Faszyzm i jego oblicza - Maciej Marszał.pdf

(273 KB) Pobierz
Maciej Marszał
Faszyzm i jego oblicza
Od początku badań nad faszyzmem zjawisku temu towarzyszyły kontrowersje
i polemiki zarówno co do jego genezy, jak i znaczenia. Trudności interpretacyjne wiążą
się już z samym terminem „faszyzm”. Słowo
fascio
dosłownie znaczy „wiązka” lub
„pęk”. W starożytnym Rymie pojęciem tym określano rzemień z toporem noszony przed
urzędnikami w celu podkreślenia autorytetu władzy i jedności państwa. W XIX wieku
Mariannę, symbol Republiki Francuskiej, często przedstawiano z
fasces
w ręce, które
miały symbolizować siłę i jedność Republiki wobec jej wrogów z kręgów arystokracji
i kleru. Pod koniec ubiegłego stulecia włoscy rewolucjoniści używali terminu
fascio,
aby
wywołać poczucie solidarności we własnych szeregach. Chłopi, którzy w latach
1893−1894 wystąpili na Sycylii przeciwko właścicielom ziemskim nazywali siebie:
Fa-
sci Siciliani.
W okresie I wojny światowej Benito Mussolini szukając sposobu przyłącza-
nia Italii do wojny po stronie aliantów i podkreślenia jedności nacjonalistycznych, a tak-
że syndykalistycznych rewolucjonistów, zaczął posługiwać się terminem
fascio.
Wtedy
przyszły Duce nie miał jednak wyłączności na używanie określenia
fascio,
ponieważ
posługiwały się nim również grupy o różnych poglądach politycznych. Jak podaje ame-
rykański badacz Robert Paxton, faszyzm narodził się w sali spotkań Stowarzyszenia
Przemysłu i Handlu w Mediolanie 23 marca 1919 r., na którym około 100 weteranów
wojennych, syndykalistów, futurystów i nacjonalistów sprzeciwiło się hasłom socjali-
stycznym i zadeklarowało swój nacjonalizm. Od tego momentu Mussolini nazwał swój
ruch „Fasci Italiani di Combattimento”, co symbolizowało „braterstwo walki”. Począt-
kowo poglądy głoszone przez członków partii faszystowskiej były mieszaniną nacjona-
lizmu, socjalizmu, syndykalizmu i populizmu. Dopiero po latach powstała jedna doktry-
na polityczna faszyzmu, której strażnikiem okazał się Mussolini, uważający się za jej
głównego twórcę i ucieleśnienie.
W literaturze naukowej po II wojnie światowej brak jest jednolitej definicji faszy-
zmu. Jak pisał Walter Laqueur, nazwa „faszyzm” przypomina słowo „pornografia”, po-
nieważ nie jest terminem wiążącym pod względem prawnym, lecz mimo to każdy, kto
ma do czynienia z jednym bądź drugim zjawiskiem, potrafi je rozpoznać. Dlatego też
termin „faszyzm” stanowi źródło i przedmiot licznych interpretacji i polemik. Samo
przytoczenie tych − choćby tylko powstałych w sferze naukowej − definicji może stano-
wić przedmiot osobnej monografii i to zapewne niejednej. Z tego względu świadomie
zrezygnowałem z umieszczenia w swojej rozprawie rozważań na ten temat, ograniczając
się do wskazania definicji faszyzmu występujących w polskich pracach okresu między-
27
Maciej Marszał
wojennego. Znakomity znawca tej problematyki Renzo de Felice, wyróżnił aż dziewięć
rodzajów interpretacji faszyzmu. Ujmowały one faszyzm jako: chorobę moralną Euro-
py, wynik historycznego rozwoju, wytwór społeczeństwa kapitalistycznego, formę tota-
litaryzmu, zjawisko transpolityczne. De Felice traktował faszyzm także z punktu widze-
nia katolickiego, psychospołecznego, socjologicznego i socjoekonomicznego. Natomiast
Maria Zmierczak wyróżniła w powojennych badaniach nad faszyzmem pięć ujęć proble-
mu: psychologiczne, którego głównymi przedstawicielami byli Wilhelm Reich, Erich
Fromm i Hannah Arendt; fenomenologiczne na czele z Ernstem Noltem; historyczno-
socjologiczne z reprezentowane przez Gini Germaniego i Heinricha Augusta Winklera;
politologiczno-prawnicze głoszone m.in. przez Jordiego Solé Tura i Paula Marlora Swe-
ezy; a także ekonomiczno-społeczne wyrażane m.in. przez Karla Dietricha Brachera
i Andreasa Hillgrubera.
Mając na uwadze różne interpretacje, można dojść do pewnych uogólnień i spró-
bować udzielić odpowiedzi na pytanie „co to jest faszyzm”? Odpowiedź powinna zawie-
rać przynajmniej dwa elementy:
1. Powinna wskazywać cechy charakterystyczne zjawiska (elementy typologii).
2. Powinna starać się je objaśnić (element eksplikacji).
Najłatwiej wskazać pewne cechy ideologii, które można określić mianem faszy-
stowskich, tj., dokonać pewnego zestawienia negacji, opisać wspólny system wartości
i celów. Do elementów faszyzmu zaliczyć można:
a) nacjonalizm (nie ma faszyzmu bez nacjonalizmu, opartego na egzaltacji narodowej
wspólnoty),
b) antyindywidualizm wyrażany przez antykomunizm, antyliberalizm, antykonserwa-
tyzm,
c) ideę silnego państwa zmierzającego do całkowitej kontroli społeczeństwa,
d) antypacyfizm (egzaltacja walki i siły),
e) antykapitalizm,
f) kult mitu, wiara przenosi góry „Credo faszyzmu to heroizm, credo burżuazji to
egoizm” − Mussolini,
g) odrzucenie przeszłości i zapowiedź stworzenia nowego świata,
h) zasadę wodzostwa, które stoi nad masami,
i) państwo faszystowskie jest państwem o totalitarnej formie: zanika rozróżnienie
między państwem a społeczeństwem,
j) antyparlamentaryzm i antypartyjniactwo,
k) monopartyjność,
l) stosowanie terroru psychicznego i fizycznego,
28
Faszyzm i jego oblicza
m) państwo faszystowskie wprowadza kontrolę nad gospodarką „militaryzuje gospo-
darkę” z jednoczesnym umacnianiem kapitału i wprowadzaniem przywilejów so-
cjalnych dla robotników.
Do głównych przyczyn powstania faszyzmu zaliczyć można:
1) Wojnę, która wniosła do doktryny czynnik kombatancki i poczucie kalekiego
zwycięstwa lub upokorzenia. Poczucie upokorzenia było głównym przedmiotem rozwa-
żań interpretatorów psychologicznych np. Harolda Lasswella i Wilhelma Reicha. Ten
ostatni, rozwijając tezy Freuda, próbował spojrzeć na faszyzm przez pryzmat sekso-eko-
nomiczny, określając go jako psychologię polityczną sfrustrowanych mas (przez maso-
chizm i tysiącletnie gwałcenie naturalnych praw życia i miłości, jakiemu zostały podda-
ne). Siły zbyt długo ukryte pod płaszczykiem dobrego wychowania i panowania
sztucznego Ja. Ich wyrazicielem był ten sam tłum, który walczył o wolność i utorował
sobie drogę do działania. Według Reicha faszyzm doszedł do władzy dzięki „odwoływa-
niu się do mistycznych i ciemnych sentymentów i do mniej potężnych, jakkolwiek nie-
określonych i mętnych pragnień” na skutek tragicznego konfliktu mas ludzkich – „kon-
fliktu między pragnieniem a rzeczywistym strachem przed wolnością” . Faszyzm był
i będzie uważany za dyktaturę małej, reakcyjnej kliki. Mentalność faszystowska jest
mentalnością człowieka z ulicy, uległej miernoty, pragnącej gorąco poddania się władzy,
ale zarazem pełnej buntu.
Do grona interpretatorów psychospołecznych należy zaliczyć: T. Adorno, E. Fren-
kel-Brunswik, D. Levinsona, R. N. Sanforda. Autorzy ci stawiają hipotezę, że przekona-
nia polityczne, społeczne i ekonomiczne jednostki – scalone przez mentalność lub jakie-
goś ducha unifikacyjnego – formułują obraz będący wyrazem pragnień zakorzenionych
głęboko w osobowości. Twierdzą, że jedną z podstawowych cech faszystowskiej osobo-
wości jest syndrom autorytarny, który polega na sadystyczno-masochistycznym zmu-
szaniu do nadmiernego tłumienia własnego SUPER–JA i znalezieniu własnego miejsca
w społeczeństwie przez posłuszeństwo, subordynację, uwielbienie dla postaci autorytar-
nych, a także przez wyładowanie części własnej agresji poza środowiskiem rodzinnym,
wśród innych grup.
Po II wojnie światowej interpretacje te wzbogacili Erich Fromm i Talcott Parsons.
Fromm nazywał osobowość autorytarną „ucieczką od wolności”. Pisał, że kapitalizm
uwolnił człowieka od tradycyjnych więzów i znacznie przyczynił się do wzrostu wolno-
ści pozytywnej, do rozwoju osobowości aktywnej, krytycznej i odpowiedzialnej. Jednak
ten sam kapitalizm równocześnie sprawił, że jednostka stawała się coraz bardziej osa-
motniona i przepojona poczuciem swej znikomości i niemocy. To poczucie izolacji skło-
niło człowieka do ucieczki od wolności. Faszyzm stał się „mechanicznym konformi-
zmem”.
29
Maciej Marszał
Według Parsonsa niepewność i brak integracji mają szczególne znacznie dla wy-
jaśnienia sytuacji psychologicznej, na skutek której masy stają się podatne na faszystow-
skie apele. Parsons w odróżnieniu od Fromma kładzie nacisk na struktury polityczne
państwa faszystowskiego.
2) Kryzys kapitalistycznego systemu produkcji (bezrobocie, inflacja itd.). Jako
przykład służyć mogą tutaj interpretacje ekonomiczne, które odwołują się do teorii Wal-
ta W. Rostowa, odnoszącej się do stosunku między stadiami rozwoju gospodarczego
a formami organizacji politycznej.
Jednym z ważniejszych uczonych zajmujących się interpretacją ekonomiczną był
A.F. Kenneth Organski, który przekonywał, że schemat rozwoju politycznego jest ściśle
związany z rozwojem gospodarczym. Pisał: „termin faszyzm będzie odnosił się do jed-
nej z odmian polityki uprzemysłowienia. System ten jest typowym kompromisem mię-
dzy dwiema elitami władzy i przyczynia się w podobny sposób do nadania formy i ryt-
mu uprzemysłowienia”. Faszyzm był formą władzy, która urzeczywistniała się
w początkowej fazie drugiego okresu jako wynik współobecności silnej, ale chylącej się
ku upadkowi elity tradycyjnej (rolniczej) i wybijającej się nowoczesnej elity uprzemy-
słowionej. Organski twierdził, że faszyzm jest jednym z przejawów polityki synkrety-
zmu (industrializacji synkretycznej).
Barrington Moore w 1966 r. oceniał faszyzm jako drogę przejścia od społeczeń-
stwa preindustrialnego do nowoczesnego. Jest to droga reakcyjno-kapitalistyczna, której
towarzyszyły umiarkowanie konserwatywne i wywodzące się ze sfer ziemiaństwa próby
przeciwstawienia się zaawansowanej industrializacji poprzez unowocześnienie i racjo-
nalizację starego porządku politycznego „drogą odgórnej rewolucji”, bez zmian w sys-
temie społecznym. Natomiat dla Ludovica Garrucciano faszyzm był jedną z odmian
ideologii narodowo-totalitarnych okresu przejściowego, będących wynikiem procesów
spóźnionego uprzemysłowienia i dualizmu, panującego miedzy tradycyjną a nowocze-
sną częścią społeczeństwa. Faszyzmem był dla niego peronizm w Argentynie.
3) Nienawiść do rewolucji proletariackiej i do komunizmu. W tym wypadku moż-
na posiłkować się interpretacjami Ernsta Noltego autora książki
Faszyzm w swojej epo-
ce,
który zaproponował zbadanie faszyzmu na zasadzie samoświadomości, wyrażanej
w ideologii, obrazie świata i stosunku do tego fenomenu. Nolte pisał, że faszyzm to
przede wszystkim antymarksizm. Uznał, że faszyzm jest reakcją na marksizm, ale reak-
cją realizowaną za pomocą metod prawicy nieznanych: faszyzm jest kontrrewolucją re-
alizowaną rewolucyjnymi środkami. Według Noltego faszyzm jest zjawiskiem transpo-
litycznym, jako „opór przeciwko transcendencji praktycznej i zarazem jest walką
z transcendencją teoretyczną”.
30
Faszyzm i jego oblicza
W rozważaniach nad istotą faszyzmu nie powinno zabraknąć także definicji tego,
czym było państwo faszystowskie i jakie posiadało konstruktywne elementy. I tak na
przykład według Jordiego Sole’-Tura państwo faszystowskie posiada następujące ele-
menty:
– centralizację władzy politycznej;
– centralizację i kontrolę kluczowych punktów życia politycznego i ekonomicz-
nego;
– eliminację wszystkich form politycznej i ideologicznej opozycji.
Można zastanowić się nad cechami wspólnymi między faszyzmem, który miał
specyfikę tylko włoską, a nazizmem jako ruchem jedynie pokrewnym włoskiemu faszy-
zmowi. Na podstawie tego zestawienia możemy dojść do uogólnienia, że państwo Mus-
soliniego i państwo Hitlera posiadało następujące cechy wspólne:
• podobne legalne przejęcie władzy
• antyparlamentaryzm
• monopol jednej partii
• kult wodza
• państwowy światopogląd
• państwo totalitarne (w przypadku włoskiego faszyzmu, jak pisała Hannah
Arendt mamy do czynienia z „niepełnym totalitaryzmem”, ponieważ istniały
pola autonomii, których Mussolni nie mógł naruszyć . Zaliczyć do nich moż-
na Kościół katolicki, dwór monarchy i inteligencję. Natomiast, jeśli chodzi
o „państwo stanu wyjątkowego” Adolfa Hitlera, to mamy do czynienia z cał-
kowitą totalnością władzy państwowej).
Udzielając odpowiedzi na postawione w tytule pytanie „czym jest faszyzm?”,
warto zwrócić uwagę na odmiany terytorialne tego zjawiska politycznego. Należy
stwierdzić, że faszyzm to zjawisko typowe dla Półwyspu Apenińskiego po I wojnie
światowej. Natomiast wszystkie inne doktryny polityczne, które powstawały na bazie
teorii Mussoliniego i Gentilego nazwać można parafaszystowskimi i nie można wszyst-
kich tych ruchów sprowadzać do jednego mianownika faszyzmu. Ponadto warto zauwa-
żyć, że przejęcie władzy przez Benito Mussoliniego 28 października 1922 r. stanowiło
dla niektórych państw europejskich rodzaj eksperymentu i punkt zwrotny w dziejach
kultury politycznej Europy. Mussolini i jego „marsz na Rzym” znajdowały bez wątpie-
nia pierwszoplanowe miejsce wśród międzywojennych dyktatur, z których każda w róż-
nym stopniu nawiązywała do włoskiego faszyzmu lub wręcz naśladowała włoskiego
Duce. Listę rządów autorytarnych otwierała dyktatura Miklósa Horthy’ego de Nagy-
bánya na Węgrzech, Miguela Primo de Rivery y Orbaneja w Hiszpanii, António de Oli-
veira Salazara w Portugalii, Aleksandra Cankowa w Bułgarii, Augustinasa Voldemarasa
31

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin