Powikłania polekowe
Wszystkie leki obok działania leczniczego wykazują działania niekorzystne – niepożądane. Efekty niepożądane są powiązane albo niepowiązane z głównym działaniem farmakologicznym tzn. niektóre działania niekorzystne można przewidzieć a niektóre nie.
I. Działanie niepożądane które można przewidzieć:
1. Objawy niekorzystne wynikające z mechanizmu działania
2. Objawy niekorzystne związane z własnościami farmakokinetycznymi leku np. jeżeli lek jest metabolizowany w wątrobie to może być hepatotoksyczny. Jeżli jest eliminowany przez nerki to może być neurotoksyczny – jeśli kumuluje się w jakim narządzie to może go uszkodzić np. uszkodzenie słuchu, uszkodzenie kości, chrząstki lub zębów.
3. Działanie leków na płód określane jako teratogenność
4. Objawy niepożądane wynikające z genetycznego braku enzymów np. niemożność wydalenia chloramfenikolu.
II. Działania niepożądane których nie można przewidzieć
1. Reakcje alergiczne
2. Reakcje indiosynkrazja (genetyczne)
Ad I.1. Objawy niepożądane wynikające z mechanizmu. Wiele z tych działań zostało podanych podczas omawiania poszczególnych grup leków np.
- owrzodzenie żołądka, ostra niewydolność nerek po podaniu NLPZ
Ostra niewydolność jest spowodowana niedokrwieniem nerek i zatrzymaniem wody i sodu w ustroju. Poprzez zahamowanie syntezy prostaglandyn
- arytmie po glikozydach nasercowych albo po aminach katecholowych
- skurcz oskrzeli po nie selektywnych B - blokerach lub po aspirynie. Hipoglikemia po insulinie lub po ostrych lekach p. cukrzycowych – krwawienie po heparynie i doustnych lekach przeciwzakrzepowych. W wielu przypadkach efekty te zależą od dawki i są odwracalne poprzez zmniejszenie dawki, czasami działanie niepożądane może mieć bardzo poważne skutki np. śpiączka hipoglikemiczna po insulinie. Są też działania niepożądane które trudno wyeliminować przez zmniejszenie dawki a nawet odstawienie leku np. uzależnienie po opioidach.
Ad I.2. Działanie to określone jest jako toksyczność i polega na uszkodzeniu funkcji komórek co może prowadzić także do ich śmierci. Uszkodzenie komórek może być spowodowane przez sam lek, ale w większości przypadków jest wywołane przez metabolity leków. Do największych elementów toksycznych należą:
- hepatotoksyczność
- nefrotoksyczność
- teratogenność
- mutagenność i karcynogenność (powstawanie nowotworów)
Hepatotoksyczność – kliniczne uszkodzenie wątroby manifestujące się jako:
a/ groźne zapalenie wątroby
b/ zaburzenie czynności wątroby
c/ podwyższona aktywność enzymów wątrobowych
Martwicę komórek wątrobowych powoduje paracetamol oraz izoniazyd oraz haloton.
Toksyczność paracetamolu zwiększa się u alkoholików. Zaburzenia funkcji wątroby może spowodować chloropromazyna (fenaktil) Erytromycyna, która wywołuje odwracalną żółtaczkę zastoinową.
Nefrotoksyczność – kliniczne uszkodzenie nerek może przebiegać jako śródmiąższowe zapalenie nerek, występuje rzadko ale jest bardzo groźne. Objawy pojawiają się późno, dopiero po kilku miesiącach do roku od momentu rozpoczęcia terapii.
Nefropatia analgetyczna – polega na martwicy brodawek nerkowych. Spowodowana jest długim masywnym nadużywaniem leków z grupy NLPZ, głównie paracetamolu.
Ad I.3. Teratogenność – ( teratos – potwór) teratogeneza oznacza występowanie poważnych uszkodzeń narządowych w rozwoju płodu. Szkodliwe działannie leków na płód zależy od jego wieku, między 17 a 60 dniem ciąży leki działają teratogennie. W późniejszych miesiącach leki działają szkodliwie na wzrost płodu.
Do znanych i pewnych leków o działaniu teratogennym należą: talidomid – powoduje fokomelię ( np. wyrastanie dłoni ze stawów) wady serca, zrośnięcie światła jelit. GS – rozszczep podniebienia i wrodzoną zaćmę.
Ad I.4. Androgeny – maskulinizacji (testosteron) czyli występowaniu cech męskich u kobiet.
Estrogeny – jeśli płód jest płci męskiej to może wystąpić zanik jąder
Fenytoina – rozszczep wargi i podniebienia
Cytostatyki – powodują wodogłowie i rozszczep podniebienia
Etanol – alkoholowy zespół płodowy
Retinoidy – wszelkie pochodne witaminy A. Przede wszystkim powodują wodogłowie. Silnie komulują się w organizmie dlatego zajście w ciąże należy zaplanować dopiero po dwóch latach od zakończenia terapii.
Mutagenność i karcynogenność – mutacje powodują zmianę genotypu komórki. Niektóre mutacje prowadzą do karcynogenezy czyli do wzrostu nowotworowego. Mutacje dotyczą szczególnie komórek rozrodczych, ale skutki mutacji pojawiają się w następnych pokoleniach czyli – mutacja następuje u dziadków a skutki u wnuków. Znane mutagenezy i karcynogenezy to: pirymetamina (przy malarii), metoksalen (psolaren)
Ad II. Nieprzewidywalne reakcje niepożądane i reakcje alergiczne
W organizmie lek lub jego metabolit może reagować z białkiem i tworzyć połączenie działające jako antygen czyli czynnik immunizujący. Przy ponownym podaniu leku dochodzi do łączenia się antygenu z przeciwciałem, uwolnienia histaminy i innych substancji, które wywołują ob. Jawy groźne da organizmu. Reakcja immunologiczna charakteryzuje się następującymi cechami:
- występuje po bardzo małych dawkach (zbyt niskich dla wywołania efektu leczniczego)
- nie wynika z podstawowego działania leku
- czas wystąpienia objawów jest zróżnicowany tzn. może wystąpić od razu albo po kilkakrotnym przyjęciu leku
- odpowiada określonemu typowi objawów klinicznych tj. wstrząsowi anafilaktycznemu, reakcjom hematologicznym, reakcjom skórnym, alergicznym uszkodzeniom wątroby lub nerek.
Wstrząs anafilaktyczny – nagła zagrażająca życiu reakcja wynikająca z uwolnienia histaminy i innych mediatorów. Objawy:
- skurcz oskrzeli
- spadek ciśnienia krwi
- pokrzywka
- zaczerwienienie i obrzęk tkanek miękkich np. krtani
Leki najczęściej wywołujące takie objawy to antybiotyki np. penicyliny, enzymy (streptokinaza) białka (insulina), heparyna, środki kontrastowe, szczepionki, salicylany. Rzadziej reakcje uczuleniowe pojawiają się po chlorocheksydynie i środkach miejscowo znieczulających. Dla wyeliminowania wrażliwych pacjentów przeprowadza się ukierunkowany wywiad i testy skórne. Do zwalczania objawów reakcji anafilaktycznej stosuje się adrenalinę, GS, leki przeciwhistaminowe, preparaty wapnia. Reakcje hematologiczne – polegają na uszkodzeniu krwinek lub funkcji szpiku kostnego. Podłoże alergiczne mają:
a/ niedokrwistość hemolityczna polegająca na rozpadzie czerwonych krwinek, spowodowana przez sulfonamidy np. metyldopa.
b/ agranulocytoza (brak neutrofili) – wywołują ją NLPZ, głównie matamizol, klozapina, fenylomutazon, tiazydy, zaburzenie to występuje z opóźnieniem zazwyczaj 2-12 tyg. Po rozpoczęciu terapii i ma bardzo groźny przebieg.
c/ trombocytopenia – zmniejszenie liczby płytek krwi, wywołują ją heparyna, hinina, tiazydy,
Następnie alergiczne uszkodzenia wątroby, przede wszystkim w środkach do znieczulenia.
- niewydolność nerek – NLPZ
d/ nadwrażliwość na światło – fotosensybilizacja.
- niektóre ulegają rozpadowi pod wpływem UV
- pojawia się gorączka i wysypka skórna (sulfonamidy, chloropromazyna)
Choroby autoimmunizacyjne – choroby te wywołane są przez przeciwciała, skierowane przeciwko własnym komórkom. Toczeń rumieniowaty wywołany przez hydrolazyna (przy nadciśnieniu) i prokainami. Objawy to: uszkodzenie stawów, skóry, płuc, nerek i OUN. Czasami reakcja cofa się po odstawieniu leku.
Reakcja idiosynchrazji – są to nieprawidłowe jakościowo (niezwykle szkodliwe działania leków) Mogą występować już po małych dawkach. Są uwarunkowane genetycznie i związane z brakiem niektórych enzymów. Przy kład: anemia plastyczna w wyniku zahamowania funkcji szpiku przez chloramfenikol
madziunia56