Polski nacjonalizm w szerokiej perspektywie.pdf

(145 KB) Pobierz
SPRAWY NARODOWOŚCIOWE Seria nowa /
nationalities affairs
New series, 46/2015: 161–165
DOI: 10.11649/sn.2015.039
Krzysztof KarczewsKi
PolsKi nacjonalizm
w szeroKiej PersPeKtywie
Bogumił Grott,
Dylematy polskiego nacjonalizmu. Powrót do tradycji czy przebudowa na-
rodowego ducha,
Wydawnictwo von Borowiecky, Warszawa 2014, ss. 414.
on Polish nationalism in wiDe PersPective
Abstract
In this book review of
Dylematy polskiego nacjonalizmu
by
B. Grott, the author argues that B. Grott based his study on an
interdisciplinary comparative approach. The book presents not
only selected Polish nationalist political doctrines in the two
factions: the Catholic faction, characterized by traditionalism,
and the modernizing faction, characterized by facing the chal-
lenges of modernity. The book under review also shows ties
between the two factions and between their values and prac-
tical use for the nation and its historical success.
K e y w o r d s: history of political thought; Polish nationalism;
tradition; national spirit
Streszczenie
W niniejszej recenzji książki B. Grotta pt. Dylematy polskiego
nacjonalizmu… autor przekonuje, iż B. Grott w oparciu o me-
todę interdyscyplinarną i porównawczą przedstawia nie tylko
kształt wybranych polskich nacjonalistycznych doktryn politycz-
nych w dwóch odłamach: w katolickim odłamie, o charakterze
na wskroś tradycjonalistycznym, i w modernizacyjnym odła-
mie, zwróconym frontem do wyzwań nowoczesności, ale tak-
że ukazuje związki pomiędzy nimi i lansowanymi tam wartoś-
ciami a praktyką życia narodu i jego powodzenia dziejowego.
S ł o w a k l u c z o w e: historia myśli politycznej; polski nacjon-
alizm; tradycja; duch narodowy
...............................
Krzysztof KarczewsKi,
Akademia im. Jana Długosza
w Częstochowie. Correspondence:
krzysztof-karczewski@wp.pl
This is an Open Access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution 3.0 PL Licen-
se (creativecommons.org/licenses/by/3.0/pl/), which permits redistribution, commercial and non-commercial,
provided that the article is properly cited. © The Author(s) 2015.
Publisher: Institute of Slavic Studies PAS [Wydawca: Instytut Slawistyki PAN]
161
ogumił Grott zalicza się do tych badaczy, którzy konsekwentnie sprzeciwiają się
funkcjonującym również w nauce trendom ideologicznym, zmierzającym do na-
rzucenia własnych sposobów odczytywania sensu i wartości minionych wydarzeń
1
i idei . Jego badania charakteryzują się szerokim stosowaniem metody interdyscyplinarnej
oraz porównawczej. Podejmuje on też działania badawcze na różnych, nieraz odległych od
siebie polach, co daje większą perspektywę widzenia współzależności pomiędzy zjawi-
skami historycznymi. Przede wszystkim koncentruje się na polskich doktrynach nacjona-
listycznych pierwszej połowy XX wieku, ale także i obcych, które często stanowiły źródła
inspiracji lub przedmiot ostrej nawet krytyki strony polskiej. Grott przede wszystkim ba-
dał dorobek myślowy wczesnej (tzw. pozytywistycznej) endecji, jak i późniejszej jej fazy,
ocenianej jako narodowo-katolicka, czyli Stronnictwa Narodowego, Obozu Wielkiej Polski,
ugrupowań narodowo-radykalnych: ONR-ABC i RNR-Falanga. Zajmował się także innymi
formacjami polskiego nacjonalizmu, mniej płodnymi myślowo, słabszymi pod względem
organizacyjnym, z daleko mniejszym poparciem społecznym. Dużo miejsca poświęcił gru-
pie Zadrugi, która stała się kontestatorem formacji narodowo-katolickiej i twórcą własnej
oryginalnej rozbudowanej doktryny o charakterze nowego światopoglądu kwalifikowane-
go niekiedy jako „neopogański”.
Z doktryn i formacji zagranicznych zwracał największą uwagę na Action Française,
włoski faszyzm, niemiecki völkizm i niemiecki neopoganizm o obliczu szowinistycznym,
hiszpański falangizm oraz system portugalski, którego sztandarową postacią był Antó-
nio de Oliveira Salazar, często przywoływany w publicystyce endeckiej lat trzydziestych
jako twórca pozytywnie ocenianego tam antyliberalnego systemu polityczno-społecznego
opartego na światopoglądzie katolickim. Szeroko zajmował się również B. Grott nacjonali-
zmem ukraińskim, czego dowodem są redagowane przez niego książki poświęcone temu
zagadnieniu i własne artykuły.
Tego rodzaju komparatystyka była wykorzystywana z powodzeniem przez Grotta,
służąc do precyzyjnego ujęcia cech formacji polskich. Swoje obserwacje prowadził on
z różnych punktów widzenia, nie tylko stricte politologicznego, ale także historycznego,
religioznawczego, nie stroniąc od podejmowania wątków socjologicznych czy filozoficz-
nych oraz kulturoznawczych, o ile te warunkowały możliwość pogłębionej interpretacji
badanych zjawisk, zachodzących w przeszłości mechanizmów ujawniających się w po-
lityce i w innych przejawach życia społecznego pośrednio związanych ze sferą polityki.
Swoją wizję doktryn i ideologii formacji nacjonalistycznych w Polsce i w różnych krajach
katolickich Grott oparł na znajomości katolickiej doktryny społecznej czy nawet filozo-
fii tomistycznej i personalizmu, które to elementy szczególnie po ogłoszeniu encykliki
Quadragessimo anno
stały się czynnikami inspirującymi w kraju, gdzie religia katolicka
zdecydowanie dominowała w społeczeństwie. W wypadku innych ruchów politycznych
czy doktryn nie odwołujących się do chrześcijaństwa czy nawet z nim zantagonizowanych
autor
Dylematów…
w swoich studiach odwoływał się do innych myślicieli (np. Fryderyk
Nietzsche) czy prądów myślowych, które stanowiły dla nich źródła inspiracji lub bazę.
W wyniku takiej metody działania recenzowana książka uzyskała szerokie podstawy, a za-
warty w niej obraz przedstawianych ruchów politycznych jest wielowymiarowy i przekra-
cza granice jednej dyscypliny, np. historii czy politologii.
B
1
Taką opinię o autorze recenzowanej tu książki zamieszczono w polskim emigracyjnym czasopiśmie nauko-
wym wydawanym w Londynie przez Polskie Towarzystwo Historyczne w Wielkiej Brytanii pt. „Teki Histo-
ryczne”, t. XIX, 1988/89, s. 162.
162
Jak wynika z bibliografii prac B. Grotta zamieszczonej w księdze jubileuszowej ofia-
rowanej mu w 70. rocznicę urodzin (zob. Łętocha, 2010), publikował on liczne pozycje
wykraczające swoją tematyką daleo nawet poza rozumianą historię myśli (doktryn) po-
litycznej. Znajdujemy tam świadectwa zainteresowań np. międzyetnicznymi stosunkami
polsko-niemieckimi na ziemiach Słowian Połabskich, średniowiecznym Śląsku (co było
przedmiotem doktoratu B. Grotta), analogicznymi stosunkami na Kresach Wschodnich
Rzeczypospolitej, bizantyjskim neopogaństwem czy też teoriami cywilizacyjnymi, jak
również wpływem religii na działalność ekonomiczną społeczeństw (teoria Maxa Webera
o roli etyki protestanckiej). To właśnie różne elementy tej wiedzy posłużyły autorowi do
opisu i interpretacji funkcjonalności doktryn nacjonalistycznych, których kompendium sta-
nowi recenzowana tu jego książka. W ostatnich latach wydał on wraz z zespołem badaczy
trzy zbiory artykułów dotyczących ruchów i doktryn nacjonalistycznych
2
. We wstępach do
nich Grott przedstawił także swoje stanowisko metodologiczne w kwestii badania nacjo-
nalizmów. Najważniejszym elementem jest tam wskazanie na produktywność określa-
nia relacji poszczególnych nacjonalizmów z religiami lub z innymi systemami usiłującymi
wejść w ich rolę (np. tzw. neopogaństwo).
Książka
Dylematy polskiego nacjonalizmu
(Grott, 2014) składa się z pięciu części.
Pierwsza z nich,
zagadnienia wprowadzające,
zawiera uwagi metodologiczne oraz infor-
macje dotyczące religijności inteligencji polskiej w pierwszej połowie XX wieku, która mia-
ła duży wpływ na kształt przewodnich idei polskiego nacjonalizmu, jak też dane o sporach
z Kościołem wokół niektórych zasad ideologicznych wczesnej endecji, które w latach mię-
dzywojennych zostały wycofane z jej doktryny ze względu na ich niezgodność z duchem
katolicyzmu.
Rozdział II, zatytułowany
Świat zewnętrzny: widma zagłady – idee destrukcyjne –
źródła inspiracji,
przedstawia zagraniczne idee nacjonalistyczne, z położeniem nacisku na
odmienność kulturową niektórych narodów europejskich od Polaków, w tym Niemców,
Ukraińców czy Rosjan. W tym rozdziale autor w sposób zwięzły i klarowny podsumuje
nacjonalistyczne doktryny polityczne i ich rolę w stosunku do Polski: konserwatywny
nacjonalizm niemiecki, a potem tamtejszy narodowy socjalizm, nacjonalizm rosyjski, jak
i późniejszy komunizm, faszyzm we Włoszech, ukraiński nacjonalizm Dmytro Doncowa,
nacjonalizm integralny Charlesa Maurrasa i jego organizacji Action Française, salazaryzm
w Portugalii, frankizm oraz hiszpański falangizm, podkreślając rolę inspirującą, niektó-
rych z nich lub zagrożenia ze strony innych (Niemcy, Rosja sowiecka) dla odbudowanego
w 1918 roku państwa polskiego. Całość tego zagadnienia słusznie ukazuje na tle „rewo-
lucji (reakcji) antyliberalnej”, jaka miała miejsce w międzywojennej Europie, stając się nie-
jako znakiem tego czasu oraz samego liberalizmu uznawanego w kręgach nacjonalistów
za kierunek kosmopolityczny, w swojej istocie antynarodowy i sprzeczny z katolicyzmem,
a więc szkodliwy. Kreśląc zagrożenia ze strony „ideologii niemieckiej” (zob. Mosse, 1972,
passim), sporo poświęca miejsca tamtejszemu neopoganizmowi, jak i rasizmowi, które to
kierunki przewartościowywały dotychczasowy etos polityczny, stając się motorem napę-
dowym dla niemieckiego rewanżyzmu. Tu Grott jawi się jako kontynuator badań profeso-
ra Leona Halbana, autora prac o wpływie wartości religijnych na ducha zbiorowego Niem-
ców (por. Halban, 1936, passim, 1946, passim, 1949) oraz innych autorów podejmujących
to zagadnienie (por. Suchodolski, 1945, 1947, passim).
2
Są to:
nacjonalizm czy nacjonalizmy? – funkcja wartości chrześcijańskich, świeckich i neopogańskich
w kształtowaniu idei nacjonalistycznych
(Grott, 2006);
różne oblicza nacjonalizmów: polityka – religia – etos
(Grott, 2010);
nacjonalizmy rożnych narodów: perspektywa politologiczno-religioznawcza
(Grott & Grott,
2012).
163
Zaprezentowanie takiego tła dla wizerunku przewodnich polskich doktryn nacjonali-
stycznych jest bardzo dobrym sposobem uwypuklenia ich funkcji i właściwości. Pozwala
też uniknąć wielu spotykanych uproszczeń i sprowadzić problem nacjonalizmu polskiego,
poczynając od połowy lat dwudziestych do właściwych wymiarów, tj. umiejscowić go
wśród koncepcji typowo tradycjonalistycznych nieprzyjmujących ani darwinizmu społecz-
nego, ani rasizmu, ani totalitaryzmu, odrzucających również liberalizm. Wszystkie te prądy
miały bowiem swoje katolickie ostrze. System, który reprezentowali od lat dwudziestych
endecy, angielski historyk H. Trevor-Roper nazwał „klerykalnym konserwatyzmem”.
Kolejny III i największy rozdział pt.
ewolucja ku Katolickiemu Państwu narodu Polskie-
go
stanowi zasadniczy trzon recenzowanej książki. Tu autor w sposób bardzo szczegóło-
wy przedstawia dorobek koncepcyjny całej formacji narodowo-katolickiej, tj. Stronnictwa
Narodowego – największej polskiej partii politycznej w II Rzeczypospolitej – i Obozu Na-
rodowo-Radykalnego w obu jego odłamach, a także pomniejszych organizacji nacjonali-
stycznych tego czasu. Rozdział jest podzielony na część dotyczącą lat przedwojennych
oraz czasu okupacji. W tym drugim okresie pojawiły się nowe problemy, jak urządzenie
Polski po wojnie, przesunięcie jej granic na zachód oraz budowa nowych sojuszy państw
między Niemcami a Rosją. Obydwie części rozdziału III omawiają osobno kwestie orga-
nizacyjne formacji partyjnych: wartościowanie narodu jako przewodnie dla kierunku na-
cjonalistycznego, pożądany ustrój państwowy, koncepcje gospodarcze, stosunek do
mniejszości narodowych i odrzucenie rasizmu oraz myśl historiozoficzną, która miała tu
kapitalne znaczenie światopoglądowe. Polski nacjonalizm katolicki kwestionował bowiem
cały nowoczesny świat poczynając od oświecenia, zwracając się do epoki dominacji w ży-
ciu Europy religii katolickiej. Chodziło tu o ideę „nowego średniowiecza”
3
. Ideologia po-
szczególnych grup nacjonalizmu katolickiego streszczała się więc do lansowanego tam
hasła budowy Katolickiego Państwa Narodu Polskiego -- państwa wyznaniowego.
Rozdział IV,
reakcja neopogańska: ruch zadruga i idee pokrewne czyli nacjonalizm
modernizacyjny,
jest poświęcony myśli tego środowiska, które z wyraźną agresją konte-
stowało ewolucję młodych nacjonalistów proweniencji endeckiej ku katolicyzmowi czy
nawet fundamentalizmowi religijnemu. Rozdział składa się z podrozdziałów podobnie
skonstruowanych jak podrozdziały rozdziału II. Jak widać, autorowi słusznie chodziło o wy-
kazanie różnic poprzez porównanie poszczególnych elementów doktryn. Reakcja Zadrugi
jawi się w postaci pewnej formy ideologii pracy i rozwoju. Jest to myśl nawołująca do
podniesienia poziomu gospodarczego kraju połączona z mającym ją uzasadniać rodzajem
nowej własnej filozofii człowieka i kultury. Żąda ona przebudowy polskiej mentalności jako
szkodliwej, gdyż nieprzystającej do sytuacji Polski położonej pomiędzy dwoma potęgami.
Myśl ta została wyrażona w kilkunastu książkach pióra przywódcy Jana Stachniuka i wielu
artykułach. Dorobek ten był nieproporcjonalnie duży w stosunku do liczby zwolenników
koncepcji. Praktycznie nie wywarł żadnego wpływu. Był formą kontestacji. Przypomina on
nieco myśl hiszpańskiego secesjonisty z tamtejszej Falangi, również krytykującego wpływ
katolicyzmu na rozwój Hiszpanii.
Rozdział ostatni to
zamknięcie, czyli dylematy polskiego nacjonalizmu.
Autor podsumo-
wuje swoje badania nad nacjonalizmem polskim dwóch odłamów: katolickiego -- cieszą-
cego się szerokim poparciem społecznym, o charakterze na wskroś tradycjonalistycznym,
i modernizacyjnego -- bardzo elitarnego, zwróconego frontem do wyzwań nowoczesno-
ści. Na końcu, sięgając nawet do danych z zakresu historii wojskowości, ukazuje skutki
3
Najlepiej wyraził ją emigrant rosyjski i filozof Mikołaj Bierdiajew w znanej książce
nowe średniowiecze.
Na
język polski przełożył ją działacz nacjonalistyczny M. Reutt.
164
industrialnego niedorozwoju Polski, czego nie chcieli zauważać gospodarczy teoretycy
narodowo-katoliccy, wskazując na techniczną słabość armii polskiej, która w wyniku tego
w 1939 roku nie była w stanie stawiać skutecznie czoła obydwu agresorom.
Dylematy polskiego nacjonalizmu…
(Grott, 2014) przekonywająco przedstawiają nie
tylko kształt wybranych doktryn politycznych, ale także ukazują związki pomiędzy nimi
i lansowanymi tam wartościami a praktyką życia narodu i jego powodzenia dziejowego.
Książka B. Grotta została już zrecenzowana w trzech czasopismach naukowych w kraju
oraz w „Zeitschrift für Religions- und Geistesgeschichte” (2014, nr ¾) w Niemczech.
BiBliografia
Grott, B. (2014).
Dylematy polskiego nacjonalizmu: Powrót do tradycji czy przebudowa
narodowego ducha.
Warszawa Wydawnictwo Von Borowiecky.
Grott, B. (Red.). (2006).
nacjonalizm czy nacjonalizmy?: funkcja wartości chrześcijańskich,
świeckich i neopogańskich w kształtowaniu idei nacjonalistycznych.
Kraków: Zakład
Wydawniczy „Nomos”.
Grott, B. (Red.). (2010).
różne oblicza nacjonalizmów: Polityka – religia – etos.
Kraków:
Zakład Wydawniczy „Nomos”.
Grott, B., & Grott, O. (Red.). (2012).
nacjonalizmy różnych narodów: Perspektywa polito-
logiczno-religioznawcza.
Kraków: Księgarnia Akademicka.
Halban, L. (1936).
religia w iii rzeszy.
Lwów.
Halban, L. (1946).
mistyczne podstawy narodowego socjalizmu.
Lublin: Towarzystwo Na-
ukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.
Halban, L. (1949).
religia starogermańska i jej aktualne znaczenie w niemczech.
Lublin:
Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.
Łętocha, R. (Red.). (2010).
religia, polityka, naród: studia nad współczesną myślą politycz-
ną.
Kraków: Zakład Wydawniczy „Nomos”.
Mosse, G. L. (1972).
Kryzys ideologii niemieckiej.
(T. Evert, Tłum.). Warszawa: Czytelnik.
Suchodolski, B. (1945).
Dusza niemiecka w świetle filozofii
(1. wyd.). Poznań: Wydawni-
ctwo Instytutu Zachodniego.
Suchodolski, B. (1947).
Dusza niemiecka w świetle filozofii
(2. wyd.). Poznań: Instytut Za-
chodni.
This work was supported by the author’s own resources. No competing interests have been declared.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin