom Sparty. W 1941 r. Hitler, mówiąc o agresji
III Rzeszy na ZSRR, porównywał Niemców do Spartan, podczas gdy w obywa-
telach zaatakowanego państwa widział helotów. Do tego porównania Hitler
wracał wielokrotnie.
Wyjątkowo inspirujący dla ideologów III Rzeszy okazał się jednak panują-
cy w Sparcie system wychowawczy, czyli
agoge.
Najlepszym tego przykładem
była młodzie owa organizacja Hitlerjugend, której strukturę, zasady działania,
a nawet wpajane członkom wartości otwarcie wzorowano na ideale spartań-
skim
9
. W III Rzeszy, podobnie jak w Sparcie, mali chłopcy byli rozdzielani
z rodziną i wychowywani w grupie przez organizację paramilitarną. W obu
przypadkach pozwalało to wykształcić młodzie
ślepo
posłuszną swoim przeło-
onym i gotową iść na pewną
śmierć.
Plutarch tak opisał cele spartańskiej
agoge:
W ogóle całe wychowanie sprowadzało się właściwie do umiejętności słuchania rozkazów,
znoszenia trudów i odnoszenia zwycięstw w walce (16, 10).
[…] Lacedemończycy uwa ali, e ich ycie nie jest ich własnością, ale nale y do państwa
(24, 1).
W okresie kształtowania się III Rzeszy powstawało wiele prac gloryfikują-
cych spartański ustrój oraz wysławiających gotowość ołnierzy do stawiania
oporu za wszelką cenę i do
ślepego
posłuszeństwa dowódcy
10
. W kręgach
nazistowskich istniał tzw. mit Termopil, idealizujący postawę Spartan, którzy
zamiast wycofać się z pola bitwy, zostali tam na pewną
śmierć
11
.
Por. J. M. Hall,
A History of the Archaic Greek World: ca. 1200–479 BCE,
Padstow 2006,
s. 204; J.-D. Lepage,
Hitler Youth, 1922–1945: An Illustrated History,
North Carolina–London
2009, s. 96; T. Ferber,
Die Erziehung der männlichen Spartaner im Vergleich zu der Erziehung
der Jungen zur Zeit des Nationalsozialismus unter Hitler,
GRIN Verlag, 2010, s. 7 (wydawnictwo
dostępne
on-line,
10.01.2013).
10
Ideolodzy nazistowscy pomijali oczywiście niewygodne dla nich elementy spartańskiej
rzeczywistości, zwłaszcza charakterystyczny dla tamtej kultury homoseksualizm, o którym często
wspominali staro ytni autorzy.
11
Do takich samych wartości odwoływały się hasła włoskiego faszyzmu gloryfikujące po-
święcenie
ycia, nacjonalistyczny patriotyzm i posłuszeństwo. Warto przytoczyć choćby:
Viva la
morte
(Niech yje
śmierć);
Tutto nello stato, niente al di fuori dello stato, nulla contro lo stato
(Wszystko w państwie, nic poza państwem, nic przeciw państwu);
Credere, obbedire, combattere
(Wierzyć, być posłusznym, walczyć), przeł. K. Chi yńska.
9
Inspiracje grecko-rzymskie w ideologii nazistowskiej
163
Walczący na frontach II wojny
światowej
alianci wielokrotnie wspominali
o samobójczym fanatyzmie, którym odznaczali się ołnierze Wehrmachtu,
szczególnie na początku wojny. Zachowanie młodych nazistów było dokładnie
takie, jak Germanów według Tacyta i Spartan według Plutarcha – to właśnie
stanowiło cel Hitlera.
Wyjątkowo inspirującą dla hitleryzmu częścią
agoge
okazała się krypteja,
która z jednej strony stanowiła próbę odwagi i zaradności spartańskich mło-
dzieńców, z drugiej jednak była narzędziem państwowego terroru, które umo -
liwiało trzymanie helotów w ciągłym strachu o ycie. Plutarch tak opisał dzia-
łalność młodzieńców odbywających krypteję:
W nocy wychodzili na drogi i jeśli schwytali helotę, zaraz go zabijali. Często zdarzało się
te , e wyprawiali się na pracujących w polu, a wówczas zabijali tych najsilniejszych i naj-
mocniejszych (28, 4–5)
12
.
Krypteję często porównuje się do akcji oddziałów SS wymierzanych
w „nieprzyjaciół” Hitlera. Wystarczy przypomnieć sławną „noc długich no y”
z 1934 r., w czasie której wymordowano przeciwników Führera działających
w NSDAP, oraz „noc kryształową” w 1938 r., podczas której odbył się pogrom
niemieckiej ludności pochodzenia ydowskiego. Do tego rodzaju akcji mo na
tak e zaliczyć „łapanki”, organizowane przez cały okres okupacji.
Warto równie przywołać zacytowane w
ywocie Likurga
słowa Arystote-
lesa, dotyczące społecznego usprawiedliwiania kryptei: „eforowie publicznie
wypowiadają wojnę helotom, by ich mordowanie uchodziło za czyn zbo ny”
(28, 7). Taki sam cel miały nazistowskie działania propagandowe, które odczło-
wieczały w oczach niemieckiego społeczeństwa rasy niearyjskie, głównie
oczywiście naród ydowski.
Ostatnim elementem ustroju spartańskiego, o którym warto wspomnieć
w kontekście ideologii nazistowskiej, była obecna w Sparcie polityka oceniająca
przydatność danego obywatela. Jej cel stanowiło stworzenie społeczeństwa
silnego, zło onego jedynie z ludzi spełniających określone warunki. Podobne
zało enia w stosunku do społeczeństwa niemieckiego mieli ideolodzy nazistow-
scy, którzy chcieli wyeliminować jednostki „ni sze” i stworzyć rasę „nadludzi”
(Übermensch). Z lektury dzieł Plutarcha wiadomo, e w Sparcie:
Rodzic nie mógł prawnie decydować o yciu nowo narodzonego dziecka, lecz zanosił je do
miejsca zwanego
świetlicą,
gdzie zasiadała starszyzna fyli, która badała niemowlę. Jeśli
stwierdzili, e jest chuderlawe i zniekształcone, odsyłali je na urwisko na zboczach Tajgetu,
Cytaty z
ywotu Likurga
podaję za wydaniem: Plutarch,
ywoty równoległe,
przeł. i wstę-
pem poprzedził K. Korus, przypisami i komentarzem opatrzyli L. Trzcionkowski i K. Korus, t. 1,
Warszawa 2004.
12

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin